1-mavzu. “Sivilizatsiya” tushunchasi. Uning ta’rifi va o’ziga xos sifatlari Asosiy savollar

Nazorat uchun savollar:

1. 
   Qadimgi Eronning qaysi diniy ta’limotlari antik dunyoning filosofik qarashlariga va xristianlik hamda islomda esxolatik ta’limotlarning yuzaga kelishiga katta ta’sir ko’rsatdi?
   
2. 
   Elam sivilizatsiyasi yuzaga kelgan va gullab-yashnagan davrni aniqlang.
   
3. 
   Erontsivilizatsiyasiningharbirtaraqqiyotbosqichigaxosxususiyatlarniko’rsating.
   
4. 
   Eron va O’rta Osiyo xalqlari madaniy aloqalari haqida ma’lumot bering.
   

9-mavzu: Qadimgi Janubi-Sharqiy Osiyo sivilizatsiyasi
Asosiy savollar:
1. Dongshon sivilizatsiyasi va uning o’ziga xos xususiyatlari
2. Milodiy I ming yillikda yuzaga kelgan sivilizatsiyalar


1-savolning bayoni:
Dongshon sivilizatsiyasi m.a. I ming yillikning boshlarida Hindixitoy yarimorolining shimoliy-sharqiy qismidagi Qizil daryoning quyi oqimlarida yashagan austroosiyo til oilasiga kiruvchi tilda so’zlashuvchi lakvyetlar tomonidan barpo etilgan.
Dongshonliklarning ma’naviy madaniyatida ajdodlar ruhiga sig’inish ustunlik qilgan va u asta-sekin sinfiy jamiyatning alohida dinini shakllantirgan. Sholikor lakvyet-dongoshliklarda, boshqa dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi xalqlarda bo’lgani kabi, osmon jismlariga, hosildorlikka topinish ham mavjud bo’lgan. Dongshonliklar dinining ko’pgina elementlari boshqa austri xalqlari tomonidan qabul qilingan, rivojlantirilgan va to’ldirilgan.
Dongshon sivilizatsiyasining tushkunlikka yuz tutishi uning vakillari diniy tasavvurlarining o’zgarishi bilan bog’liq edi. Lakvyetlarning xanliklar bilan aloqaga kirishishi xanliklar ma’naviy hayotining ta’sirini olib kelmagan bo’lsa-da, bilvosita diniy ma’lumotni saqlashda tasviriy vositadan ko’ra matn rolining oshishiga olib keldi.
Dongshon sivilizatsiyasi diniy maqsadlarga xizmat qilgan o’ziga xos realistik san’ati bilan mashhur. Diniy marosimlar odamlar kundalik hayoti bilan bog’liq bo’lgan va shu tufayli marosimning realistik tasvirlanishi talab etilgan. Insonlar qat’iy belgilangan kompozitsiyalar doirasida tasvirlangan, ushbu kompozitsiyalar diniy marosim buyumi – “dongshon nog’oralari” (kesik konus)da aks ettirilgan. Ushbu konuslarda tasvirlangan sahnalar deyarli bir xil: harbiy kema, kemadagi yoki piyoda jangchilar va uchayotgan laylak (dongshonliklarda laylak muqaddas qush sanalgan). Ta’kidlab o’tish lozimki, tasvirlar shunchaki turli real odamlarni emas, belgilab qo’yilgan mazmunga ega sahnalarni aks ettirgan. Dongshon san’atining ommaviy tarqalgan marosimiy turi mayda bronza haykaltaroshlik bo’lgan.
Demak dongshon san’atining muhim vazifasi marosimni qayd etish bo’lgan. Bu jihatdan u vazifasiga ko’ra boshqa dinlardagi marosimni tasvirlovchi matnga mos keladi.
Dongshon san’ati lakvyetlarda sehrgalik, qurbonlik, muqaddas qushga topinish kabi amaliyotlarning bo’lganligi, rivojlangan harbiy marosimlarning mavjudligini ko’rsatadi. Etnograflarning keyingi kuzatuvlariga ko’ra “nog’oralar” ni marosimlarda qo’llash xudolar tasviri va kohinlar ishtirokisiz bajariladigan marosimlar orqali insonlarning narigi dunyo kuchlari bilan munosabatlarini yo’lga qo’yishga xizmat qilishi lozim bo’lgan.
M.a. VI-IV asrlarda gullab-yashnagan dongshon san’ati bir qancha lokal variantlarning yuzaga kelishiga turtki berdi. Uning Janubiy-Sharqiy Osiyoning iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan hududlarida yashagan boshqa austri xalqlari tomonidan tez qabul qilinishiga ikkita omil sabab bo’lgan: sinfiy jamiyatga o’tayotgan asosiy sholikor vodiylar aholisi rivojlangan mafkura zarur edi va ikkinchidan, bu barcha xalqlarning diniy tasavvurlarining asosi yagona bo’lgan – ajdodlarga sig’inish.
Ilk bosqichlarda dongshon sivilizatsiyasi Indoneziyaning Malakka yarimoroli tomonga, shuningdek Qizil daryoning yuqori oqimi bo’ylab tarqalgan. Keyinchalik shimoli-sharqqa, lakvyetlarga qardosh bo’lgan, o’z davlatiga ega bo’lgan namvyetlar yerlariga tarqalgan.
Dongshon san’ati ta’sirida shakllangan eng qiziqarli maktablar sirasiga malayya-yava maktablarini, tay-austroosiyo muhitida Dien davlatini (hozirgi Yunnani), shuningdek namvyetlarni (Namvyet davlati-Guansi va Guandun hududlari) kiritish mumkin.
Dienada “nog’oralar” o’zgartirilgan holda saqlanib qolgan, ularda mahalliy obrazlar aks ettirilgan. Diena san’atida naqshlar uslubi o’zgargan, bu yerda e’tiqod qilinadigan yo’lbars va ilon tasviri paydo bo’lgan. Austroneziyaliklarda (malayalar, yavalilar va boshqalar) diniy sahnadagi asosiy qism – laylak parvoziva patli dubulg’ali jangchilar saqlanib qolgan. Shu bilan birga mahalliy muqaddas obrazlar paydo bo’lgan. Namvyet maktabida insonlarning mahalliy obrazlari yaratilmagan, yangi elementlar naqshli belgilardan iborat bo’lgan. Namvyetliklarda “yomg’ir chaqiruvchi” qurbaqalarga sig’inish rivoj topgan.
So’nggi dongshon davrida (m.a. II-I asrlar) mazkur san’at izlari o’chib borgan, milodiy asr boshlaridan esa Qizil daryo vodiysi va undan janubdagi vodiylarda diniy marosim buyumlarini ishlab chiqarish ham to’xtagan. Ammo bu yerda ajdodlarga sig’inish hanuzgacha saqlanib qolgan. Bu Hindistondan buddizmning kirib kelishi va lakvyetlarning xanliklar bilan madaniy assimilatsiyalashtirishga urinish bilan bog’liq edi. Milodiy I-II asrlarda “nog’oralar” bilan bog’liq e’tiqod Xan ma’muriyati tomonidan ta’qib qilingan.
Milodiy I asrdan lakvyetliklar orasida buddizmning tarqalishi va asosiy dinga aylanishi dongshon diniy marosim amaliyotining yo’q bo’lib ketishiga asosiy sabab bo’ldi. Ushbu amaliyot uzoqroq vaqtgacha chekka tog’li hududlarda va Indoneziya orollarining bir qismida saqlanib qoldi. Vyetlar e’tiqodida bronza nog’ora uzoq vaqtgacha vyet imperatorlarinning ruhlari kabi vyetlar davlatini asrovchi mo’’jizaviy kuchlar timsoli sifatida saqlanib qolgan.