1-mavzu. “Sivilizatsiya” tushunchasi. Uning ta’rifi va o’ziga xos sifatlari Asosiy savollar

2-savolning bayoni:
Qadimgi Xitoy mifologiyasi to’g’risidagi manbalar asosan m.a. XI asrga oid. Bu afsonalar mazmuniga ko’ra kosmogonik miflar ichida ilk, tartibsiz holatdan tabiat va insonning paydo bo’lishi to’g’risidagi asosiy konsepsiya, bo’linish va aylanish berilgan. Ulardan birinchisi jonsiz va tirik mavjudotlar tartibsizligi, ikki ilk unsur (erkak)ning boshlanishi Yan va qorong’ulik (ayol) ning boshlanishi - In paydo bo’lgan. Ikkinchi kontsepsiya barcha mavjudotlarning paydo bo’lishi bu transformatsiya natijasidir deb tushuntiradi.
Tabiat kuchlari va ulardan odamlarni qutqargan qahramonlar to’g’risida afsonalar ko’pchilikni tashkil qiladi. Toshqin va qurg’oqchilik hodisalari afsonalarda ko’p tilga olinadi.
Qadimgi xitoyliklar u dunyo to’g’risidagi tushunchalarida yerda mavjud bo’lgan tartib-qoidalar aks ettiriladi. Yerda hokimiyat vanga tegishli, osmonda hamma jismlar Oliy xudo (Di)ga buysunadi. Di qudratli, u odamlarga marhamat qiladi yoki ularni baxtsizlik bilan jazolaydi. U odamlarga hosilni sovg’a qiladi, qurg’oqchilik yuboradi, yomg’ir va shamol Diga bog’liq. Dining yaqinlarini Vanning vafot qilgan ajdodlari tashkil qiladi. Vanning ajdodlari Dining topshiriqlarini bajaradi va ular Vanning yerdam berish to’g’risidagi iltimosini Diga etkazadi. Vanning oliy kohin sifatidagi vazifasi odamlar va xudolar dunesi o’rtasida vositachi bo’lgan o’z ajdodlari bilan muloqotni amalga oshirishdir.
II-III asrlarda Xitoyga budda dini kirib keldi. Afsonalarga ko’ra, birinchi budda sutralari (matn yoki qoida) Xitoyga oq otda olib kelingan: bunga xotira sifatida Loyan shahri yonida budda «Oq ot ibodatxonasi» qurilgan va hozirgacha saqlanib qolgan. Xitoyda sutralarni tarjima qilish va budda dinini tarqalishi IV-VI asrlarga tegishlidir.
Ilk Xitoy yozuvining eng qadimgi yodgorliklari m.a. XIV-XI asrlarga oid fol ko’rish yozuvlaridir. In yozuvlarining ko’pchilik qismi buyumlar tasviridir. In belgilari buyumlar tasviri yoki murakkab tushunchalarni ifodalaydigan ko’pgina tasvirlar qo’shilmasi - ideogramma ko’rinishidadir.
In belgilarining hozirgi Xitoy iyerogliflaridan 3 xil farqli tomoni bor. Birinchidan, har bir elementar belgi qandaydir buyumning konturini tasvirlagan, ikkinchidan bir belgilini yozilishida ko’p xilma-xillik mavjud. Uchinchidan belgini qatorning nisbiy yo’nalishiga tomon harakati hali barqaror bo’lmagan. In yozuvining m.a. I ming yillikda Chjoular tomonidan o’zlashtirilishi, uning taraqqiyotini uzib qo’ymadi. M.a. II-I ming yilliklarda iyerogliflarning mahalliy variantlari unifikatsiya qilindi, belgilarni yozishning yangi husnixati paydo bo’ldi.
Qadimgi Xitoyda odatda yupqa yog’och yoki bambuk taxtachalariga yozilgan. M.a. I ming yillikning o’rtalarida ipak matoga ham yozilgan. Yangi era boshida qog’oz kashf qilinib ishlatila boshlandi va qog’oz boshqa materiallarni siqib chiqardi.
Chjango davri an’anaviy ravishda Xitoy ma’naviy madaniyati tarixida klassik davr hisoblanadi. Manbalarda ta’kidlanganidek “Yuz maktab raqobati” davri bo’lgan bu davrda qadimgi Xitoyning asosiy ta’limotlari: konfutsiylik, legizm, daosizm vujudga keldi. Konfutsiy (Kun-size m.a. 551-479-yillar) ta’limoti bo’yicha inson tabiatan ezgulik xislatiga ega va o’z burchini sidqidildan o’tashga tayyor. Konfutsiy barcha ijtimoiy munosabatlar uchun oilani namuna hisoblaydi. Oilada kattalar kichiklarga g’amxo’rlik qiladilar va ularni tarbiyalaydilar, kichiklar ularni hurmat qiladilar va ularga bo’ysunadilar. Davlatga xalq farzandlar o’rnida, hukmdor ota o’rnida bo’ladi, hukmdor o’z shaxsiy manfaati emas xalq farovonligi to’g’risida g’amxo’rlik qilishi lozim.
Eng qadimgi Xitoy she’riyati namunalari m.a. XI-VI asrlarda jez ko’zalardagi yozuvlarda yetib kelgan. “Qo’shiqlar kitobi” qadimgi Xitoy adabiyotining haqiqiy xazinasidir. Bu yodgorlik 4 bo’limga bo’lingan («Podsholik ahloqi», «Kichik odalar», «Buyuk odalar», «Madhiyalar») 305 poetik asarlar majmuasidan iborat.
Musiqa, poeziya va raqs kabi san’at janrlari Xitoyda yuqori darajada shakllangan. Xitoy me’morchilik san’atida yog’och asosiy xom-ashyo edi. Xan davrining noyob me’morchilik yodgorligi imperiya poytaxti Chanyan shahri 12 darvozali devor bilan o’rab olingan. Ma’muriy binolar sariq rangda, imperator saroylari qizil rangda bo’yalgan. Xan davrida portret san’ati yuksak darajada bo’lgan, saroylar portret freskalari bilan bezatilgan.
Qadimgi Xitoyda ilmiy bilimlar, ayniqsa, matematika rivojlangan. M.a. II asrda to’qqiz kitobdan iborat «Matematika» traktati tuzildi. Matematika bilan yonma-yon astronomiya fani ham rivojlandi. M.a. 104-yilda bir yil 365,25 kunga tengligi hisoblab chiqildi va kalendar ishlab chiqildi. Qadimgi Xitoyda tibbiyot sohasida katta yutuqlarga erishildi. M.a. III asrda Xitoy vrachlari igna bilan davolashni kashf qilganlar. Tabiblar 52 kasallikni davolashni bilganlar, 280 davolash usulini qo’llaganlar.