1 İmam Mâturidi'nin Hayati Ve Yaptıkları: 2

4 — BİBLİYOGRAFYA

A) Elyazı, Kaynaklar :

1- Eyyüp AH: El-Akîde El-Mâturîdîyye, Kahire Üniversitesi; Dâr'ül-Ulûm Fakültesinde yaptığı doktora tezi. Sene 1955.

2- EttRmîmî, Takıyyüddîn bin Abdul - Kadir El-Gazzî, El-Hanefî: Et-Taba-kat'üs Seniyye Fi Terâcim'i! - Hanefiyye, Elyazı, Dâr'ül-Kutup El-Mısriyye No. 55, Tarih Halim.

3- Huieyf, Fethullah Abdü'n - Nebî : Fahruddin Er-Râzî ve Mevkifuhû Mi-nel Kerrâmiyye, İskenderiye Üniversitesi Edebiyat Fakültesindeki Mastır Tezi. Eser, aynı fakültededir.

4 - Eş-Şerevati, Refîud.dîn : Tabakât'u Eshab-il - İmam'il - Â'zam Ebî Hanîfe En-Nu'man, Elyazı, Dâr'ul Kütub'ui Mısriyye, No. 843 tarih.

5 - Taşköprüzade : Tabakât'u! - Henefiyye, Elyazı, Dâr'uf Kütub'ül - Mısriy­ye, No. 7367 H.

6 - Abdullah bin Osman bin Musa: Hılafiyyât'ül - Hükemâ Meal - Müteke!-limîn ve Hilâfiyât'ül - Eşâire meal - Mâturîdîyye, Elyazı, Dâr'ul Kütub'ül Mısriyye, No. 3441 c.

7 - El-Kefevî, Mahmut bin Süleyman : Tabakât'u Ketâibi "a'lâm'il - Ahyâr min Fukehâ-i Mezhebin - Nu'man Ei-Muhtâr, Elyazı, Dâru'i - Kütub'ül Mısriyye, No. 84 Tarih M.

8 - El-Mâturîdî, Ebu Mansur, Muhammed bin Muhammed bin Mahmud : Te'-vilât'u ehlis-Sünne, Elyazı, Daru'l - Kütub'ül Mısriyye, No. 873 Tefsir.

9- En Nesefî, Ebu'l Muîrı, Meymun bin Muhammed El-Mekhüli : Tebsıret'ul Edllle, Elyazı, Dâru'i - Kütub'ül Mısriyye, No. 42 Tevhîd. ²²⁷

B) Arapça Matbu Kaynaklar:

10- İbn'ül Esir El-Cezerî, Ebu'l - Hasan, Muhammed bin Muhammed bin Ab­dul Kerim bin Abdul - Vahid Eşşeybânî: Kitab'ül - Kâmil, T. Kahire, 1303 H.

11- İbni Teymiyye, Takıyyuddîn, Ahmed bin Abdul - Halil : Mecmûatü'r-Resail Ve'l-Mesail, T. Kahire, 1341 H., Kitab'ul - İman, T. Kahire 1325 H.

12- İbn'ül Cevzî, Cemaleddîn Ebu'l - Ferec Abdurrahman : Nakdu'l - İlmi ve'l-Ülemâi Ev Teblîsu İblis, T. Kahire, tarihsiz.

13- İbnu Hazin, Ebu Muhammed, Ali El-Endülüsî : Kitab'ür- FasI Fil-Milei Ve'l-Ehva'i ve'n-Nihal, T. Bağdad, tarihsiz.

14- İbnu Haldun, Abdurrahman bin Muhammed : El-Mukaddime, T. Kahire, tarihsiz.

15 - İbnu Hillikân, Ebul Abbas, Ahmed; Vefiyyat'ul - A'yân ve Enbâ'i Ebnâi'z-Zaman, T. Kahire, 1310 Hicrî.

16- İbni Asâkir, Ebu'l-Kasım, Ali bin El-Hasan bin Hibetullah bin Abdul­lah bin El-Hüseyin : Tebyin-u Kizb'il - Müfteri İle'l-İmam Ebu'l-Hasan El-Eş'arî, T. Dımeşk, 1347 H.

17- İbnü'1-İmâd, Abdü'l-Hayy: Şüzûrât'uz-Zehep Fî-Ahbari Men-Zehep, T. Kahire, 1351 H.

18 - İbnu Katlubağa, Ebül Adi Zeynuddin Kasım: Tâc'üt-Terâcim Fî Ta-bakât'ii -Hanefiyye, T. Bağdad 1962 M.

19 - İbni Kesîr, İmaduddîn, Ebu'l-Feda, İsmail bin Ömer: El-Bidâye ve'n-Nihaye, T. Kahire 1351 H.

20 - İbnu'l - Murtazâ, Ahmed bin Yahya, Kitab'ul - Meniyye ve'l-Emel fi şer­hi Kitab'il - Milel ve'n-Nihel, —Torna Arnold'un incelemesi—T. Haydarabad 1316 H.

21- İbnu'n-Nedim, Muhammed bin İshak : Kitab'ul - Fihrist, T, Kahire, Ta­rihsiz.

22 - Ebu Hanife, El-İmam'ül - A'zam : El-Fikh'ul -Ekber, Er-Risâle, el-Âlim ve'I-Mütealiim, El-Vasiyye, T, Haydarabad, 1321 H.

23 - Ebu Reyde, Muhammed, Abdu'l Hâdî: İbrahim ibn-i Seyyar, En-Nez-zâm ve Ârâuhu'l -Kelâmiyye ve'l-Felsefiyye, T, Kahire 1946 M., Resâil'ül - Kindî EI-Felsefiyye, T. Kahire, 1950.

24 - Ebu Zehra, Muhammed; Tarîh'ul - Mezahibil İslâmiyye, T. Kahire, ta­rihsiz.

25- Ebu Uzbe ; Er-Ravdet'ul - Behiyye Fi Ma Beyne'l - Eş'ariyye ve'I - Mâ-turîdiyye, T. Haydarabad, 1322 H.

26- Ahmed Emin : Duhal - İslâm, T. Kahire, 1936 M.

27 - El-Eş'arî, Ebu'l- Hasan, Ali bin İsmail: Kitab'ul - İbâne an Usulîd-Di-yâne, T. Kahire, Tarihsiz. Kitab'ul - Lema'. Fîr-Reddi Ala Ehü'z-Zeygi ve'I - Bidâ (El-Eb Makartı'mn incelemesi), T. Beyrut 1953, Mekalat'ul - İslâmiyyİn vehtilaf'ul -Musallin, [Muhammed Muhyiddin Abdu'l - Hamid'in incelemesi), T. Kahire 1950 M.

28- El-Bakiliani, El-Kâdî Ebu Bekr Muhammed bin Ettayyib : Kitab'üt-Tev-hîd (EI-Eb Makartı'nın incelemesi), T. Beyrut 1957, Kitab'ul - İnsaf, H. Kahire 1950.

29 - El-Bağdad'i İsmail Paşa: Hediyyet'ül - Arifin, Esma'ül -Mûellifiyn, ve Asaru'l -Musannifin, T. İstanbul, 1955.

30 - El-Bağdadi, Ebu Mansur, Abdul Kahir bin Tahir: El-Fark'u Beyne! - Fi-rak, T. Kahire 1367 H., Usul'id-Dîn, T. İstanbul 1346 H.

31 - Bedevî, Abdurrahman: Mİn Tarih'il - İlhad Fi'l-îslâm, T. Kahire 1945.

32- El-Pezdevî, Ali bin Muhammed: Keşfûl - Esrar, T. Türkiye 1308-1310 H. 1890 / 1892 M.

33 - El-Beyazi, Kemâleddin Ahmed: İşarat'ü! - Meram min İbarat'il - İmam «Yusuf Abdutrezzak'ın incelemesi», T. Kahire 1944 M.

34 - El-Cüveynî, İmam'ül Harameyn, Abdu'l-Melik bin Abdullah: El-İrşâd eseri, Losyanî inceleyip tercüme etmiştir, T. Paris 1938.

35 - Hacı Halife, Mustafa Abdullah: Keşf'uz - Zunûn an Esami'l - KDîubi ve'l-Funun, T. İstanbul 1941.

36 - El-Hayyat, Ebu'l - Hüseyin Abdurrahim bin Muhammed: Kitab'ul-İnti­şar, —Leybric'in incelemesi—, T. Kahire 1925 M.

37 - Er-Razî, Fahruddin Muhammed bin Ömer: El-Erbain Fî Usulîddin, Hay­darabad, 1353 H. Mefatihu! Ğayb (Et-Tefsir'ul Kebîr), T, Kahire 1307 H. ve Mu-hassalu Efkâr'i I Mütekaddimin ve'I - Müteahhirin Minel - Ulema'i ve'l - Hükemâ'i ve Mütekellimîyn, T. Kahire 1323 H.

38 - Ez-Zübeydî, Muhammed bin Muhammed El-Hüseynî : İthaf'us -Sadet'il-Müttekiyn Bi-Şerhi Esrar'I İhya-i Ulûmiddin, T. Kahire, tarihsiz.

39- Es-Sem'ani, Ebu - Said Abdulkerim bin Muhammed: Kitab'ul - Ensâb —Eseri, Mercilyus neşretmiştir—, T. Londra, 1912.

40 - Es-Subki Tacüddin Ebu-Nasr, Abdul - Vehhab bin Takıyyuddtn : Taba-kat'us-Şafiyye El-Kübra, T. Kahire, 1324 H.

41- Es-Suyutî, Abdurrahman bin Muhammed Celâleddin : Tabakat'ul -Mu-fessirin, —Eseri A. Meursinge incelemiştir—, T. Laydın 1839 M. Aynı eserden fotokopi, Tahran 1960 M.

42- Eş-Şehristanî, Abdulkerim: El-Milel Ve'n-Nihal. T. Bağdad, tarihsiz, Nihayet'ul-İkdam Fî İlmi'l - Kelâm, —Ferid Ceyyum incelemiştir—, T. Londra, 1934 M.

43 - Şehzade Abdurrahim bin Ali: Kitab'u - Nazm'il- Feraid ve Cem'll-Fe-vaid fî Beyan'il - Mesai! Elleti Vekaa Fiha El-Ihtilâfu Beynel - Mâturîdîyye ve'l-Eş'a­riyye, T. Kahire, 1317 H.

44 - Es-Sabunî, Nureddin, Ahmed bin Mahmud : Kitab'ul - Bidaye Mİnel Kl-faye fi'l-Hidaye, fî Usuliddin, —Dr, Fethullah Huleyf'in incelemesi— Darul Maa­rif, Mısır 1969.

45- Es-Safedi, Selâhaddin, Halil bin Eybek : EUVafi bil Vefiyyat, —Kitabı Rıytır incelemiştir—, T. İstanbul ve 1931-1959.

46 - Taşköprüzâde : Miftah'üs-Saâde ve Misbah'us-Siyâde. Haydarabad 1329 H.

47- Etta'havi, El-İmam Ahmed bin Ca'fer: Beyanü's - Sünne ve'I-Eema', T. Halep 1344 H.

48- Aiiyyül - Karî: Şerhü'l - Fikh'ul - Ekber, T.. Kahire, 1323 H.

49 - Ei-Gazalî Ebu Hamid Muhammed bin Muhammed : İhya'u - Ulûmiddin, T. Kahire, tarihsiz, El-İktisad-Fil - İtikad, T. Kahire, tarihsiz.

50- Kasım Mahmud : Menahic'ul - Edille Fî-Akaid'il - Mille Libni Rüşd maa Mukaddime fî nakdi Medaris-i İlmi'l - Kelâm, T. Kahire 1964; İbni Rüşd ve Felse-fetuhu'd-Dİniyye, T. Kahire, 1964.

51 -E!-Kadi Abdu'l - Cebbar: Kitab'ul - Muğni, Bu kitap Taha Hüseyin ve İbrahim Med'kûr'un israfı altında El-Müessese, El-Mısriy'ye, El-Amme lit-Te'lîf ve'l-Enbâi Venneşr, tarafından bastırılmıştır.

52 - El-Kureyşî, Muhammed bin Ebi'l-Vefa: El-Cevahir'İl - Mudiyye Fi-Ta-bakat'il - Hanefiyye, birinci baskı, Haydarabad, tarihsiz.

53 - El-Karamanî: Ahbar'ud-Düvel ve Asar'ul - Ûvel, T. Kahire 1303 H. Âla-Hamişi Kitab'il- Kâmil, İbni'l - Esir.. . ,

54 - El-Kemâl bin El-Hümam : El-Musayere Fi-İlmii-Kelâm, —Bu kitabı Mu­hammed, Muhyiddin, Abdulhamid neşretmiştir—, T. Kahire, tarihsiz.

55 - El-Lüknûvi Muhammed Abduîhay : EI-Fevaid'il - Behiyye Fi-Teracim'il -Hanefiyye, Kahire 1324 H.

56 - Muhammed Abduh : Risaiet'ut-Tevhîd, T. Kahire 1960 M.

57- El-Mukaddesî, Şemseddin Ebu Abdullah, Muhammed bin Ahmed bin Ebu Bekr : Ahsen'ut -Tekâsim fi Ma'rifet'il -Ekâlim —Bu eseri, H.J. De Goeje incelemiştir—, Londra, 1906.

58- En-Nesefi, Ömer: El-Akaid, En-Nesefiyye ve Şerhuha li't-Teftazani ve'l - Hayali, T. Kahire 1367 H. ve yine Haşiyet'ül -Mevlâ Muslihuddin El-Kesteli Aiâ Şerhi!-Akaid'in Nesefîyye li't-Teftazani, T. Kahire, 1326 H. ²²⁸

C} Avrupa Kaynakları :

59 - ALLARD, Michel, Le probleme des attributs divins dans la Doctrine d'al-Ash'ari et de ses premiers grands disciples, İmprimerie Catholique, Bey-routh 1965.

60 - BROCKELMANN, C, Geschichte der Arabischen Lİtteratur, Leîden 1937-49.

61- BRUNSCHVIC, Robert «Devoir et Pouvoir, Histoire d'un probleme de the ologie musulmane», Studia İslamica, XX, 1964, p. 25.

62 - GUILLAUME A., İslam, Pelican Books A 311.

63 - KHOLİF, F.A.N., A Studi on Fakhr al-Din al-Razi and his Controver-sies in Transoiana, Dar al-Machreq 'Editeurs, Beyrouth 1966.

64 - MACDONALT, D.B., Development of Müslim Theology, Jurisprudence and Constitual Theori, London 1903.

65- PATTON, W.M., Ahmad İbn Hanbai and the Mihna, Leyden 1897.

56 - SCHACHT, Jozeph, «New Source for the History of Muhammadan Theology» Studia İslamica,, I, 1953.

57 - SHARIF, M.M., A Histori of Müslim Philosophy, see Ayub Ali's artıce on «Maturidism», vol. 1, pp. 259-274, Otto Harrassovics, VViesbaden 1963.

68 - TRITTON, A.S., «An Early Work from the School of al-Maturidi» Journal of the Royal Asiatic Societi of Great Britain and Ireland 1966 parts, 3, 4.

69 - VAJDA G., «Le temoignage d'al - Maturidi sur la doctrine des Manic-heens, des Dayşanites et des Marcionites», Arabica, Revue d'Etudes Arabes, tome XIII, pp. 1-38, Annee 1966, E.J. Brill, Editeur Leiden.

70 - VON MANFRED, «Maturidi und sein Kitab Ta'vvilat al-Qur'an» Der İslam, Vol. 41, 1965.

71- WATT, W.M., Free Wiil and Predestination in Early İslam, London; 1948, Islamic Philosophy and Theology Edinburg 1962.

72- VVENSINCK, A.J., Concordance et Indices de la Tradition Musulmane Leiden 1936. ²²⁹

5 — Metin'în İncelenmesi

Metin'in incelenmesinde, kendisinin bir benzeri bulunmayan ve Kambridge Üniversitesi'nin Kütüphanesinde Add. 3651 numara ile bulu­nan elyazı eserme dayandım. Metin, orta hacimli olmak üzere 206 va­rakadan ibarettir. Her sahifesinde 21 satır vardır. Bazı sahifelerinin ke­narında kitabı istinsah eden tarafmdan yapılan notlar vardır ki, bu not­ların bazıları konuyu tasvip ediyor, bazıları ise şerh ve talik ediyor.

Bu nüsha, eski bir nüsha değildir. Kitabın birinci sahifesinin sağ tarafında, bu kitabın başlangıcında da kaydettiğimiz şu satırları okuyo­ruz : «Bütün Hamd'u-Sena Allah'a mahsustur; Hanefi mezhebinden olan Şam'lı, âciz ve kendisine muhtaç olan Kulu Emin'e çalışması se­bebiyle Mevlâsı'nm ihsan buyurduğu bütün ni'metlerine de ve bu1 (yazı..-) 1150 senesi'nin Şaban ayının ortasında ²³⁰

Bununla beraber biz bu metnin Mâturîdî'ye ait olmasının sıhhati ve doğruluğu hakkında bir atı bile şüpheye düşmedik. Biz, bu metni el yazı fotokopisinden dar'ul - Kütub'ü Mısriyye'de 873 tefsir numara ile bulunan Mâturîdî'nin «Tevilât-u Ehli's - Sünne» adındaki kitabının bir nüshası ile karşılaştırdık. Ve her iki metnin ibarelerinden bir çoğunun arasında mutabakat bulduk. Bunlar, çok tekrarlanan ve birbirinin aynı olan ibarelerdir. Meselâ; «Allah muvaffak kılsın» ibaresi takriben her iki metnin fıkralarının sonunda zikrediliyor. Nitekim «Celle Şânuhu» ibaresi her iki metinde Allah-u Teâlâ'ya Sena etmek için kullanılıyor. Bunlar şöyle dursun, her iki metinde öyle ibareler var ki, bunlar, Tev-hîd'de çok geçen üslûplar da birbirlerine benzerlik bulunduğuna delâlet ediyor. Nitekim «Et-Te'vilât» adındaki eserde «bu mânâya göre» ve «onun gibisine korkmak ve feryad etmek lâyıktır» ve daha bunlar gibi bir çok ibareler geçmektedir. Bunların hepsi «Et-Tevhîd ve Et-Te'vilât» ismindeki eserlerin gerçekten bir müellife ait olduğuna delâlet etmek­tedir.

Burada bir nüshaya dayanılarak inceleme yapmanın güçlüğüne işa­ret etmeğe lüzum görmüyorum. Zira inceleme işine girişen herkes bu hususu gerçekten çok iyi bilir. Metinin açık bir nesih hattı ile yazılmış olmasına rağmen yazılışta çok hatalar vardır. Harekeli olmadığından okunması çok güçtür. O kadar ki, kitabı neshedenin hataları metinde zikredilen Kur'an âyetlerine bile sirayet etmiş. Ben, gerçekten gücü­mün yettiği kadar metindeki hataları düzeltmeye ve anlıyabîldiğim ka­dar boş yerleri doldurmaya ve harekelemeye çalıştım. Bazan da metin­deki kelimeleri, okunmadığı için, Musannifin murad ettiği gibi bulun­sun diye olduğu gibi bıraktım.

Bazan da mânâ ve ibarelerin doğru ve iyi anlaşılmasını arzuladı­ğım için iki parantez arasında ibareler ilâve etmekle iktifa ettim. Tıpkı kitabın bölümlerine isim olmak için seçtiğim kelimeleri de iki paran­tez arasında zikrettiğim gibi.

Bazı kelimeleri okuyamadığım veyahut tasvip etmekten âciz kaldı­ğım zaman yerini boş bıraktım, incelemelerde bulunan zevatın bu nok­sanımı kapatmalarındaki yardımları beni çok memnun eder. Zira ger­çekten ben, kendimi Aristo ile beraber görüyorum ki «Kâmil bir haki­kate ulaşmak güçtür ve hakikate ancak çalışma, çaba harcamadaki yar­dımlaşma ile ulaşılır...» Feylesoflardan her birinin meydana getirdiği şey zikrolunmaz. Fakat feylesofların çalışmalarının tümü güzel ne­ticeler meydana getirir.

Biz, îslâm Felsefesi ile uğraşan ve özellikle «Kelâm» ilmi ile meş­gul olan feylesofların tümünün kıymetli fikirlerini şimdiden memnuni­yetle karşılıyoruz. Ta ki ikinci defa tab edilmesine muvaffak olunursa Kitab'üt - Tevhîd en güzel ve en mükemmel bir şekilde tab' edilsin. ²³¹