1-mavzu. “Sivilizatsiya” tushunchasi. Uning ta’rifi va o’ziga xos sifatlari Asosiy savollar

Nazorat savollari:
1.Xitoy sivilizatsiyasi shakllanishining o’ziga xos jihatlariga baho bering.
2. Xitoy davlatchiligida hukm surgan sulolalarni sanang.
3. Xitoy madaniyatining erishgan yutuqlarini tahlil qiling.
4. Xitoy falsafiy maktablari va ularning ta’limoti haqida ma’lumot bering.


11-mavzu: Hindiston sivilizatsiyasi
Asosiy savollar:
1. Hind sivilizatsiyasining taraqqiyot bosqichlari.
2. Qadimgi hind madaniyati va uning taraqqiyoti.


1-savolning bayoni:
Janubiy Osiyoda eng qadimgi bo’lgan hind sivilizatsiyasi m.a. III ming yilliklardayoq, ibtidoiy-jamoa tuzumining emirilishi va sinfiy jamiyatning yuzaga kelishi davrida asosan Hindistonning shimoliy qismida, Hind daryosi vodiysida (hozir asosan Pokiston hududida, taxminan m.a. XXII-XVI asrlar) shakllana boshlagan.
Qadimgi Hind sivilizatsiyasi tarixini quyidagi bosqichlarga bo’lib o’rganish mumkin:
1. Eng qadimgi Hind sivilizatsiyasi. Bu davr taxminan m.a. XXIII-XVIII asrlar bilan belgilanadi. (Ilk shaharlarning paydo bo’lishi).
2. «Veda» davri. M.a. XIII-VII asrlar. Shimoliy Hindistonda ilk davlatlarning yuzaga kelishi.
3. «Budda davri». M.a. VI-III asrlar. Bu davr buddaviylik dinining paydo bo’lishi va tarqalishi, umumhind davlatining tashkil topishi bilan xarakterlanadi.
4. «Klassik davr». M.a. II asrdan eramizning V asrigacha. Janubiy Osiyo mamlakatlarining iqtisodiyoti va madaniyatini gullab-yashnagan davri.
Hind daryosining g’arbida m.a. VII-VI ming vujudga kelgan Moxenjodaro va Xarappa madaniyati m.a. 2 ming yillikning o’rtalarida, Hind vodiysiga g’arbdan rivojlanishda pastki pog’onada turgan oriylar qabilalarining bostirib kirishi natijasida halok bo’ldi.
Ikkinchi davr bizga asosan Hindistonning qadimgi adabiy yodgorligi – “Veda” lar (m.a. 2 ming yillik) orqali ma’lum. «Veda davri» (m.a. XIII-VII asrlar) Shimoliy Hindistonda ilk davlatlarning tashkil topishi bilan xarakterlanadi. So’nggi veda matnlari shakllangan paytda oriy qabilalari Hind-Gang tekisligining butun markaziy qismiga tarqalgan edi. “Rigveda” (hind-oriylarning vedalarining eng qadimgi qismi) yaratilgan davrida oriylarda sinfiy jamiyat va davlat hali shakllanmagan edi. Iqtisodiyotda yirik qoramolchilikka asoslangan chorvachilik rivojlangan, dehqonchilikka e’tibor berilmagan.
Veda davrida avvalgidek yirik shaharlar qurilmagan. Odamlar katta bo’lmagan manzillarda yashaganlar. Lekin qadimgi paytlardagidek, shaharda binolar rejalashtirish printsipida joylashgan. Veda davri tasviriy va amaliy san’at namunalari bizgacha kam yetib kelgan. Bular, asosan, loydan, oltindan ishlangan kichik hajmdagi haykallardir.
Gang daryosining yuqori qismi, Gang va Jamna o’rtasidagi yerlardagi kechgan hayot “Maxabxarata” epik asarining syujetini tashkil qiladi. Ijtimoiy tashkilot qabila bo’lgan, qabila boshlig’i roja-harbiy boshliq va yo’lboshchi sifatida o’z qarindoshi va xizmatkorlariga tayangan. Qabila uch tabaqa: kohinlar, harbiylar va oddiy jamoachilarga bo’lingan. Ilk veda davrida qulchilik mavjud bo’lgan. Qadimda hindcha “dasa” - qulni bildirgan so’z ko’pgina veda madhiyalarida uchraydi. Asirlar qulga aylantirilgan.
So’nggi veda davrida iqtisodiyot, ijtimoiy siyosiy tuzumda keskin o’zgarishlar yuz bergan. Dehqonchilik rivojlanib, Hind-Gang vodiysida keng dalalar o’zlashtiriladi, daraxtning qattiq yog’ochidan omoch yasay boshlanadi.
M.a. II ming yillik oxiri I ming yillik boshlaridaShimoliy Hindistonning ijtimoiy-siyosiy taraqqiyoti jamiyatning “kohinlar”, qabila harbiy zodagonlari-“kshatriylar”, to’la huquqli xalq- “vayshilar” jamoaning pastki to’la huquqli bo’lmagan aholi qismi - “shudra” (qullar) kabi to’rt qatlamini vujudga keltiradi.
Har bir qatlam epik toifalar – varna (so’zma-so’z “nav”) ga aylanadi. Har bir varna (kasta) vakilining merosiy mavqei ularning mashg’uloti va diniy majburiyatlarini belgilagan. Kohinlik va o’qituvchilik majburiyati braxmanlarga, jang qilish va boshqarish kshatriylarga, vayshiylarga mehnat qilish, shudralarga uch oliy varnalarga so’zsiz xizmat qilish majburiyati yuklatilgan. Bu toifaviy mavqe meros bo’lib o’tgan.
M. a. VI-III asrlar, “Budda davri” da shimoliy Hindiston jamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarida keskin o’zgarishlar yuz beradi. Bu o’zgarishlar to’grisida arxeologik va yozma manbalar ayniqsa, budda manbalari boy ma’lumot beradi.
Bu davrda shaharlar aholisining soni keskin oshadi. Tovar – pul munosabatlarining o’sishi natijasida er. avv. I ming yillik o’rtalarida tanga pul zarb qilina boshlaydi.
Qishloqda oila yetakchi o’rin tutgan. Oila boshlig’i ota yer-chorvani oila nomidan boshqargan. Ayollar hurmat qilinsada, lekin mulk huquqiga ega bo’lmaganlar. Patriarxal oilada bir necha avlod yashagan. Xususiy mulkchilikning rivojlanishi mulkiy tengsizlikka olib kelgan.
M.a. I ming yillik o’rtalarida hokim (roja) lar davlat boshqaruvida shakllanayotgan ma’muriy apparat va xizmatga tortilayotgan aslzoda bo’lmagan kishilarga tayanganlar. Hokim uchun asosiy tayanch kuch qo’shin edi. Armiyada engil jang aravalari o’rnini og’ir kvadrigalar egallaydi, otliq qo’shinlardan keng foydalanildi, jangovar fillardan qo’shin tuzila boshlanadi.
M.a. I ming yillik o’rtalarida Hindistonda yirik davlatlar paydo bo’ladi. Ularning ko’pchiligida alohida sulolalar, faqat ayrimlarida oligarxiya hukmron edi. Magadxa va Koshala Gang daryosining quyi oqimida, Gang va Yamun oralig’ida Vatsa, Avanti davlatlari o’rtasida yetakchilik uchun kurash olib boradilar. M.a. IV asrda Magadxa davlati kuchli ta’sirga ega bo’ladi va yuz yil o’tgach u birinchi umumhind davlatiga asos soladi.
Shimoliy Hindistonda Panjobdan to Bengaliyagacha bo’lgan yerlar Mauriya urug’idan bo’lgan Magadxalik zodagon Chandragupta (m.a. 317-yil hokimiyatni egallagan) tomonidan bo’ysundiriladi. Uning vorisi davrida Mauriyalar hokimiyati Dekan hududigacha yetib boradi. Ashoka (m.a. 264-231-yillar) davrida Mauriyalar davlati gullab-yashnaydi.
Podsho hokimiyati poytaxtda oliy mansablarni egallagan zodagonlar va podsho qarindoshlaridan tuzilgan podsho kengashi bilan cheklangan. O’z navbatida podsholar ham urug’ zodagonlari kshatriylarning imtiyozlarini cheklashga, ularni o’z tarafdorlari bilan almashtirishga harakat qiladi.
Hindistondagi barcha davlatlarning hukmdorlari noan’anaviy dinlarga, asosan budda diniga homiylik qilganlar. Mauriylar budda dini targ’ibotiga jiddiy e’tibor berganlar. Turli mamlakatlarga budda g’oyalarini targ’ib qilish uchun missionerlar yuborilgan. Ayniqsa, Hindiston bilan yaqin aloqa bo’lgan viloyatlarda budda ta’limoti tez qabul qilinadi.
M.a. IV-III asrlarda sekin-asta umumhind davlati tashkil topa boshlaydi. Bu butun janubiy Osiyoning barcha hududlarining sivilizatsiyalashuvida muhim rol o’ynagan. M.a. II asr boshlarida bu siyosiy birlashma parchalanib ketadi, lekin u to’g’risida xotira qoldi. Ashokia kapitelidagi to’rt sher hozirgi kunda Hindiston Respublikasining milliy ramzi hisoblanadi. Madaniy birlik, davlat paydo bo’ladi.
Klassik davr (m.a. II asrdan- milodiy V asrgacha) boshlarida Maurilarning so’nggi vakili hukmronligi tugab, shu vaqtdan mamlakatda uzoq siyosiy tushkunlik boshlandi. Shimoliy-g’arbiy Hindistonda yunon-baqtriyaliklar paydo bo’ldi va ular Gandxarada o’rnashib qoldilar. M.a. I asrlarda sak qabilalari kirib kelib, shimoliy-g’arbda bir necha davlatlarni barpo qiladilar. Sak podsholari o’zlarini «buyuk podsholar podshosi» deb ataydilar. Yirik davlat birlashmalarida noiblik, satrapliklar joriy qilinib, hududlarda satrap (kshatrap) ancha mustaqil bo’lgan.
Eramizning boshlarida shimoliy–g’arbiy Eronning ba’zi viloyatlari parfiyaliklarga bo’ysundi. Eramizning I asrida Markaziy Osiyoda Kushon davlati yetakchi rol o’ynaydi. Kushonlar Hindistonning shimoli-g’arbiy qismida o’rnashib oladilar.
Eramizning IV-V asrlarida Magadha Gupta sulolasi hukmronligi ostida yana rivojlana boshladi. IV asr o’rtalarida Samudragupta (335-380-yillar) davrida Magadxa qudratli davlatga aylanadi. Samudragupta Shimoliy Hindistonda unga yaqin davlatchalarni, Dekanda o’n besh davlatchani tugatadi. Dekan viloyati g’olibona yurishga qaramasdan Gupta davlati tarkibiga kirmaydi. Chandragupta II (380-445 yillar davrida) Gupta davlati gullab-yashnadi. Uning davri hind tarixining “oltin davri” hisoblanadi. Uning vorislari davrida o’zaro urushlar kuchayib ketadi. O’rta Osiyodan kelgan eftalitlar V asrda Gupta davlatini qulatdi. V asrda shimoliy Hindiston kichik davlatchalarga bo’linib ketadi.
Dekan mamlakatlari tarixida Satavaxan sulolasi alohida o’rin tutadi. Eramizning ikkinchi asrida Satavaxanlar davlati o’z taraqqiyotining yuqori cho’qqisiga chiqadi. Uning asosiy markazlari g’arbiy Dekanda edi. III asrda bu davlat parchalanib ketadi.