Mövzu1: Məhsul istehsalı və satışının təhlili

burada, V – məhsul (iş, хidmət) satışından pul gəliri

Da - dövriyə aktivlərinin orta dəyərini göstərir

. Daə + Daa

Da =  (2.8.)

2

burada, Daə + Daa - müvafiq olaraq dövrün əvvəlinə və aхırına dövriyyəyə aktivlərinin dəyərini göstərir.

Bir dövriyyənin davamiyyəti (Dd) (günlə) aşağıdakı düsturla hesablanır:

T х D_a

Dd =  (2.9.)

V

Burada T – təhlil olunan dövrün uzunluğunu göstərir.

Qeyd etmək lazımdır ki, dövriyyə aktivlərinin dövranı əmsalına onların müəssisədə qəbul edilmiş qiymətləndirilməsi metodikası bilavasitə təsir göstərir. Belə ki, materialların sonunъu alış qiyməti ilə qiymətləndirilməsi metodundan (LİFO) istifadə etdikdə vergitutma baхıfmından ъəlbediъi olsa da (inflyasia şəraitində o satılmış məhsulun maya dəyərini maksimuma чatdırır) material qalıqlarının həъmi təhrif edilmiş (onların dəyərinin azalması) olur. Əmtəə-material qiymətlilərinin onların ilkin alış qiyməti ilə dəyərləndirildikdə (FİFO) satılmış məhsulun maya dəyəri materialların aşağı qiyməti ilə (inflyasiya şəraitində) formalaşır, onların qalığı maksimum (bazar) qiyməti ilə dəyərləndirilir. Buna görə də bu halda dövriyyə aktivlərinin dövranı aşağı olaъaqdır.

Respublikamızda faktiki maya dəyəri ilə qiymətləndirmə metodu geniş yayılmışdır. Lakin həmin metoddan istifadə edərkən ehtiyatların uzun müddət saхlanması şəraitində, birinчisi, satılmış məhsulun maya dəyəri azaldılır (nətiчə etibarı ilə mənfəət və ona görə ödənilən vepgi yüksəldilir), ikinчisi, material qalıqlarının dəyəri nəzərə чarpaчaq dərəчədə azaldılır, deməli, süni olaraq onların dövranı yüksəldilir.

Beləliklə, göründüyü kimi, qarşıda duran vəzifələrdən və aktivlərin idarə olunması strategiyasından asılı olaraq müəssisə aktivlərinin dövranı əmsalının həъmini tənzimləmək üчün müəyyən imkan əldə edir. Dövriyyə aktivlərinin dövr sürətini təhlil etmək üчün aşağıdakı ъədvəli tərtib edək.

Ъədvəl № 2.3.

Müəssisənin dövriyyə aktivlərinin dövranının təhlili

Göstəriъilər	Ötən il	Hesabat ili	Kənarlaşma ( +; -)
1. Satışdan pul gəliri, min manat	6134055	5897890	+236165
2. Dövriyyə aktivlərinin orta dəyəri, min manat	4032909	4225044	-192135
3. Dövriyyə aktivlərinin dövranı (1 sət : 2 sət), dəfə	1,521	1,396	-0,125
4. Dövriyyə aktivlərinin dövr müddəti, gün (360:sət1х2 sət)	236,7	257,9	+21,2

Dövriyyə aktivlərinin dövr müddətinin artması müəssisənin maliyyə vəziyyətinin pisləşməsini göstərir və nətiъədə öz maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini davam etdirmək üчün əlavə vəsait ehtiyaъ yaranır. Dövriyyəyə əlavə ъəlb edilmiş vəsaitin həъmi (Dəv) aşağıdakı düsturla müəyyən olunur:

V

Dəv =  (Ddn – Ddö) (2.10.)

T

Burada, Dəv – dövriyyə əlavə ъəlb edilmiş vəsaitin həъmi,

Ddh, Ddö – müvafiq olaraq hesabat və ötən dövrdə vəsaitlərin dövr müddəti.

2.3. №-li ъədvəlin məlumatlarından göründüyü kimi, hesabat ilində dövriyyə vəsaitlərinin dövr müddəti ötən ilin muvafiq göstəriъisi ilə müqayisədə 21,2 gün artmışdır ki, bu da müəssisənin maliyyə vəziyyətinin pisləşməsini göstərir. Nətiъədə istehsal-kommersiya fəaliyyətinin davam etdirilməsi üчün əlavə vəsaitə tələbat yaranmışdır heч olmazsa ötən ilin səviyyəsində).

Dövriyyəyə əlavə ъəlb edilmiş vəsaitin həъmini hesablayaq:

5897890

Dəv =  (257,9 – 236,7) = 347320,2 min man.

360

Beləliklə, dövriyyənin 21,2 gün ləngiməsi ilə bir dövriyyəyə əlavə 347320,2 min man. vəsait ъəlb edilməsi zəruriyyəti meydana чıхmışdır. Dövriyyə aktivlərinin dövranının 1,396 olduğunu nəzərə alsaq, il ərzində əlavə olaraq dövriyyəyə 484859 (347320,2 х 1,396) min manat vəsait ъəlb edilmişdir.

Dövriyyə aktivlərinin ümumi dövranının azalması səbəblərini müəyyən etmək üчün ayrı-ayrı növ dövriyyə vəsaitinin (istehsal ehtiyatları, hazır məhsul, debitor borъları) sürəti və dövr müddətində baş vermiş dəyişikliklər təhlil edilməlidir. Malların və debitor borъlarının dövranını qiymətləndirmək üчün 2.7, 2.9 düsturlarından, hazır məhsulun və imtehsal ehtiyatlarının dövriyyəsini hesablamaq üчün satışdan pul gəliri göstəriъisinin əvəzinə satılmış məhsulun maya dəyəri göstəriъisindən (S) istifadə etmək olar:

S

Die =  (2.11)

E

burada, Die - istehsal ehtiyatlarının dövriyyəsi, miqdarı S – ehtiyatların orta həъmi.

Qeyd etmək lazımdır ki, və düsturları hesablama zamanı daha sadə olsa da (mühasibat hesabı məlumatlarına əsasən) yalnız müəyyən dərəъədə vəsaitlərin əməliyyat tsikli mərhələləri üzrə hərəkəti müddətini хarakteorizə edir. Konkret əmlak növünə yönəldilmiş vəsaitlərin dövr müddətini prof. Şerr tərəfindən hazırlanmış, sonralar S.B.Barnqolts tərəfindən inkişaf etdirilmiş aşağıdakı düsturla hesablamaq olar:

Hesab üzrə orta qalıq х təhlil olunan dövrün uzunluğu

Dövr müddəti =  (2.12.)

Dövr ərzində dövriyyə

Dövriyyə dedikdə təhlil olunan dövr üчün Baş kitabdan (dövriyyə ъədvəli) götürülmüş bu və ya digər material hesabının kredit dövriyyəsinin həъmi başa düşülür. Həqiqətən də, əgər bizi hər hansı əmlak növünün (sözsüz ki, burada material qiymətləri və ya üчünъü adamın – debitorların öhdəliklərindən söhbət gedir). Müəssisənin balansında uzun müddət uчota alınması (əmtəə-material ehtiyatlarının ödənilməsi müddəti) maraqlandırırsa onda hesablardan «gedən» məbləğlərdən istifadə etmək (kreditdə əks etdirilmiş məbləğlər) zəruridir.

Qeyd edək ki, 2.12 düsturu universaldır və yalnız aktivlərin deyil, eləъə də müəssisənin passivlərinin (öhdəliklərin) dövr müddətini müəyyən etməyə m\imkan verir. Bu halda təşlil olunan passiv hesab üzrə («Malgöndərənlərlə və podratчılarla hesablaşmalar», «Alıъılar və sifarişчilərdən alınmış avanslar», «Qısamüddətli bank kreditləri») orta qalıq götürülür, dövriyyə dedikdə dövr ərzində həmin hesabın debet dövriyyə götürülür. Bu halda aparılan hesablamaların logikası passiv hesabın dövr müddətinin müəssisədə kreditor borъlarının orta ödənilmə müddətini əks etdirməsi ilə хarakterizə oluünur. Deməli, onun hesablanması üчün hesablardan öhdəliklərin məbləğinin «чıхmasını» хarakterizə edən dövriyyə, daha doğrusu, debet dövriyyəsi götürülməlidir.

Göründüyü kimi və düsturları yalnız məхrəъdə əks etdirilmiş göstəriъiyə görə fərqlənir. Lakin bu, чoх ъiddi fərqdəir. Belə ki, malların alış dəyəri ilə uчota alan tiъarət müəssisəsində düsturunda istifadə olunan «Mallar (satış qiyməti)» hesabının kredit dövriyyəsi düsturunda istifadə olunanq satışdan pul gəlirindən ilk ngvbədə tiъarət əlavəsi həъmində fərqlənəъəkdir. Bu halda aydın olur ki, düsturunda alınmış nətiъə düsturu üzrə hesablanmış eyni göstəriъidən az olaъaqdır. Başqa sözlə

düsturundan istifadə malların saхlanmasının real müddətinin azalması ilə nətiъələnir.

40 №-li «Hazır məhsul» hesabının kredit dövriyyəsi satılmış məhsulun maya dəyərindən hər şeydən əvvəl kommersiya хərъlərin məbləğində fərqlənəъəkdir. Deməli, kommersiya хərъləri nə qədər чoх olarsa anbarda hazır məhsulun saхlanmasının real müddəti də bir o qədər təhrif olunmuş olaъaqdır. Debitor borъlarının ödənilmə müddətini daha dəqiq hesablamaq üчün düsturunun məхrəъində kreditə satılmış malların satış dəyəri göstəriъisi əks etdirilməlidir.

Əgər hazır məhsulun dövranının (saхlanmasının uzunluğu) qiymətləndirilməsi üчün satılmış məhsulun maya dəyəri göstəriъisindən istifadə olunarsa maya dəyərinin kalkulyasiyasına görə buraхılmış məhsulun faktikp maya dəyərinin onun tam maya dəyərinin təqribən 75%-ni təşkil etməsini nəzərə almaqla hazır məhsulun anbarda saхlanmasının real müddətinin hesablanmış müddətdən aşağıdakı qədər чoх olmasını hesablamaq olar:

Qhm х T Qhm х T Qhm х D 1

 -  =  (  )

Ssm х 0,75 Ssm Ssm 0,75

Burada Qhm - hazır məhsulun orta qalığı

Ssm – satılmış məhsulun maya dəyərini

T– təhlid olunan dövrün müddətini göstərir.

2.6 düsturunun əsas üstünlüyü hesablamalarda yüksək dəqiqliyi təmin etməklə müəssisənin vəsaitlərinin dövranının ayrı-ayrı mərhələlərinin uzunluğunu qiymətləndirməyə imkan verməsi ilə izah edilir.

Müəssisənin öhdliklərinin örtülməsini təmin edən pul vəsaitlərinin daхil olması onun maliyyə əminamanlığının əsas şərtlərindən biridir. Belə minimal zəruri pul vəsaitləri ehtiyatının olmaması müəssisənin ъiddi maliyyə чətinliyini хarakterizə edir. Pul vəsaitlərinin həddən artıq olması müəssisənin real olaraq, birinъisi, inflyasiya və pulların qiymətdən düşməsi ilə bağlı, ikinъisi, onların səmərəli yerləşdirilməsi və əlavə gəlir əldə etməsi imkanının əldən verilməsi ilə bağlı itkilər verməsini göstərir. Bununla əlaqədar olaraq müəssisədə pul vəsaitlərinin idavrəedilməsinin səmərəlmiliyi qiymətləndirilməlidir.

Bu məsələnin öyrənilməsi müхtəlif üsullarla həyata keчirilir. Pul vəsaitlərinin və daha təъili öhdəliklərin (ödənilmə müddəti ъari ayda başa чatan) nisbətinin hər ay təhlil olunması müəssisədə pul vəsaitlərinin artıqlığı (чatışmamazlığı) haqda fikir irəli sürməyə imkan verir. Pul vəsaitlərinin kafiliyinin qiymətləndirilməsinindigər üsulu dövr müddətinin uzunluğunun müəyyən edilməsidir ki, bu məqsədlə aşağıdakı düsturdan istifadə etmək olar: