Müəllimin adı : Faiq Hüseynov Tədris ILI və semester : (2020/2021, yay semestri) Kurs : I qrup

Bölmə 2. Korporasiyalarda maliyyənin idarə edilməsinin prinsipləri və mexanizmi.

Korporasiyalarda maliyyənin idarəedilməsi prinsipləri və mexanizmi bir sıra ölkələrdə fərqlidir. Məsələn, Ukraynada korporativ idarəetmənin prinsipləri aşağıdakılardır:

1. Strateji rəhbərlik və korporasiyanın fəaliyyətinə görə onun iştirakçılarına nəzarət.

2. Korporasiyanın idarə edilməsində iştirakçıların korporasiyadakı kapitala üzvlüklərinin ölçüsündən bilavasitə asılılıq dərəcəsi.

3. Korporativ azlıqların maraqlarının qorunması.

4. Korporasiyanın idarə edilməsinin mərkəzləşdərilməsi və orqanlarının səlahiyyətlərinin ayrılması (ali orqan – nəzarətedici orqan – icraçı orqan).

5. Korporasiyanın iştirakçıları olmayan şəxslərin onun idarə edilməsinə cəlb edilməsi imkanları.

Hesabatlıq seçilmiş yaxud təyin edilmiş idarəetmə orqanlarının səhmdarlar qarşısında əsas öhdəlikləri kimi şərh edilir. Bu mexanizm nəzarəti həyata keçirməyə, daimi müşahədələr aparmağa və rəhbərlərin, eləcə də bütün səhmdar cəmiyyətinin seçdiyi istiqamətlər və ayrı – ayrı səhmdarların maraqları nöqteyi – nəzərindən qiymət verməyə imkan verir.Şəffaflıq əvvəlki prinsiplə sıx əlaqədardır. Bu hesabatların hazırlanmış standartlarına əsaslanır və səhmdarlarla qarşılıqlı əlaqənin prinsipləri kodeksinin saxlanmasının nəticəsidir. Şəffaflıq elan edilən və həyata keçirilən real məqsədlərin uyğunluğunu, istiqamətləri, korporasiyaların fəaliyyət prinsiplərini qiymətləndirməyə, kənarlaşmaları qeydə almağa, onların yaranma səbəblərini tədqiq etməyə imkan yaradır.Korporativ idarəetmənin ədalətlilik prinsipi korporasiyanın fəaliyyətini bərabər hüquqluğun təmin edilməsinə, bütün səhmdarların vətəndaşlıqlarından, həmçinin onların sahib olduqları səhmlərin miqdarından asılı olmayaraq səhmdarlara eyni münasibətə yönəldir. Bu prinsipə müvafiq olaraq 1 səhmin 1 səs verməsi danılmazdır.Səsvermə korporasiyasının fəaliyyətinə dair ən vacib qərarların qəbul prinsipidir. Bu prinsipin reallaşdırılması fərdi səsvermənin texnologiyasına və həvalə edilməyə görə səsverməyə tələblərin yüksəldilməsini, səhmdarların yığıncaqlarının təşkilini, onları aparılmasını (o cümlədən səslərin hesablanmasını ), səhmdarların hüquqlarının müdafiəsini və s. irəliyə çəkir.Kodekslərin prinsipiin hazırlanması və istifadəsi səhmdar cəmiyyətinin rəhbər tərkibi, həmçinin menecmentlə səhmdarların bütün qrupların qarşılıqlı münasibətlərinə aiddir. Bu onu göstərir ki, korporasiyanın fəaliyyəti beynəlxalq standartlara uyğun sahibkar davranışının formalaşması yolu ilə rəqabət qabiliyyətini yüksəltməyə imkan verə səmərəli əlaqələrin qurulmasına istiqamətləndirilmişdir. Kodekslərin prinsiplərinə onların təkmilləşdirilməsi məqsədilə daim yenidən baxılmalıdır. Belə ki, korporasiyanın fəaliyyət göstərdiyi mühit dəyişkəndir.

Korporasiyalar öz fəaliyyətlərini bütün şirkətlər (müəssisələr) üçün ümumi maliyyənin təşkili prinsiplərindən istifadə edərək həyata keçirirlər: planlaşdırma, rasionallıq, maliyyə sabitliyi, çeviklik, xərcləri minimuma endirmək, əmlak və məsuliyyəti qorumaq və s. Korporasiyanın maliyyələşdirilməsinin fərqli və vacib prinsipləri arasında bunlar vardır:

1. Aşkarlıq -   məxfi, ictimai maraqdan başqa, korporasiyanın məqsədlərinə, vəzifələrinə və istiqamətlərinə dair fəaliyyətlər və qəbul edilmiş qərarlar barədə məlumatların mövcudluğu və açıqlığıdır.

2. Ölçək - korporasiyanın əməliyyat (çoxşaxəli fəaliyyət) və coğrafi seqmentində əks olunan mallar bazarına və istehsal amillərinə əhəmiyyətli təsiridir.

3. Planlaşdırma -   məhsul istehsalının (işlərin, xidmətlərin) həcminin bazarın ehtiyacları (bazar şəraiti) ilə əlaqələndirilməsi, bu da maliyyə planlaşdırma metodlarından istifadə edərək lazımi mənbələri əldə etməyə və korporasiyanın ritmik işini təmin etməyə imkan verir.

4. Maliyyə hesabatlarının konsolidasiyası   - ana şirkətin digərinin (ana və yardımçı şirkətlərin, birgə müəssisələrin, həmçinin əlaqəli və asılı şirkətlərin) fəaliyyətinə nəzarəti səviyyəsinə uyğun olaraq ümumi hesabatların formalaşdırılmasıdır.

5. Transfer qiymətlərinə nəzarət -   Bazar tərəfindən deyil, məsələn, korporasiyanın ana şirkəti, törəmə müəssisələrə mal (iş, xidmət) satmaq üçün qurulan qarşılıqlı əlaqəli şəxslər arasındakı əməliyyat qiymətləri, əksər hallarda korporasiya daxilindəki şirkətlərə vergi yükünün azaldılması məqsədi ilə yaradılır.

6. Özünü tənzimləmə   maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti - təsirlənən amillərə və dövlətin ölkə iqtisadiyyatı üçün böyük əhəmiyyətə (nəticələrə) səbəb olduqda korporasiyanın işlərinə müdaxiləsi ilə müstəqil reaksiyasıdır. Öz-özünə tənzimləmə, mövcud normativ hüquqi aktlar əsasında inkişaf strategiyası, maliyyə planlaşdırması, ehtiyatların yaradılması və fondların formalaşdırılması, maliyyələşdirmə mənbələrini müstəqil seçmək hüququ daxildir. İqtisadi müstəqillik korporasiya tərəfindən yaranan risklərin və öhdəliklərə görə məsuliyyətin götürülməsi ilə birləşdirilir.

7. Özünü təmin etmək   fəaliyyət və ehtiyatların formalaşdırılması - qeyri-tarazlıq iqtisadi mühitin təsiri, bazar şəraitindəki dəyişikliklər və iş görərkən fors-major vəziyyətlərin təsiri nəticəsində ehtiyatların mümkün itkisini örtmək vasitəsi kimi korporasiyanın çəkdiyi xərclərin geri qaytarılması (digər gəlir). Bu, sadə məhsul istehsalını təmin edən iqtisadi fəaliyyətin minimum səmərəliliyinin göstəricisidir.

8. Özünü maliyyələşdirmək fəaliyyətlər - sadə və genişlənmiş təkrar istehsalın təşkili üçün zəruri olan kapitalın (bölüşdürülməmiş mənfəət, kapital) mövcudluğu və kafiliyi. Korporasiyanın və üzv şirkətlərin gəlirlilik səviyyəsini xarakterizə edir. Öz-özünə maliyyələşdirmə korporasiya (şirkət) üçün daha çox müstəqillik təmin edir, bu borc götürülən vəsaitlər halında işçilərin və bütün şöbələrin mümkün (çəkilən) zərərlərə görə məsuliyyətini artırır. Lakin, bu vəziyyətdə çatışmazlıq, əlavə borc vəsaitləri cəlb edildikdən daha az istehsalın artım tempi və inkişaf strategiyasının həyata keçirilməsi ola bilər. Buna görə korporasiyalar hər bir halda öz və borcalan maliyyələşdirmə mənbələrinin optimal nisbətini müəyyənləşdirirlər.

9. Sığorta təminatının tamlığı -   korporasiyanın davranışında sığorta təminatı istifadə olunan geniş obyektlər, əməliyyatlar, şəxslər. Korporasiyaya daxil olan şirkətlərin həyata keçirdiyi çoxşaxəli fəaliyyətlər və geniş çeşidli əməliyyatlar, o cümlədən Forex bazarında, fond birjasında, borc fondları bazarında əməliyyatlar, sığortalı hadisələrə qarşı korporativ sığortanın yüksək səviyyəsini müəyyənləşdirir.

10. Təhlükəsizlik   korporasiyanın səhmdarlarının (sahiblərinin) mülkiyyət hüquqları, müxtəlif birləşmə təşkilati formaları ilə təyin edilir.

Korporativ maliyyələşdirmə idarə olunan qərarların səmərəliliyini qiymətləndirərkən nəzərə alınmalı olan mexanizmlərin obyektini (korporativ fondlar və s.) təsvir edən bir sıra anlayışlara əsaslanır. Maliyyə menecmentinin mexanizmləri pul vəsaitlərinin formalaşması və xərclənməsi üçün ümumi yanaşmaları, metodları, fərziyyələri müəyyənləşdirir. Korporativ maliyyə, bu ümumi yanaşmalar, metodlar, fərziyyələr korporasiyanın iqtisadi şəraiti, onun forması və fəaliyyət növü ilə əlaqədardır. Əsas anlayışları qısaca nəzərdən keçirək.

1. Səhmdar sərvətinin artırılması anlayışı (Sərvətin artırılması nəzəriyyəsi),   bu bir korporasiyanın səmərəliliyinin meyarının kapitalın (bazar dəyərinin) maksimuma çatdırılmasıdır. Bu, idarəetmə qərarlarının effektivliyini ən yüksək dərəcədə müəyyənləşdirən dividend, mənfəət, gəlirlilik ölçülərinin göstəricilərindən fərqli olaraq iş dəyərinin artmasıdır.

2. Pul vəsaitlərinin hərəkəti anlayışı   hər hansı bir iş əməliyyatının pul axını ilə əlaqəli olduğunu tanımaqdan ibarətdir. Nəzarət obyekti pul çıxışı yaratmalıdır ki, onun dəyəri çıxışda girişdən daha çox olmalıdır. Təsir edən amilləri müəyyənləşdirmək və idarə etmək, pul axını müəyyənləşdirmək, qiymətləndirmə və idarəetmə metodlarını seçmək lazımdır.

3. Dəyişən ölçü və dəyər anlayışı   müşayiət olunan biznes riskləri nəticəsində nağd pul çatışmazlığını əsaslandırmaq, inflyasiya səbəbindən zamanla vəsaitlərin dövriyyə sürətini və onların alıcılıq qabiliyyətini dəyişməkdən ibarət olan pul vəsaitləridir. Bu konsepsiyaya görə risklər müəyyənləşdirilir, endirim amilləri və cari (indiki)   pulun dəyəri, investisiya layihələrinin effektivliyinin göstəriciləri müəyyən edilir.

4. Mənfəət və risk arasındakı kompromis anlayışı   gəlir nə qədər yüksək olsa, risk daha yüksək olduğunu tanımaqdan ibarətdir.Konsepsiya, sahibkarlıq riskinin normal miqdarı üçün meyarların müəyyənləşdirilməsini və mümkün pul itkilərinin minimuma endirilməsinə yönəlmiş tədbirlərin hazırlanmasını tələb edir.

5. Kapital qiyməti anlayışı fəaliyyətlərin maliyyələşdirilməsi üçün pulsuz mənbələrin olmamasını göstərir. Müvafiq mənbənin dəyəri investor üçün minimum gəlir səviyyəsini müəyyənləşdirir. Bu konsepsiyaya əsasən maliyyələşdirmə mənbələri müəyyənləşdirilir, nisbətləri, xərcləri, cəlbetmə şərtləri və ardıcıllığı müəyyənləşdirilir, şirkət divident və amortizasiya siyasətini, investisiya layihələrinin inkişafı və həyata keçirilməsində alternativ variantlar hazırlayır.

6. Sahib faizi prioritet konsepsiyası   digər iştirakçıların maraqları qarşısında olan müəssisələr bizə maliyyə idarəetməsinin vacib bir məqsədi - sahiblərin rifahını və müəssisənin bazar dəyərini maksimum dərəcədə inkişaf etdirməyə imkan verir. Konsepsiya rəhbərlərin idarəetmə qərarlarını müəyyənləşdirir.

7. Kapital bazarının səmərəliliyi konsepsiyası   kapital bazarında əlavə maliyyələşdirmə mənbələrinin mənimsənilməsi, qiymətli kağızlar bazarında əməliyyatlar və qiymətlərin bazarın məlumatla doyması ilə müəyyənləşdirilməsidir. Altında bazarın səmərəliliyi   onun informasiya ilə doyma dərəcəsini və istifadəçilər üçün əlçatanlığını başa düşün. Səmərəli bazarda əlavə məlumatların ortaya çıxması maliyyə aktivlərinin qiymətinə təsir göstərir. Bazarda qiymət dəyişiklikləri və maliyyə axınları barədə məlumatların təsiri, aşağı, orta və yüksək ola bilən effektivliyi ilə müəyyən edilir. Bazarın aşağı səmərəliliyi ilə mövcud qiymətlər əvvəlki dövrdəki dinamika ilə tamamilə müəyyən edilir. Orta səviyyəli bazar səmərəliliyi bazar qiymətlərinin ötən dövrdəki səviyyəsindən və digər mövcud məlumatlardan asılılığını müəyyənləşdirir. Yüksək effektivliklə bazar qiymətləri ayrıca şəxslərin sahib olduqları məlumatlardan da asılıdır.

8. Asimmetrik məlumat anlayışı kapital bazarının səmərəliliyi anlayışı ilə əlaqələndirilir və hər bir bazar iştirakçısının etibarlılığı, tamlığı, yoxlanılması imkanı və s. Baxımından fərqli məlumatların olmasıdır. Hər bir bazar iştirakçısının asimmetriyasının dərəcəsi - özünə aiddir və bu asimmetrik məlumatın mənasıdır. Şirkət qiymətli kağızlarının alıcıları şirkət rəhbərlərindən daha az məlumata malikdirlər. Menecerlər bu faktdan qiymətli kağızların satış qiymətini şişirdmək üçün istifadə edirlər, nəticədə investorlar əlavə maliyyə itkiləri çəkirlər. Hər bir bazar iştirakçısı əlindəki məlumatın ona əlavə fayda verəcəyini və daha çox pul axını təmin edəcəyini düşünür. İştirakçılar bu mövqeyi nə qədər çox tutsalar, bazarda daha aktiv əməliyyatlar aparılır və vəsaitlərin dövriyyəsi bir o qədər yüksək olur.

9. Agentlik münasibətləri anlayışı   bir şirkətin mülkiyyəti və idarə edilməsi arasında boşluq yaradır. Buna görə şirkətin sahibləri onu idarə etmir, lakin bu funksiyaları agentlərə etibar edirlər - maliyyə menecerləri.   Eyni zamanda tərəflərin maraqlarının toqquşması mümkündür, müəyyən bir məqsədə çatmaq menecerlər üçün maddi həvəsləndirmə və mənfəətin bir hissəsini almaqla müşayiət olunarsa zəiflədə bilər. Bu vəziyyətdə menecerlərin fəaliyyətinə nəzarəti təşkil etmək lazımdır. Bu hal menecerlərin əməyini ödəməyə, fəaliyyətlərini və yoxlamalarına nəzarət etməyə, idarəçilərin arzuolunmaz qərarlarından qorunma sistemi yaratmağa, o cümlədən təsis sənədlərinə müddəaları təsis sənədlərinə və s. Daxil etməyə yönəlmiş maliyyə axınlarının mövcudluğunu müəyyənləşdirir.

10. Fürsət dəyəri anlayışı   idarəetmə qərarının necə olacağını, yəni bir neçə alternativ həll yolundan birini seçərək müəyyənləşdirir. Eyni zamanda, menecer bütün mümkün variantlar üçün xərcləri müqayisə edir. Fürsət xərcləri, müəssisənin öz qaynaqlarından fərqli bir istifadə tətbiq edəcəyi təqdirdə əldə edə biləcəyi gəlir olaraq təyin olunur. Bu konsepsiya investisiya variantlarını nəzərdən keçirərkən, kapitalın artırılmasında və s. vacibdir.

11. Biznes anlayışı Şirkət maliyyə meneceri, mühasib və auditor işində istifadə olunur. "Maliyyə Hesabatlarının Təqdimatı" nın 25-ci maddəsi müəyyən hallar istisna olmaqla, maliyyə hesabatlarının davam edən əməliyyat fərziyyəsi əsasında tərtib edilməsini nəzərdə tutur. Buna görə şirkət bu prinsipə əsaslanaraq maliyyə hesabatları tərtib etməməlidir, əksinə qərar qəbul edərkən maliyyə menecerinin nəzərə almalı olduğu mühasibat metodlarını dəyişdirməyə borcludur. Yoxlama hesabatı müəssisənin maliyyə vəziyyətinin gələcəkdə işləməyə davam etmək niyyəti ilə uyğunluğu barədə rəy bildirir. Beləliklə, maraqlanan istifadəçilərə bu şirkətlə əməkdaşlığın davam etdirilməsi ehtimalı barədə bir siqnal verilir. Bir iflas vəziyyətində bunu nəzərə almalısınız.

Nəticə

Effektiv korporativ idarəetmə strukturun yaradılmasını təmin etmək üçün, bütün bazar iştirakçılarının öz şəxsi sazişli münasibətlərini qurduqları zaman etibar edə biləcəkləri hüquqi, tənzimləyici və institusional təməlin yaradılması zəruridir. Belə korporativ idarəetmə strukturu ölkənin xüsusi şəraiti, tarixi və adətindən irəli gələn qanunvericiliyin, qaydaların, özünü-idarəetmə üsullarının, könüllü öhdəliklərin və biznes təcrübələrinin elementlərini daxil edir. Buna görə də qanunvericiliyin, qaydaların, özünü-idarəetmənin, könüllü standartların bu sahədə istənilən qarışığı ölkədən ölkəyə fərqlənir. Yeni təcrübələr toplandıqca və biznes şəraiti dəyişdikcə, bu strukturun formasının da nizamlanması lazım gələ bilər. Bu prinsipləri həyata keçirmək istəyən ölkələr, öz korporativ idarəetmə strukturlarına, o cümlədən tənzimləyici və listinq tələblərinə və biznes təcrübələrinə nəzarət etməli, onların bazarın vəhdətinə və iqtisadi fəaliyyətin nəticələrinin yaxşılaşdırmasına dair etdiklərin müsbət təsirin qoruyub saxlanmasını və möhkəmləndirilməsini təmin etməlidir. Bunun bir hissəsi olaraq, korporativ idarəetmə strukturunun müxtəlif elementləri arasında olan qarşılıqlı təsirləri və biri birini tamamlamasını və ümumiyyətlə bu strukturun etik, məsuliyyətli və şəffaf korporativ idarəetmə təcrübələrini təkmilləşdirmək iqtidarında olmasını nəzərə almaq lazımdır. Bu cür təhlil effektiv korporativ idarəetmə strukturunu yaratmaq üçün vacib bir alət kimi qəbul olunmalıdır. Bu baxımdan ictimaiyyətlə effektiv və davamlı ünsiyyət yaxşı təcrübə kimi qəbul olunan mühüm bir ünsürdür. Bundan əlavə hər bir ölkədə yerli qanunverici və tənzimləyici orqanlar korporativ idarəetmə strukturunu qurduqda səmərəli beynəlxalq dialoqa və əməkdaşlığa olan ehtiyacı və onlardan irəli gələn nəticələri nəzərə almalıdır. Bu tələblər yerinə yetirilsə, idarəetmə sistemi, çox güman ki, artıq tənzimlənmədən uzaqlaşacaq, sahibkarlığa dəstək verəcək və həm özəl sektorda həm də dövlət şirkətlərində maraqların ziddiyyətinə zərərin vurulması riskini azaldacaqdır. Tənzimləyici orqanların vəzifələri və onların nəzarət funksiyaları qeyrihökumət orqanlarına veriləndə, onun nə üçün və hansı hallarda verilməsi qiymətləndirilməlidir. Bu cür təşkilatların idarəetmə strukturunun şəffaflığı və ictimai maraqlara qulluq etməsi də əhəmiyyətlidir.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı

1. M. Sadıqov, A. Hüseynov. “Korporativ Maliyyə”. Bakı-2007

2. B.Ataşov, N.Novruzov, E.İbrahimov “Maliyyə nəzəriyyəsi”. Bakı 2014.

3. B.A.Xankişiyev “Dövlət maliyyəsi” Bakı 1998.