Mühasibat uçotu hesabalarının təsnifatı

Mühasibat uçotu hesabalarının təsnifatı
Mühasibat uçotu hesabları müəssisə və şirkətlərin in­formasiya sis­te­mi­nin əsasını təşkil edir. Gündəlik apa­rı­lan təsərrüfat əməliyyatları və on­ların uço­tu­nun düz­gün təşkil olunmasını təmin etmək üçün mühasibat uço­tu hesablarının müəyyən qaydada təsnifləşdirilməsini tə­ləb edir. He­sab­lar müəyyən infor­ma­si­ya vəzifəsini yerinə ye­tir­diyi ilə əlaqədar olaraq təsnifləşdirmə əməliyyatı mü­əy­­yən qaydada tərtib olunmalıdır. Həmin qaydalar hər bir mühasibat uçotu hesabının əks olunması sis­te­mində informasiyaların hazırlanmasında öz yerini tut­ma­lıdır.

Hazırki şəraitdə bazar iqtisadiyyatına keçid və uçot sistemində yeni ob­yekt­lərin yaranmasını vacib şərtə çe­virmişdir. Buna görə də mühasibat uçotu hesablarının təs­nifatında bu qrup obyektlərin iştirakı ilə əmlakın və on­ların əmələgəlmə mənbəələrinin hesablar sistemində qruplaş­dırıl­ma­sı nəzərə alınmalıdır.

Beləliklə, müasir mühasibat uçotu hesablarının nə­zə­riyyəsi sis­te­min­də uçot hesabları iki qrupa bölünür:

a) İqtisadi məzmununa görə;

b) Təyinatına və quruluşuna görə.

Hesabların iqtisadi məzmununa görə təsnifatı ölkə tə­sərrüfatının müx­təlif sahələrində istifadə ediləcək he­sabların siyahısını qabaqcadan ha­zırlanmasına şərait ya­ra­dır.

Mühasibat uçotu hesablarının iqtisadi məzmununa görə təsnifatı on­la­rın beş qrup üzrə bölüşdürülməsini nə­zərdə tutur.

Birinci qrup hesablar aparılan təsərrüfat əməliy­yat­ları üzrə infor­ma­si­ya­ların cəmləşdirilməsi, müəssisə və­sa­i­tinin əmlakı üzərində nəzarətin tə­min olun­ması və on­la­rın formalaşması mənbəələrinin müəy­yən­ləşdirən he­sab­lar təş­kil edir. Bu qrup hesablara əsas vəsaitlərin uçotu, material eh­tiyatları, hazır məh­sullar, hesablaşma hesabı, valyuta hesabı, de­bi­tor­lar, kreditorlar, satıcı­lar­la hesab­laşmalar və s. aiddir.

Göstərilən hesab qrupundakı hesablar müəssisənin əm­lakının tərkibi, yer­ləşməsi və onların əmələ gəlməsi mənbəələrini göstərir. Bu hesabların qa­lıqlarında əks olun­­muş göstəricilər bilavasitə müəssisə balansında əks olu­nur.

İkinci qrup mühasibat uçotu hesablarına vəsait­lə­ri­nin qiymət­lən­di­ril­mə­si ilə əlaqədar hesablar daxildir, yə­ni tənzimləyici hesablar adlanır. Ümumiyyətlə bu hesa­b­lar tənzimləyici hesablar sayılmasına baxmayaraq on­la­rın sərbəst analitik əhəmiyyətləri vardır.

Əgər balans hesabı üzrə vəsaitin qiymətinin artı­rıl­ması aparılırsa on­da və­sa­itin qiymətini tənzimləyən he­sab, əsas hesabı tənzimləyən əlavə ni­zam­layıcı he­sab ad­lanır və onun məbləği əsas hesabdakı qalıq məbləğinin üzərinə əlavə edi­lir. Bu hesaba «Materialların tədarükü və əldə edilməsi» hesabını misal gös­tər­mək olar. Bu əmə­liy­yatda əgər vəsaitin qiyməti və onun məbləği azalırsa onda tənzimləyici hesab tənzimləyici hesab kimi çıxış edir və onun qalığının məbləği əsas nizamlaşdırıcı he­sa­bın qalığının məbləğindən çıxılmalıdır.

Üçüncü qrup hesablara o hesablar daxildir ki, onlar əmə­liyyat he­sab­la­rı ola­raq müəssisə təsərrüfat pro­ses­lərini əks etdirmək və onun həyata ke­çiril­mə­sinə nəzarət etmək üçün istifadə olunur. Mühasibat uço­tu he­sab­la­rı­nın təs­ni­fatı sistemində bu hesablar vasitəsilə ümu­miy­yətlə istehsal olun­muş əsas və kö­mək­çi istehsal məh­sul­larına sərf olunmuş məsrəfləri, o cüm­lədən ayrı-ayrı sex­lər üzrə, məhsul növləri üzrə məsrəflərin müəyyən olun­ma­sına imkan verir. Bu qrup hesablarla əldə olunmuş informasiyalar vasi­təsilə məhsul istehsalı pro­se­si, icra olunmuş işlər və xidmətlər üzrə mən­fəət və zərərlər mü­əyyən olunur.

Həmin əməliyyat hesabları da özlüyündə iki qrupa - kalkulyasi­ya­edi­ci hesablara və toplayıcı-bölüşdürücü he­sab­lara ayrılır.

Kalkulyasiyaedici hesablara o hesablar daxildir ki, on­ların vasitəsilə is­teh­sal olunmuş və satılmış məh­sul­la­rın maya dəyəri müəyyən olunur. Bu qrup he­sab­lara «Əsas istehsalat», «Köməkçi istehsalat» və «Kapital qo­yu­luşu» hesab­ları daxildir.

İqtisadi məzmununa görə «Əsas istehsalat» hesab­ın­da aşağıdakı müha­si­bat uçotu yazılışları aparılır: «Əsas istehsalat» hesabı müəssisənin yaradıl­ma­sı­nın əsas məq­sədi hesab olunan məhsulun (işin, xidmətin) isteh­sa­lına çəkilən məsrəflər haqqında məlumatların ümumi­ləş­dirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş­dur. «Əsas istehsalat» he­sabının debetində bila­va­si­tə məhsul buraxılışı, yerinə yetirilən iş və göstərilən xidmətlərlə əlaqədar birbaşa məs­rəflər, eləcə də kö­məkçi istehsalatların xərcləri, əsas is­teh­sa­la­ta xidmət və onun idarə edilməsi ilə bağlı qeyri-mü­stəqim xərclər və zay edil­mədən əmələ gələn itkilər əks etidirilir. Bilavasitə məhsul baraxılışı, yerinə yetirilən iş və göstərilən xidmətlərlə əla­qə­dar olan birbaşa xərclər, istehsalat ehtiyatlarını, əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmaları və s. uçota alan hesabların kreditindən «Əsas istehsalat» hesabının de­be­ti­nə silinir.

«Əsas istehsalat» hesabının krediti üzrə istehsalı ba­şa çatmış məh­su­lun, ye­rinə yetirilmiş iş və xidmətlərin fak­tiki maya dəyərinin məbləğləri əks et­di­ri­lir. Bu məb­ləğ­lər «Əsas istehsalat» hesabının kreditindən «Hazır məh­sul», «Məh­sul (iş, xidmət) satışı», «Məhsul (iş, xid­mət) buraxılışı» və s. hesabların debetinə yazılmaqla si­li­nir. «Əsas istehsalat» hesabı üzrə ayın axırına olan qalıq bitməmiş istehsalın dəyərini göstərir.

İqtisadi məzmununa görə «Köməkçi istehsalat» he­sa­b­ında aşağıdakı mühasibat yazılışları aparılır: «Kö­mək­çi istehsalat» hesabı müəssisənin əsas istehsalı, ya­xud əsas fəaliyyəti üçün köməkçi (yardımçı) olan is­teh­sa­lat­ların məsrəfləri haqqında məlumatları ümumi­ləş­dirmək üçün nəzərdə tu­tulmuşdur.

«Köməkçi istehsalat» hesabının debeti üzrə bila­va­si­tə məhsul bura­xı­lı­şı işi­nin yerinə yetirilməsi və xid­mət­lə­rin göstərilməsi ilə əlaqədar bir­ba­şa xərclər, ha­belə kö­mək­çi istehsalatlara xidmət və onların idarə edilməsi ilə əlaqədar qeyri-müstəqim xərclər və zay nəticəsində it­ki­lər əks etdirilir. Bi­lavasitə məhsul buraxılışı, işlərin ye­ri­nə yetirilməsi və xidmətlərin gös­tə­rilməsi ilə əlaqədar is­teh­salat ehtiyatlarını, əməyin ödənişi üzrə işçi he­yə­ti ilə he­sablaşmaları və s. uçota alan hesabların kreditindən «Köməkçi istehsalat» hesabının debetinə silinir.

«Köməkçi istehsalat» hesabının krediti üzrə isteh­sa­lı başa çatmış məhsul­ların, yerinə yetirilmiş işlərin fak­ti­ki maya dəyərləri əks etdirilir.

Toplayıcı-bölüşdürücü hesabların təyinatı istehsalın ay­rı-ayrı forma və mər­hələlərində məsrəflərin toplanması və bölüşdürülməsindən ibarətdir. Bu qrup hesablara mi­sal olaraq «Ümumi istehsalat xərcləri», «Ümumtəsərrüfat xərcləri» və «Tədavül xərcləri»ni göstərmək olar. Hə­min hesabların xüsusiyyəti ondadır ki, hesabat döv­rü­nün sonunda hesablar bağlanır, yəni onlarda top­lan­mış bütün xərclər uçot obyektləri üzrə bö­lüş­dürülür və qalıq qalmaqla müəs­sisə balansında əks olunmur.

Nəticə etibarı ilə iqtisadi məzmuna görə «Ümumi is­tehsalat xərcləri» he­sa­bında yazılışlar aşağıdakı qay­da­da əks olunur: Ümumiyyətlə «Ümumi is­teh­salat xərc­ləri» hesabı müəssisənin əsas və köməkçi isteh­sal­la­rına xidmət üzrə xərc­lər haqqında məlumatları ümumi­ləş­dir­mək üçün nə­zərdə tutulmuşdur. He­sabın debetində əsas və köməkçi istehsalla əla­qə­dar olan faktiki istehsal məs­rəf­ləri informasiyaları cəmləşdirilir. Bu he­sab­da maşın və avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə xərclər, is­teh­sa­lat təyinatlı əsas vəsaitlərin təmiri xərcləri və tam bərpası üçün amor­ti­za­siya ayırmaları istehsalat əm­lak­ın­ın sığortalanması üzrə xərclər, isteh­sa­lat binalarının sax­lan­ması, işıqlandırılması və qızdırılması üzrə xərclər, is­tehsalat binaları, maşınlar, avadanlıqlar və isteh­salatda istifadə edilən digər icarə edilmiş vəsaitlərə görə icarə haq­qı istehsalata xidmət edən işçi heyətinin əməyinin ödənişi üzrə xərclər və bu kimi oxşar təyinatlar üzrə di­gər xərclər əks etdirilə bilər.

Dördüncü qrup hesablara hesabat dövründə müəs­si­sə təsərrüfat-maliy­yə nəticəsinin fəaliyyətinin formalaş­ma­sını əks etdirən və ona nəza­rət etmək üçün istifadə olu­nan hesablar aiddir. Maliyyə nəticəli hesaba «Mən­fə­ət və zərər» hesabı aiddir.

«Mənfəət və zərər» hesabı hesabat ilində müəssisə fəa­liyyətinin son nəticə­lərinin formalaşması haqqında mə­lumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutul­muş­dur. «Mənfəət və zərər» hesabı təsərrüfat-maliyyə fəaliy­yə­ti­nin son nəticəsindən asılı olaraq aktiv və ya passiv he­sab ola bilər. Belə hesablar aktiv-passiv hesablar ad­la­nır.

Balans mənfəəti (zərəri) mühasibat uçotu əsasında təsərrüfat əməliy­yat­larının və balans maddələrinin qiy­mət­ləndirilməsini sonuncu maliyyə nəti­cəsi kimi özündə müəssisənin əsas vəsaitlərinin və başqa əm­lak­larının, məh­­sul­la­rının satışından olan mənfəəti (zərəri), həmçinin qeyri-satış əməliyyatlarından gələn gəlirləri cəmləşdirir.

Beşinci qrupa balansarxası hesablar aiddir. Bu hesab­lar­da müəssisəyə məx­sus olmayan və müvəqqəti olaraq onun is­ti­fa­dəsində olan və ya onun mə­suliyyətində saxlamağa qəbul olunmuş vəsaitlərə dair informasiyaları cəm­ləşdirmək məq­sə­di daşıyan göstəricilər əks olunur. Bu qrup hesablara «Mə­su­liy­­yətli mühafizəyə qəbul edilmiş mal-material dəyərləri», «İca­­rə­yə gö­türülmüş əsas vəsaitlər», «Emala qəbul edilmiş mate­ri­a­l­lar» və s. aid­dir.

Balansarxası hesablar digər hesablarla müxbir­ləş­mir, burada yazılış bir tə­rəfli qaydada, yəni hesabın debeti (artma) və ya krediti (azalma) üzrə yazılış aparılır.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, dünya ölkələrində mü­hasibat uçotu he­sab­larının təyinatı və iqtisadi qu­ru­lu­şuna təsnifatına münasibət bir­mə­na­lı deyildir. Belə ki, ABŞ-da, Böyük Britaniyada və bu birliyə aid olan öl­kələrdə hər bir firma sərbəst şəkildə hesabları və onların təyinatını öz­lə­ri tərtib edirlər.

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ

REFERAT 6

FAKÜLTƏ:UÇOT-İQTİSAD

QRUP:492

TƏLƏBƏ:CAHANGİROVA KƏMALƏ

DƏRS:MÜHASİBAT UÇOTU NƏZƏRİYYƏSİ