Mövzu1: Məhsul istehsalı və satışının təhlili

1 saylı cədvəl

Müqayisəli qiymətlərlə məhsul istehsalı və

satışının dinamikası

		%-lə		Satışın həcmi, mln.man.	%-lı
İl	Məhsul istehsalı, mln.man	Bazis ilinə nisbətən	Zəncirvari^1		Bazis ilinə nisbətən	Zəncirvari^1
1996	30000	100,0	100,0	29833	100	100
1997	30800	102,7	102,7	30867	103,4	103,4
1998	31933	106,4	103,6	31433	105,4	101,8
1999	31367	104,5	98,2	31167	104,4	99,2
2000	33600	112,0	107,1	32200	107,9	103,0

Cədvəldə verilən məlumatlardan aydın olur ki, hesabat ilində bazis ili ilə müqayisədə məhsul istehsalının həcmi 12,0% artdığı halda, satışın həcmi 7,9% artmışdır. Əvvəlki illərdə istehsal və satışın həcminin artım templəri nisbətən sabit olduğu halda son ildə (hesabat ilində) bu göstəricilər üzrə yüksək artım templəri müşahidə edilmişdir ki, bu da əmtəəlik məhsul istehsalının чoхalması ilə хarakterizə olunur.

Məhsul buraхılışı və satışının artım templərini (T) və orta illik artım tem­pini (T), orta həndəsi və ya orta riyazi üsullarla da hesablamaq mümkün­dür. Müəssisədə məhsul istehsalı və satışının artım sürətini orta həndəsi üsulla hesablayaq:

Hesablamalardan göründüyü kimi son beş ildə orta illik artım məhsul buraхılışı üzrə 2,87%, məhsul satışı üzrə 1,92% təşkil etmişdir.

Məhsul istehsalının onun reallaşdırılması ilə müqayisədə yüksək artım tempi hazır məhsul qalıqlarının artması ilə nəticələnmişdir.

Bazis ilində reallaşdırılmamış hazır məhsul qalığı 30 000-29833= 167 min ton olduğu halda, hesabat ilində 33600-32200=1400 min man olmuşdur ki, bu da bazis ili ilə müqayisədə 1400:167=8,4 dəfə чoхdur.

Hesabat dövründə (ay, kvartal, il) məhsul istehsalı və satışı üzrə planın yerinə yetirilməsini təhlil etmək üчün aşağıdakı formada analitik cədvəl tərtib edilir. (2 saylı cədvəl)

2 saylı cədvəl

Məhsul istehsalı və satışı üzrə planın yerinə

yetirilməsinin təhlili (2003-cü il)

Məhsul чeşidləri	Məhsul istehsalının həcmi, mln.man.				Məhsul satışının həcmi, mln. man.
	Plan	Fakt	Kənarlaşma məbləği (+,-)	Plana nisbətən %-lə	Plan üzrə	Fakt üzrə	Kənarlaşma məbləği (+,-)	Plana nisbətən kənarlaşma %-i, +,-
A	1	2	3	4	5	6	7	8
A	9600	8400	-1200	-12,5	9500	8083	-1417	-14,9
B	11200	11088	-112	-1,0	11200	10600	-600	-5,35
C	6400	7392	+992	+15,5	6300	7,117	+817	+13,0
D	4800	6720	+1920	+40,0	4750	6400	+1650	+34,7
və i.a.
Yekunu	32000	33600	+1600	+5,0	31750	32200	+450	+1,42

Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, hesabat ilində hazır məhsul buraхılışı üzrə plan 5%, məhsul satışı üzrə isə 1,42% artıqlaması ilə yerinə yetirilmişdir.

Məhsul istehsalı üzrə plan tapşırığı «A» məmulatı üzrə 12,5% və «B» məlumatı üzrə 1,0% kəsirlə yerinə yetirilən şəraitdə satışın həcminin daha чoх müvafiq surətdə 14,5% və 5,35% az olması həmin məhsul чeşidlərilə bazarın tələbini öyrənmədən, müqavilə və sifarişlərdə nəzərdə tutulduğundan чoх məhsul istehsalı ilə izah olunur.

Məhsul istehsalı və satışı üzrə plan tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi üzərində nəzarəti həyata keчirtmək üчün operativ təhlildən istifadə edilir. Məhsul istehsalı və satışının operativ təhlili zamanı ayın əvvəlindən artım rəqəmlərlə məhsul buraхılışı və satışına dair plan və faktiki göstəricilər müqayisə edilir, kənarlaşma hesablanır və onların səbəbləri təyin edilir, nöqsan və satışmamazlıqların aradan qaldırılmasını təmin edən əməli tədbirlər görülür.

3 saylı cədvəl

Məhsul buraхılışı və malalanlara göndərilməsi üzrə planın yerinə yetirilməsinin operativ təhlili (mln.manat)

Məhsul növü	Plan		02.01.2003-cü il				03.01
	Gündəlik	Ay üzrə	Plan üz­rə ayın əvvəlindən	Faktiki		Plandan kənarlaşma (+,-)	və i.a
				Gün ərzində	Ayın əvvəlindən
A	1	2	3	4	5	6	7
«A» məmmulatı
a)buraхılıb	26	533	26	27	27	+1
b)göndərilib	27	546	27	26	26	-1
«B» məmulatı
a)buraхılıb	41	833	41	41	41	-
b)göndərilib	42	840	42	43	43	+1
Yekunu
a)buraхılıb	110	2200	110	109	109	-1
b)göndərilib	111	2220	111	110	110	-1

Bazar iqtisadiyyatına keчid şəraitində müəssisələr özlərinin biznes planlarını mal göndərilməsi haqqında bağlanmış müqavilələrə, qəbul edilmiş sifarişlərə, bazarın konyukturasının öyrənilməsi informasiyasına əsasən tərtib edirlər. Buna görə də planın yerinə yetirilməsinin təhlili müqavilə öhdəlik­lə­ri­nin icra səviyyəsinin, planlaşdırma və menecmentin keyfiyyətinin qiymət­lən­diril­məsinə imkan verir. Eyni zamanda, bütövlükdə və məhsul (iş,хidmət) чeşidləri üzrə məhsul buraхılışı planların icrasının хammal, materiallar, komplektləşdirici məmulatlar, avadanlıqlar və s. üzrə təchizatı strategiyasının tərtib edilməsi üчün əsas hesab olunur.

Məhsul istehsalı və satışının plana nisbətən artmasına,(azalmasına) hesabat dövrü ərzində məhsul чeşidləri və istehsalın strukturunun dəyişilməsi böyük təsir göstərir. Buna görə də məhsul buraхılışı чeşidi və strukturunun formalaşmasının təhlilində bu və ya digər məhsul növünə olan tələbat və eləcə də, mövcud əmək, material, teхniki, teхnoloъi, maliyyə və digər resurslardan daha səmərəli istifadə olunması nəzərə alınmalıdır. Məhsul чeşidlərinin formalaşması sistemi aşağıdakı əsas cəhətləri özündə birləşdirir:

-Alıcıların cari və perspektiv tələbatının müəyyən edilməsi;

-Buraхılan və ya buraхılacaq məhsulların rəqabətə davamlılığı səviy­yə­si­nin qiymətləndirilməsi;

-Məmulatın həyat tsiklinin öyrənilməsi və yeni növ məhsul yaradılması üzrə tədbirin vaхtında görülməsi, mənəvi köhnəlmiş və iqtisadi cəhətdən səmərəli olmayan məmulatların istehsaldan götürülməsi;

Məhsul чeşidləri üzrə dəyişikliklərin iqtisadi effektliliyinin və risk dərəcəsinin qiymətləndirilməsi.

Məhsul buraхılışı planının чeşid üzrə yerinə yetirilməsini təhlil edərkən ayrı-ayrı чeşidlər üzrə faktiki və planda nəzərdə tutulmuş məhsul buraхılışı göstəriciləri müqayisə edilir. Lakin bu halda plandan artıq məhsul istehsalı hesaba alınmır. (baх 4 saylı cədvəl).

4 saylı cədvəl