MüƏLLİF: ustad müRTƏza müTƏHHƏRİ TƏRCÜMƏ edəN: AĞabala mehdiyev kitabın adı: İlahi ədalət Müəllif: Ustad Mürtəza Mütəhhəri

KEYFİYYƏT, YOXSA KƏMİYYƏT?

Keçən bəhsimizdən maraqlı bir nəticə əldə edilir və o da budur ki, Allahın nəzərində əməllərə dəyər verən onların kəmiyyəti deyil, keyfiyyətidir. Bu nöqtəyə diqqət etməmək camaatın bir qrupunun Allah övliyalarının həddindən artıq çox dəyərə malik olan əməllərinin ictimai tutumunu az gördükləri üçün onların barəsində əfsanələr düzəltməyə başlayıblar. Məsələn, Əmirəl-möminin (ə) rüku halında yoxsula verdiyi və haqqında ayə nazil olan üzük barəsində deyirlər ki, onun dəyəri Suriya və Şamın xəracı qədər olub. Onlar camaatın bu sözlərə inanması üçün onu rəvayət halına da salıblar. Onların fikrincə, sadə bir üzüyün yoxsula verilməsi ilə Quranın əzəmətli bir ayəsinin nazil olması çox təəccüblüdür. Bəli, onlar bu məsələyə inana bilmədikləri üçün əfsanə qoşaraq üzüyün maddi dəyərini həddindən artıq çoxaldıblar. Amma fikirləşməyiblər ki, maddi dəyəri Suriya və Şam xəracı qədər olan üzük, yoxsul və biçarə Əlinin barmağında ola bilməzdi. Əgər Əlinin əlində elə bir üzük olsaydı o, həmin üzüyü bir dilənçiyə verməzdi, onunla Mədinəni abadlaşdırar və şəhərin bütün səfillərini ağır vəziyyətdən xilas edərdi.

Əfsanə quraşdıranlar bu məsələni dərk etməyiblər ki, Allah yanında böyük əməl maddi hesablarla müəyyənləşdirilmir. Onlar belə güman ediblər ki, üzüyün çox qiymətli olması Allahı heyrətləndirib və O da ayə nazil etməklə ona öz minnətdarlığını bildirmək istəyib.

Mən bu dar fikirlilərin Əli və onun ailəsinin infaq etdikləri və barəsində «Həl əta» surəsi nazil olan arpa çörəkləri barəsindəki nəzərlərinin nə olmasını bilmirəm. Yəqin onlar həmin hadisə barəsində də belə deyirlər ki, həmin çörəyin unu arpadan deyil, məsələn qızıldan olub.

Xeyir, məsələ belə deyil. Əli (ə) və onun ailəsinin əməllərinin əhəmiyyəti bizim diqqətimizi cəlb edən maddi cəhətdən deyil. Onların əməllərinin əhəmiyyəti əməlin bizim təsəvvür edə bilməyəcəyimiz dərəcədə saf, pak və Allaha görə olmasıdır. O elə bir saflıqdır ki, mələkut aləmində əks olunaraq tərif və yüksək qiymətləndirmə əks-əməli yaradıb. Şeyx Əttar Nişapurinin sözü ilə desək:

Məzmunu: Onun vəsf və sənası bu dünyanı keçib və üç dənə çörəyinin vəsfi o dünyaya çatıb.

Onların əməllərinin əhəmiyyəti Quranın nəql etdiyi bu nöqtədə olub:

«...Biz sizi ancaq Allah rizasından ötrü yedirdirik. Biz sizdən (bu ehsan müqabilində) nə bir mükafat, nə də bir təşəkkür istəyirik».¹

Bu, onların ürəklərində olan niyyətdir ki, Allah-taala onu faş edib, yəni onlar həmin fədakarlıq və güzəştlə Allahdan, Onun Özündən başqa bir şey istəmirdilər.

Qurani-kərimin kafirlərin əməllərini ilğım kimi puç bir şey adlandırmasının səbəbi, onların əməllərinin aldadıcı zahirə malik olmasıdır ki, həmin əməllər Allaha görə deyil, alçaq maddi hədəflər üçün yerinə yetirildiyindən mələkuti simaya malik deyil.

Harun Ər-Rəşidin arvadı Zübeydə Məkkədə bir arx çəkdirib ki, o vaxtdan indiyə kimi Allah evinin zəvvarları ondan istifadə edirlər. Bu iş zahirdə çox yaxşı bir işdir. Zübeydənin himməti bu arxı Taif ilə Məkkə arasındakı daşlıqlardan, susuz Məkkə torpaqlarına axıdıb və təqribən on iki əsrdir ki, hacılar ondan istifadə edirlər.

Bu iş maddi baxımdan çox böyük bir işdir. Amma mələkuti baxımdan necə? Görəsən mələklər də bizim kimi fikirləşirlər? Onlar da gözlərini bu xeyriyyə işinin zahiri həcminə dikirlər?

Xeyr! Onlar başqa cür hesablayırlar. Onlar ilahi meyarlarla işin başqa cəhətlərini ölçürlər. Onlar Zübeydənin bu pulu haradan gətirməsini hesablayırlar. Zübeydə Harun Ər-rəşid adlı zalım və müsəlmanların Beytul-malı ixtiyarında olan və onu istədiyi kimi xərcləyən bir kişinin arvadı idi. Zübeydənin özünün malı yox idi və o, bu xeyir işə öz malını sərf etməyib. O, xalqın öz malını xalqın özünə sərf edib. Zübeydənin onun məqamında olan arvadlarla fərqi bu idi ki, başqaları xalqın malını öz şəhvətləri yolunda xərcləyirdilər, o isə həmin malın bir hissəsini ümumi işlərə sərf edib. Zübeydənin bu işdən məqsədi nə olub? O, adının tarixdə qalmasını istəyirmiş, yoxsa doğrudan da Allahın razılığını nəzərdə tutubmuş? Bunu ancaq Allah bilir.

Buna görə də deyirlər ki, Zübeydəni yuxuda görüb ondan «Allah səninlə çəkdirdiyin arxa görə necə rəftar etdi?» deyə soruşublar və o, cavab verib ki, Allah onun savablarının hamısını pulların əsl sahiblərinə verdi.

BƏHLULUN MƏSCİDİ

Deyirlər ki, bir gün bir dəstə adam məscid tikirmiş. Bəhlul onların yanına gəlib soruşur ki, nə edirsiniz? Cavab verirlər ki, məscid tikirik. Soruşur ki, nə üçün? Deyirlər ki, necə yəni nə üçün, Allahın razılığı üçün!

Bəhlul məscidi tikdirənlərin niyyətlərinin saflığını onlara başa salmaq üçün gizlincə bir daş sifariş verir və deyir ki, həmin daşın üstündə «Bəhlulun məscidi» kəlməsini yazsınlar. Gecə gəlib həmin daşı məscidin əsas qapısının üstünə vurur. Məscidi tikənlər səhər gəlib görürlər ki, məscidin qapısının üstündə «Bəhlulun məscidi» kəlməsi yazılıb. Narahat olurlar və Bəhlulu tapıb döyməyə başlayırlar ki, başqalarının zəhmətini öz adına çıxırsan?! Bəhlul deyir ki, məgər siz məscidi Allaha görə tikdiyinizi demədiniz? Əgər elədirsə, camaat səhv edərək məscidi mənim tikməyimi güman etsə də, Allah səhv etəməyəcək.

Çox işlər var ki, bizim gözümüzdə çox böyük görünür, amma Allah yanında bir qara pul qədər də dəyərə malik deyildir. Böyük binalar, məscid, məbəd, ziyarətgah, xəstəxana, körpü, karvansara, məktəb və sairənin belə aqibətə düçar olması mümkündür. Onların hamısının hesabı Allaha aiddir.

ALLAH VƏ AXİRƏTƏ İMAN

Dünya ilə axirətin bir-birinə nisbəti bədənin ruha, yəni zahirin batinə nisbəti kimidir. Dünya ilə axirət bir-birindən tamamilə ayrı olan şeylər deyildirlər. Dünya ilə axirət, başqa sözlə desək, mülklə mələkut iki səhifəsi olan vərəq və ya iki üzü olan pul kimi bir şeydir. Dünyada olan yer, mələkuti çöhrə ilə axirətdə də olacaqdır. Dünyanın cansız əşya və bitgiləri mələkuti çöhrə ilə axirətdə zahir olacaqlar. Ümumiyyətlə axirət, dünyanın mələkuti çöhrəsidir.

Hər hansı bir əməlin yaxşı mələkuti forma almasının şərti, onun Allahı nəzər almaqla və mələkut aləminə yüksəlməklə yerinə yetirilməsidir. Qiyamətə inanmayan və Allahı nəzərə almayan şəxsin əməli mələkuti çöhrəyə malik olmayacaq, başqa sözlə desək, yuxarı aləmə qalxmayacaqdır. Əməlin mələkuti çöhrəsi onun yuxarı siması, mülki çöhrəsi isə aşağıdakı simasıdır. Əməl niyyət, əqidə və iman baxımından nuranilik əldə etməyincə uca mələkuta çatmır. Mələkuta, ruhu olan əməl çatır və əməlin ruhu onun axirət və mələkuti nəsibidir.

Qurani-kərim necə də gözəl buyurub:

«...Pak (tövhid kəlməsi zikr, həmd-səna) Ona tərəf yüksələr və pak sözü də (Allah dərgahına) yaxşı əməl qaldırar...»¹

Bu ayə iki cür təfsir edilə bilər və təfsir kitablarında onların hər ikisi qeyd edilib. Həmin təfsirlərdən biri budur ki, ləyaqətli və yaxşı rəftarı, pak söz və pak etiqad yuxarı aparır və mələkuti edir. Digər təfsir isə budur ki, pak söz və pak etiqadı layiqli və yaxşı rəftar yuxarı apararaq mələkuti edir. Hər ikisi düz olan və hər ikisinin nəzərdə tutulmasına heç bir mane olmayan bu iki təfsir, bu mətləbi bəyan edir ki, iman, əməlin qəbul edilməsində və yuxarı qalxmasında, əməl isə imanın dolğunlaşaraq dərəcəsinin yüksəlməsində təsirlidir. Bu, islam maarifində qəti və danılmaz prinsiplərdən biridir. Dediyimiz kimi, ayənin eyni zamanda hər iki mənanı verməsinin düz olmasına baxmayaraq, biz onun ikinci təfsirinə istinad etmək istəyirik.

Hər halda Allaha və qiyamət gününə imanı olmayan şəxsin əməlinin Allaha tərəf getməsi və ali məqamda yerləşməsini güman etmək səhvdir.

Əgər bizə, bir nəfərin Tehranın şimal istiqamətinə doğru səfərə çıxaraq bir neçə gün öz yolunu davam etdirməsini desələr, biz həmin şəxsin Qum, İsfahan və Şiraza çatmasını təsəvvür edə bilmərik. Biz belə ehtimal verən şəxsə gülər və əgər o, həmin şəhərlərə çatmaq istəyirdisə, Tehranın cənub yolu ilə hərəkət edərək səfərini davam etdirməli idi, deyərik.

Türküstana tərəf hərəkət edən şəxsin Kəbəyə çatması qeyri-mümkündür.

Cənnətlə cəhənnəm insanın mənəvi seyrlərdir. O dünyada hər kəs özünü öz hədəfinin sonunda görəcək, biri aşağıda, digəri isə yuxarıda, biri lap ali və yüksək, digəri isə ən aşağı məqamda olacaq.

Şübhəsiz ki, yaxşı əməl və itaət sahibi olan möminlərin əməl dəftəri (Allahın ən müxlis bəndələrinin əməlləri yazıldığı və ya Cənnətin ən yüksək mərtəbəsi olan) «İlliyyun»dadır. Şübhəsiz ki, pis əməllərə uyanların əməl dəftəri şeytanların əməllərinin yazıldığı və ya Cəhənnəmin ən alt təbəqəsi olan) «Siccin»dədir.»

Müəyyən məqsədə doğru hərəkət etməyən və ya həmin məqsədin əksi istiqamətdə hərəkət edən şəxsin həmin məqsədə çatması necə mümkün ola bilər? «İlliyyun»a doğru hərəkət, ona çatmaq istəyində olmaqdan sonrakı mərhələdir. İradə və istək isə bir tərəfdən mərifət və etiqad, digər tərəfdən isə imkan və təslim olmaqdan asılıdır. Belə məqsədə etiqadı olmayan və ya ona imkanı və təslim olmayan və habelə ona rəğbəti olmayan və ora çatmaq üçün kiçicik bir hərəkət etməyən şəxsin orada olmasını necə təsəvvür etmək olar? Şübhəsiz ki, hər bir yol öz məqsədində sona çatır və məqsəd Allah olmasa, o, Allaha çata bilməz.

Qurani-kərim belə buyurur:

«Hər kəs fani dünyanı istəsə, dilədiyimiz şəxsə istədiyimiz neməti orada tezliklə verərik. Sonra isə (axirətdə) ona Cəhənnəmi məskən edərik. O, Cəhənnəmə qınanmış və (Allahın mərhəmətindən) qovulmuş bir vəziyyətdə daxil olar.

Mömin olub axirəti istəyən və onun uğrunda çalışanların zəhməti (Allah dərgahında) qəbul olunar».¹

Yəni, təfəkkür səviyyəsi dünyadan üstün olmayan və ondan yüksək hədəfə malik olmayan şəxsin ali axirət hədəfinə çatması qeyri-mümkündür. Amma bizim Allahlıq lütfümüz onu, istədiyi dünyəvi hədəflərdən bəhrələndirməyi tələb edir.

Burada digər bir nöqtə var. Dünya təbiət və maddə, amil və səbəblər aləmidir və dünyəvi səbəblər bir-birləri ilə çarpışma və mübarizədədirlər. Bu dünyada «qəsr» də mövcuddur. Buna görə də hədəfi dünya olanın məqsədinə yüz faiz çatacağına heç bir zəmanət yoxdur. Qurani-kərimin bu nöqtəni başa salmaq üçün seçdiyi ibarət budur:

«Nə qədər istəsək istədiyimiz şəxsə veririk.»

Amma ruhi cəhətdən ali hədəfə malik olan, kiçik hədəflərə ürək bağlamayan, ilahi hədəf istiqamətində addımlayan və imanla irəliləyən şəxs, mütləq hədəfinə çatacaqdır, çünki Allah-taala işləri qiymətləndirəndir, Ona təqdim edilən yaxşı işi qəbul edərək mükafatlandırandır.

Burada səy və cəhd də şərt kimi qeyd edilib, çünki kiminsə addımlamadan irəliləyərək hədəfə çatması qeyri-mümkündür.

Bunun ardınca gələn ayədə belə buyurur:

«Onların və bunların hər birinə Rəbbinin nemətindən verərik. Rəbbinin neməti (istər dünyada, istərsə də axirətdə heç kəsə) qadağan deyildir».²

Yəni Biz, mütləq formada feyz bəxş edənik və dünyanı fəaliyyət göstərmək imkanına malik yaratmışıq. Kim nə əksə, onu da biçəcəkdir, kim hansı hədəfə doğru irəliləsə, onu həmin hədəfinə çatdıracağıq.

İslam filosofları deyirlər ki, zati cəhətdən vacib olan varlıq bütün cəhət və heysiyyətlərdən vacibdir. Buna görə də kim nə istəsə, Allah ona həmin hədəfində kömək edir. Biri dünyanı istəyəndə, Allah ona «sən azğınsan, bizim hidayətimizin əksinə hərəkət edirsən, bəs buna görə də biz sənin əməlini təsdiq eləmirik» sözlərini demir. Xeyir, belə deyil. Dünyapərəst də öz dünyatələbliyində bu səbəb, maneçilik və çarpışma dünyasının icazə verdiyi çərçivədə ilahi himayə və yardımlardan istifadə edir və Onun sonsuz lütf və mərhəmətlərindən bəhrələnir.

Başqa sözlə desək, dünya əkin, biçin və inkişaf üçün münasib yerdir. Bütün bunlar insanın əkib-becərmək üçün hansı toxumu seçməsindən və nə məhsulu əldə etmək istəməsindən asılıdır. O, hansı toxumu seçsə, münasib dünya tarlasında eyni ilə həmin toxum yetişdiriləcəkdir.

Bəli, həqiqət əhli üçün xüsusi bir himayə də var ki, o, rəhimlik rəhməti adlanır. Dünyapərəstlər bu rəhmətdən məhrumdurlar, çünki onlar onu istəmirlər. Amma Allahın həmin rəhimlilik rəhməti bütün insanlar barəsində və bütün yollarda bərabər formada mövcuddur.

Sədinin dili ilə desək:

Məzmunu: Yer üzü onun ümumi süfrəsidir; bu süfrədə dost-düşmən ayrı-seçkiliyi yoxdur.

Bu fəsildə edilən söhbətdən, barəsində danışdığımız məsələlərin bəziləri həll edilir.

Biz burada feli yaxşılığın əməlin axirət mükafatına layiq görülməsi üçün kifayət etməməsini və bunun üçün faili yaxşılığın da lazım olmasını aydınlaşdırdıq. Feli yaxşılıq bədən, faili yaxşılıq isə ruh və həyat misalındadır. Həmçinin Allaha və qiyamət gününə imanın faili yaxşılıq üçün əsas və lazımı şərt olmasını və onun şərti deyil, hər bir yolun müəyyən məqsədə çatmaq üçün zati və təkvini şərtləşmə yolu ilə olmasını bəyan etdik.

Burada yalnız bir nöqtəyə işarə etmək lazımdır. Kimsə belə bir fikir irəli sürə bilər ki, faili yaxşılıq üçün iş görən şəxsin ancaq Allaha yaxınlaşmaq niyyətində olması zəruri deyil və əgər kimsə xeyir işi vicdanla və qəlbinə hakim olan mərhəmət və rəhmət hissi ilə yerinə yetirsə, əməlin faili yaxşılıq olması üçün kifayətdir. İnsanın məqsədi «özü» olmayanda, onun işi faili yaxşılıq hesab olunur, indi məqsədi istər «Allah», istərsə də «insanlıq» olsun!

Bu nöqtə fikirləşmək tələb edən bir məsələdir. Hər halda mən insanın məqsədinin Allah və ya insanlıq olmasının digərlərindən fərqli olmamasını təsdiq etmirəm və indi bu barədə dərin bəhsə də girişə bilmərəm. Amma eyni halda bu məsələyə də çox inanıram ki, xalqa xidmət və insanlıq üçün yerinə yetirilən əməl, insanın yalnız özünü düşünərək etdiyi əməllə bir sırada durmur. Əlbəttə, Allah-taala belə insanları mükafatsız qoymayacaqdır. Bəzi hədislərdə deyilir ki, Hatəm kimi müşrik olmuş şəxslər, müşrik olmalarına baxmayaraq, dünyada gördükləri xeyirli işlərə görə əzaba düçar olmayacaqlar və ya onlara verilən əzab yüngülləşdiriləcək.

Əlimizdə olan çoxlu hədislərdən belə bir nəticəyə gəlmək olar. Misal olaraq aşağıdakı rəvayətlərə nəzər salmaq kifayətdir:

1. Əllamə Məclisi Şeyx Səduqun «Səvabul-əmal» kitabından, Əli ibni Yəqtindən və o da imam Musa Kazimdən (ə) o həzrətin belə buyurduğunu nəql edib:

«Bəni İsraildə mömin bir kişinin kafir bir qonşusu var idi. Həmin kafir şəxs həmişə öz mömin qonşusu ilə xoş və mehriban davranırdı. O, öləndə Allah ona cəhənnəm odunun ona yetişməsinə mane olmaq üçün gildən bir ev tikdi və onun ruzisi onun ətrafında olan alov mühitindən kənardan gəlirdi. Ona dedilər: Bu sənin mömin qonşunla xoş və mehriban rəftarına görədir.»¹

Mərhum Məclisi bu rəvayəti nəql etdikdən sonra belə deyir: Bu rəvayət və buna bənzər digər rəvayətlər cəhənnəm əhli olan bəzi kafirlərdən yaxşı əməllərinə görə əzabın götürüləcəyinə dəlildir və kafirlərin əzablarının yüngülləşdirilməyəcəyini bildirən ayələr bu cür xeyir işlər görməyən kafirlərə aiddir.

2. O, həmçinin imam Məhəmməd Baqirdən (ə) nəql edir:

«Zalım bir şahın hakim olduğu ölkədə mömin bir şəxs yaşayırdı. Həmin zalım şah bir gün həmin möminə zülm etmək fikrinə düşdü və mömin müsəlman olmayan ölkələrdən birinə qaçaraq müşrik bir şəxsin yanına getdi. Həmin müşrik öz yanında bu möminə yer verərək ona qulluq etdi. Həmin şəxs ölən kimi ona belə xitab edildi: İzzət və Cəlalıma and olsun ki, əgər cənnətdə müşrikə yer olsaydı, sənə orada yer verərdim; ey atəş! onu qorxut amma ona ziyan vurma.»

İmam bu mətləbi deyəndən sonra buyurdu ki, hər səhər və axşam həmin şəxsə yerləşdiyi mühitin xaricindən ruzi gətirilir. O həzrətdən soruşdular: Cənnətdən? İmam cavabında dedi ki, Allahın Özü istədiyi yerdən.²

3. Peyğəmbər (s) cahillik dövrünün məşhur kafirlərindən və Qureyş qəbiləsinin başçılarından olmuş Abdullah ibni Cədan barəsində belə buyurub:

«Cəhənnəmin ən yüngül əzablısı Abdullah ibni Cədandır.» O həzrətdən bunun səbəbini soruşurlar. Cavabında buyurur: «Çünki o, camaatın qarnını doyuzdururdu.»³

O həzrət həmçinin cahillik dövrünün bir neçə nəfəri barəsində belə buyurub:

«Hacıları qovan Qəba və həsa sahibini və həmçinin pişiyi bağlayaraq ona nə özü yemək verən və nə də onu özü bir şey əldə etməsi üçün buraxan arvadı atəşdə gördüm və cənnətə daxil oldum və orada iti susuzluqdan qurtararaq doyuzduran kişini gördüm. (Əvvəlki mənbə və səhifə.)

Bütün zamanlarda az-çox tapılan bu cür insanlar barəsində bunu demək olar ki, onların əzabı ən azı yüngülləşdiriləcək və ya tamamilə götürüləcəkdir.

Məncə başqa insanlara və hətta insan və ya heyvanlığından asılı olmayaraq, hər hansı bir varlığa təmənnasız yardımlar edən və hətta vicdanının dərinliklərində belə, gördüyü işi özünü həmin məhrumun yerində təsəvvür etməsi və özünün də nə vaxtsa belə bir taleyə giriftar olmasını fikirləşməsindən yaranan qorxu hissinin təhriki ilə deyil, xidmət və yaxşılıq şövqündən heç bir mənfəət olmamasını, bir nəfərin belə həmin işdən xəbər tutmayacağını və heç kəsin ona «əhsən» deməyəcəyini biləndə, həmin işi yenə də edən, adət və sairə şeylərin təsiri altına düşməyən insanların batinlərinin dərinliklərində ilahi mərifət və agahlıq nuru var. Onlar bu məsələni dilləri ilə inkar etsələr də, batinlərində onu iqrar edirlər və onların bu inkarları əslində Allah və həqiqi qiyamətin inkarı deyil, Allahın ya da Allaha doğru qayıdış və qiyamətin yerində təsəvvür etdikləri xəyali bir şeyin inkarıdır.

Xeyir, ədalət və yaxşılığa başqa şeyə görə deyil, yalnız onların özlərinə və xeyir, ədalət və yaxşılıq olmaları baxımından olan rəğbət zati, mütləq gözəllik olanın məhəbbətinin nişanəsidir. Buna görə də bu cür şəxslərin dildə kafir sayılmalarına baxmayaraq, həqiqət və əməldə kafirlərin içində olmamaları mümkün bir şeydir. Allah daha yaxşı bilir.