«MÜhasibat uçotu və audiT» (DƏrsliK)

2.3. Materialların uçotu

Müəssislər istehsal prosesini lazım olan materiallarda təmin etmək üçün anbarlara malik olur.

Material qiymətlilərinin qorunub saxlanması üzərində təsirli nəzarəti tə­min etmək üçün müəs­sisələrdə təchizatın təşkili, anbar və çəki-ölçü təsər­rü­fa­tı­nın vəziyyəti mühüm əhəmiyyətə malikdir. Mate­ri­al­­ların saxlanması üçün ayrılmış anbarlarda lazımi şərait yaradılmalı, anbarlarda işləyən anbar müdir­ləri ilə əm­la­kın qorunması ilə əlaqədar olaraq maddi-məsuliyyət haq­qın­­da müqavilə bağlanmalıdır.

Anbarlarda material ehtiyatlarının hərəkətinin və qalığının uçotunun apa­rılması məq­sə­di­lə anbar uçotu vərəqələrindən (M-12 forma) istifadə edi­lir. Hə­min vərəqədə (kartoçkada) hər bir materialın, nömrəsi, onun xarak­te­ris­ti­ka­sı, hərəkəti və qalığı, eh­tiyat norması əks olunur. Hər bir əməliyyatdan son­ra anbar müdiri tərəfindən materialın qalığı müəyyən olunur ki, bu da ma­terial eh­ti­yat­larına dair istənilən vaxtda informasiya əldə etməyə imkan verir.

Materialların daxil olması və istifadəsi üzrə ilkin sə­nəd­lər mühasibatlığa da­xil olur. Mühasibatlıqda materialların uçotunun bir neçə variantı mövcuddur.

Materialların sintetik uçotu onların təsnifatına uy­ğun olaraq mühasibat uço­tunda əks olunur. Müəssisəyə məx­sus olan xammal, material, yanacaq, eh­ti­yat hissə­ləri, tara və başqa sərvətlərin mövcudluğu və hərəkəti haq­qın­da mə­Lu­mat­ları ümumiləşdirmək üçün 10«Ma­­teri­al­lar» aktiv hesabı müəyyən olun­muş­dur. Həmin he­saba aşa­ğı­dakı subhesablar açıla bilər: 10-1 «Xammal və mate­ri­al­lar», 10-2 «Satın alınmış yarımfabrikatlar və kom­plektləşdirici məmu­latlar, kons­truksiyalar və deta­l­lar», 10-3 «Yanacaq», 10-4 «Tara və tara materialları», 10-5 «Eh­tiyat hissələri», 10-6 «Sair materiallar», 10-7 «Emal üçün kənara veril­miş materiallar», 10-8 «Tikinti mate­ri­al­la­rı» və s.

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 20 ok­­tyabr 1995-ci il ta­rixli İ-94əmri ilə təsdiq olunmuş «Müəssisələrin mühasibat uçotunun Hesablar Planı və onun tətbiqinə dair Təlimatda» müəyyən olunduğuna gö­rə mühasibat uço­tunun müəssisələr tərəfindən qəbul olun­muş təşkili qaydalarından asılı olaraq materialların da­xil olması 15 «Materialların tədarükü və əldə edil­mə­si» və 16 «Materialların dəyərindən olan kənar­laş­malar» hesablarından istifadə et­məklə, yaxud et­mə­məklə əks etdirə bilərlər. Birinci halda malsatanlardan da­­xil ol­muş hesablaşma sənədlərinə əsasən bu və ya digər də­yər­lərin haradan daxil olma­sın­dan və materialların tədarükü və dinamikasına çəkilən məs­rəf­lə­rin xarak­te­rin­dən asılı olaraq 15«Materialların tədarükü və əldə edil­məsi» he­sabının debetinə 60 «Ma­lsatan və pod­rat­çılarla he­sab­laşmalar», 71 «Təh­təl­he­sab şəxs­lərlə hesab­laş­ma­­lar», 76«Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesab­laş­ma­lar» və s. hesabların kre­ditinə yazılış edilir. Müəssisəyə həqiqi daxil olmuş materialların mə­daxili 10 «Materiallar» he­­­sabının debetinə, 15 «Ma­­terialların tədarükü və əldə edilməsi» hesabının kre­di­tində əks olunur.

İkinci halda bu və ya digər qiymətlilərin haradan da­xil olmasından, on­la­rın tədarükü və müəssisəyə daşın­ma­sı xərclərinin xarakterindən asılı olaraq 10 «Ma­te­ri­allar» hesabının debetində, 60 «Malsatan və pod­rat­çılarla hesablaş­ma­­lar», 20 «Əsas istehsalat», 23 «Köməkçi istehsalat», 71 «Təhtəlhesab şəxs­lər­­lə he­sab­laşmalar», 76 «Müxtəlif debitor və kre­ditorlarla he­sablaşmalar» və s. hesabların kreditində əks olunur. Bu zaman materiallar, malsatanlardan on­ların daxilolma vaxtından asılı olmayaraq mədaxil edilir.

İstehsalat və təsərrüfat məqsədləri üçün həqiqətən is­tifadə olunan mate­ri­al­lar 10«Materiallar» hesa­bı­nın kreditinə, istehsal məsrəflərinin uçotunu aparmaq üçün nəzərdə tutulan (20 «Əsas istehsalat», 23 «Köməkçi istehsalat», 25 «Ümu­mi­stehsalat xərcləri», 26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri», 31 «Gələcək dövr­lərin xərc­ləri», 44 «Tədavül xərcləri»ni və s.) və digər müvafiq hesabların de­be­tinə silinir.

Materialların kənara satışı 48 «Sair aktivlərin sa­tışı» hesabının debetində və 10 «Materiallar» he­sa­bı­nın kreditində əks etdirilir. Eyni zamanda bu mate­ri­al­lara görə malalanlardan müəssisəyə çatası məbləğdə 62 «Alıcılar və sifa­riş­çi­lərlə hesablaşmalar» hesab­ı­nın debetinə və 48 «Sair aktivlərin satışı» he­sabı­nın kre­di­tinə yazılış aparılır. 10«Materiallar» hesabı üzrə analitik uçot ma­te­ri­alların adları (növü, çeşidi, ölçüsü və s.) və saxlanma yerləri üzrə aparılır.