A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

şiirler Kine Sarıya ait manzum destanının.*.


Aqm tarafından söylenen sonunda bulunur.

Burada ezcümle şöyle denilmektedir.

Togamı küçtü er edi	+
ıqbalı cürgen er edi	+
ablaylatıp at qoyıp	d^-
köp sargaytıp kelmestey	+
Tulpardan saylap at minip	+
cem ornına bal berip	+
basqın qalın cav cetse	+
Kinekemdi qaldırıp	+
Canın qayda cay tabaı*	+
könliiî qayda cay tabar	+
qoldın korki bulama	+
Culduzdun körki bolama	+
Qaraçıda ne küy bar	+
Kine Sarı, Navruzbay	4-
Khalq iyesi khaııdardı	+
çekirtkege talangan	4*
Cabalaqtan seskengen	+
Khandarınan ayrılgan	+
Qayran esil khandardı	+
Kine Khannın tuşunda	+
cavdı casqap capırıp	• +
abılaylap at qöyıp	+
khanımızdan ayrılıp	+
körüngennen qorgalap	+
özimiz çapqan Suztaq^,ta	+
Kine Sarı kitken son	+
Navruzbay Torö kitken son	+
Bulbulday sayrap cür edik	+
azganımiz emespi	+
Artında qalqan cçtim el	+
akhırır.da alevmet	. +

kiyimdi bala tuvdırgan altındı qılıç buvdırgan duspandı körse quvdırgan Kine Khan sağan ne boldı? dorbadan cemin cegizgen qısırdın sütin emizgen alıp da çıgar degizgen Kt)K Borul sağan ne boldı? çatanda Cabbar bolmasa? körüvge devlet bolmasa? davıl kerney bolmasa? içinde bir ay bolmasa? aybarlı qanı bolmasa? qol basında bolmasa: qalay etsem men barmı? qırgavılda cön barmı? calgız qazda ün barmı? qaraça üyde sın barmı? endi bir körer kün barmı? qart buuraday caradıq, cavgan qarday buradıq, düspannıri âldın öradıq, çil bogmday taradıq, kişi avzıııa qaradıq,

Şarttan aqıl suradıq,

. iyesiz qaldı tagımız, bastan taydı bağımız, baylandı tilmen cağımız, qqyçıdan sındı-lau sağımız? kelispedi-au sanımız, osmday boldı qalımız^lıs)

ııs) Nisembay Aqın, Kine Sarı Navruzbay, Basıgara oğlu neşri Moskova 1923, s. 67.

Bu Türkiye türkçesiyle şöyledir : «O, sanki giyimli olarak doğmuş gibi iri; gövdeli, güçlü bir erdi. Açık olan ikbali, beline kılınç bağlamıştı. Savaşlarda düş-' manı görürse «Abılay» uranını salarak düşmanı kaçıran ve kovalıyan birisiydi. Bizi çok özleterek sarartıyorsun. Kine Han! Sana ne oldu?

Tulpar (=vahşi atlar) arasından seçerek ata binen (Kine Han) atının yemini torbadan yedirmişti (yani atını otlatmağa göndermeyip evinde elde terbiye etmişti). Bazan atma yem yerine bal vermiş ve kısır kısrağın sütünü emzirmiştir. Kalın düşman bastığında o bizi kurtarabilir dedirten sen «Kök Borul» (Kine Sarının sevgili atı) Kine Ekeni bırakmışsın. Sana ne oldu?

Kalbinde Cebbar Allahın yadı olmazsa, senin ruhun nasıl dinlenir? Görüp haz duymak için bir devlet olmazsa gönlün nerede avunur? Davul, kerııey (=z musiki) olmazsa askerin ne güzelliği olur? İçinde bir ay olmazsa yıldızların ne güzelliği olur? Azametli, yavuz bir hanı olmazsa tebaanın hayatında ne gibi bir âhenk olabilir? Kine Sarı ile Navruzbay ordunun başında bulunmazsa (o ordudan ne çıkar?).

Halkın sahibi olan hanları tarifte ne kadar mübalâğa edersem edeyim, yine «men» (ayıp) sayılmaz. Çekirge tarafından talan edilmiş kırgavul (=: süğ- İün) kuşundan ne çıkar? Yapalak (puhu) kuşundan korkmuş olan tek kazın ne gibi ikbali olabilir? Bunun gibi, hanlarından ayrılmış olan tebaanın ne gibi şeref ve haysiyeti olabilir? (Hatıraları) kalblerimizi okşayan o asil hanları bir. daha görebileceğimiz günler acaba gelir mi?

Kine Hanın zamanında (seferlerin güçlüklerine dayana dayana) yaşlı buğra (= erkek deve) gibi idman ettik (gövdelerimiz sertleşti). Düşmanı görünce onu basıp ezmek için kar fırtınası gibi çullamrdık. «Abılay» diye uran salıp, rusu gibi her tarafa dağıldık, perişan olduk; gözümüze görünen korkuluktan korkarak, başkalarının sözüne bakar olduk; vaktiyle çaptığımız Suzak kasabasındaki «Sart»lardan akıl soracak hale düştük.

Kine Sarı gittikten sonra, tahtımız sahipsiz kaldı. Navruzbay Töre gittikten sonra, talihimiz başımızdan gitti. Bülbül gibi ötüp yürürdük, şimdi (Rus esaretinde) dillerimiz ve çenelerimiz bağlanmış bir haldedir. Tam bir iflâs, daha tıe olabilir, ki millî şerefimiz bir koyçı (yani. Kırgız manapı) elinde berbat oldu. (Han öldükten sonra) yetim^ kalan el! görsene hesabımız tutmadı. Sonunda ey millet halimiz bu oldu».

ilk önce, Kine Sarı, yalnız Kazak millî kahramanı sayılırdı. Şimdi :se, bütün Türkistanm millî kahramanı oldu. Karatavda ve Çu boyun- 5İ!L^Â^ne S^arI> büyük babası Abılay m çağında olduğu gibi, Kazak usulüne göre devlet makinesi de kurmuştan -Khıyvali ustalara tüfek yaptırıyordu. Talaş ve Çu havzalarında 500 kadar evi, ordunun yiyeceğini sağlamak için,; ekime memur etmişti. Kazakistanda ciddî bir büküme^-

l„i„ sayısını, yi.M.ıin _m,l„„n, ıı Mıluldü*.. an-

di yanında eski hanlar gibi muntazam vak an»»»ler ₀l_salard.,

1 asılıyor Çu havzasının Kırgızları Rus teşvıkatına k P ’ ■

_Kt: S.l, Yadisad. **!« bir büküme. bu™., va Orenburg sınırından Türkıstana hareketlerini epey

_mu? olabilirdi. ^ _{Kine s} R_usl_ara yenilip, Yedisuya çe-

Kine Sandan Sonra

Gölü şimalînde y.ş.y.n büyüt Çekli ışn*»»» batı bolnm» *"^k"

Si. İse, Bal,™. KtoZe

İdaresinde olup, Ruslara itaat: e^me ^ Khıyvaya tâbi olmak

tâbi sayardı. Cankhoca ise ne o an a, ^ ^ Sarının taraftan

istemez, ancak Kazakistanm istiklalim ^{ıster 1} _kelldÎ8İnc yardıma gel- idi ; ona kızını vermişti ve Suzak kuşatmasında tenM V misti¹¹⁹). 1846 da açlıktan dolayı Kine Sarının ışı _Cankhoca R_Us-

ledikçe, bir 'taraftan Khtyvahlar tarafından Cankho^ ^

laTİa anlaştı ve ,847-1851 yıllan arasında, S.r^Dery ^ _w

ların kuvvetlenmesine yardım etti. a ettiklerini, hakikî

kaç Kazak zengininin menfaatim ve ra Kazakları yerle-

îLd- be. eidden = .««■“ ^“nl. Kbıy-

rinden sıkıştırarak çıkarmak yoluna gır _tekrar Rusyaya karşı

va ve Bukhara ile münasebete gmşıp, 1»3 1 de ^ ^ _ _ma„_a. isyan etti. Gayet zepgin olan g-khoca 1 880 y.-

nnı Sır Deryanın cAıubuna. Kuvan Uery ₎ Sultan taraf.n-

İmda, Ru» ^hiznneh"^{de b}’J_c^"₁₂«₎^ardurmaksızın Ruslarla çarpıştı. Hak-

may^tUıtrinf iLl ve kasabaların yapılması içm de

zzzz.z:rzî.^b,-Tdr.._nds»

Kazakları angarıya işlerinde kullanmalarının, Cankhocayane kadar ağır geldiği zikredilmektedir:

Keşegi Irayımdı saldırganda 4* bil Ons Musulmanga or qazdırgan -}- ol orın lar qazdırmay ken qazdırgan -j- eğinin ala cazda ektirmegen + söyttiyeüp pu- qaranı' köp cazgırgan 4- Arqadan Orıs kelse Irayım dep 4- aldman Caken şıqtı (jiraym dep 4- cerimd’ alıp orın dağı qazdırgan son 4" cav bolmay ne gılganday turaym dep 4" Can Qoca qalmadı Sır qonıstı '4- oğlına bu Qazaqtın köp bolıstı²⁶²).

Yani: «Dün (yani geçende) bu Rus, Rayım kalesini yaptırırken oradaki Müslümanlara dar değil, geniş bir hendek kazdırmıştıı*. Yerli Kazaklara ekinlerini ilkbaharda, daha karlar eriyip bitmediği zaman ekmeğe müsaade etmemiş olduğundan yoksul ahaliyi çok belâlara uğratmıştır. Rus, Arkadan (yani Kazakistan ortasında Ulu tav tarafından) Rayim nerede, diye gelmekte işe «Cake’n» (~ Can Qoca eke’n)de onları kırıp süpüreyim diye önlerinden çıkmıştır. Yerli halkın toprağını alıp onlarla üzerine kale istihkâmlarını bile yaptırmakta -olduğunu gördükten sonra, Can Qoca «ben ona (Rusa) karşı taarruza geçmeden nasıl rahat oturabilirim» dedi ve elinde kalmayıp Sır (Derya) ırmağına kondu ve Kazak oğullarını himaye ederek çok uğraştı.»

Iset Batır, Cankhocadan sonra da isyanı devam ettirdi. Sonradan Rusyanın İstanbul elçisi ve dahiliye nazın olan graf Ignatiyev, 1851 de elçilikle Khıyvaya geçerken, Üstyurtta İşet Batırı görüp bir çok vait ve hediyelerle Rusyaya itaate çağırdıysa da, başaramadı. İşet, bilâkis Cankhocanm isyanı zamanında Rus tarafında çalışan ve yanında Rus muhafız taburu bulunduran «sultan-pTavitel» Arslan Cantürin ²⁶³) i, ) 855 te İlekbaşı lsembay iadlı yerde öldürdü ve Perovski’nin Albay Kuznetski idaresinde gönderdiği tenkil kuvvetlerinden kendisini muvaffakiyetle koruyabildi. Rus ordusu heyetinde gönderilen Başkurt alayındaki bazı Bş^kurt subaylarıyla gizlice anlaşıp, Barsuk Bukha- nına ıçekildi²⁶⁴). Sonra Üstyurtta Asmantay-Matay gölleri etrafında yaşayıp, Rusların taarruzlarım püskürttü. Ruslarla olan savaşların bi- ıinde, Cankhocanm arkadaşlarından Er Nazar ve Biket adlı hatırlar, Ruslara tutsak düştüler. Cetiruğ, Elim ve Şuman urukları, Ruslara itaat ettiler. Bundan çok müteessir olan Cankhoca, kendi şiirlerinde, ne ka-

dar muvaffakıy etsiz olsa bile, kendisi ve İşet daha sag iken, Rusların zavallı Kazaklara büsbütün musallat olamıyacağını söylemektedir ¹²⁴) :

Kazak Bozkırının idaresi hakkında. 21 ilkteşrin 1868 kanunu («Stat»)nun ilân edilmesi dolayısıyla, JJral vilâyetinde tekrar isyan hareketleri haşladı. Ozaman Khıyva hükümdarı olan genç Mehmed Rahim Han, kendi memleketinin başına gelmekte olan tehlikeyi görüp, Kazakistan meselesine çok ilgi gösterdi. İstiklâl taraftarı olan Kazaklar, Khıyvaya dayanarak, Rus taraftarı olanlara karşı tehditte bulunuyorlardı. 1868 yılında Qazalı*da rus tümen (üyez) mutasarrıfına muavin olan Kâtiboğlu Biketey’e, Kazakların bir şâiri, «Beş Kala (yani Khıyva) dan asker ve kalpağı sorguçlu sultan gelirse, sana ne yapacağımızı biliriz. Ozaman sultanın elinde yük çekmektense, şimdiden ölüm şerbetini içmek senin için daha iyidir» demiştir ^12ü).

İşet, daima Khıyva ile münasebette bulundu. Güçlüğe uğrayınca Khıyvaya geçerdi. Kendisine dair söylenen destanlarda Arka nın, T*ur~

^r-') Arqada qaldı eşim İşet değen + Er Nazar ketip idi Beket değen -f Sorı bar mandaymda sorlı Qazaq -f- köresin eli kagat pişet değen + Qoymaydı men ölgen son mmav Orıs -f köresin on öyg’ ondıq iseptegen Qısımman bil Orıstın astım Buqar -f- barında cer şıqqannm su alganday + aldınıda qay tuvgan bar quvangaday ?

Yani: «İşet adındaki arkadaşım Arka*da kalmıştır. Gerçe Er Nazarla Bıket gitmişlerdir. Talihsiz Kazağın alın yazısı o olacak ki, daha üzerinde «piçet» (yani Rusların mührü) olan kâğıtlar göreceksiniz. Bu iRus, ben öldükten sonra da bizim milleti rahat bırakmıyacaktır. Göreceksiniz, ev başına bir onluk (on ruble) vergi kesecektir. Bu Rusun kıyıcılığına ve baskısına dayanamadan Bukhara tarafına geçtim. Dünyanın bütün karasını su • (tufan) basmış gibi bir haldeyiz. Önümde de teselli verecek ne gibi bir tuvgan {= tuğyanı durduracak sed) var?».

i--"») Beketay sındı çın Orıs -f qılıp cürsün caman is -f- Avragı ursuıi atandın -}- Bes Qaladan qol şıqsa f qarqar‘alı qan şıqsa -f öz basına tüser küş-h mun içkençe kiyrendi iç.

Yani: «Beketaya benziyen hakikî bir Russun sen! Yaptıkların hep kötü işlerdir. Seni, atalarının ruhları vursun! «Beş Kala»dan Khorezmden) ordu çıkar ve tacı sorguçlu han gelirse, başına ne gibi belâlar geleceğini bilmelisin. Ozaman bizim elimizde bun (=kedeı\ sıkıntı «bunalmak» masdarı bundandır) içeceğine şimdiden zehir iç de geber».

[Khorezmi «Beş Kala» yani «Beş Şehir» diye adlandırmak, bu ülkenin bir zamanlar başlıca beş büyük şehirden ibaret olduğu eski zamanlardan kalma bir gelenek olduğu şüphesizdir. Bu ada, eski Özbek vak’anüvislerinde de Taşlanmaktadır.]

gay, Yayık, Or ırmakları boylarının güzel ve zengin yaylalarını Rus işgali sonunda bırakmağa mecbur olup, Aral Gölünün doğu ye batısındaki ıssız çöllerde geçirmeğe mecbur kalan Kazaklara hayatın ne kadar ümitsiz göründüğünü, Aral Gölünün batı kıyısındaki Kübü dağı üzerinden, Aral cenubundaki Konrat. sınırında görünen Küîmekir dağının, insana nasıl acı bir tesir bıraktığı, Amu Derya deltasında kamışlar arasında yoksullukla geçinen zavallı Karakalpak ve Özbeklerin çadırlarının, arık ve küçük at (tubur) larmın ilerisi için ne derecede . kötü fikirler verdiği, Arkada zengin efeler tabakası münkariz olup, kaygısız yaşayan ellerin çırçıplak kalacağı tasvir edilmektedir ^rj0) Böy le bir istikbal beklediği halde, yine Ruslara itaat eden Elim uruğu, Konrattan (yani Khıyva tarafından) yardımcı asker geldiği takdirde Ruslara karşı isyana iltihak etmeğe çağırılıyor. Çünkü onu, Ruslar yine Arkadaki zengin yaylalardan atacaklar, vilâyetlere sığmıyan altı koldan ibaret bu büyük uruğu, Sır boyundaki bir avuç yere sıkıştıracaklardır¹-⁷).

¹~^r>) Közüme cavday körünür + Qaraqalpaq men Özbektin 4- qatarîap tikken şadırı -f albıs künde caldamas -f otuz künde kündemes -J- carimin ealgız lobin -f- Mında turup adam mal baqsa -f- mal baqqan minen ne gılır -f car- qırap bir kün caz şıqsa -f- Külmegirdin Kökşını -j- Kübü Tavdan körünür 4- körüiıse könlim bölünür + kökiireğim eğilir -f közümnün cası tögülüı* 4- qabır- gam qattı sögiilür -f Arqa’dan şıqqan seri sal -f qolunan keter tüye mal 4- avzman keter caya cal.

Yani : «Karakalpak ile Özbek fukarasının sıralıyarak kurdukları çadırlarını, yoksul köylünün altmış günde bir defa istirahat etmiyen, otuz günde bir oela günlük istirahatını görmiyen tek beygirini göz önüne getirirsem, bunlar tenim üzerime hücum eden düşman gibi dehşet veriyorlar (yani istikbalim böyle karanlık görünüyor). Böyle ıssız bir yerde insanın, hayvan beslemesinden ne çıkar? İlkbaharda açık havada güneş aydın olarak çıktığında Külmegiı* dağıma Kökşın denilen (ıssıs sırtları) Kübü dağından görünür. Bunu gördüğümde kalbim parçalanır, göğsüm sıkılır, gözlerimden yaş dökülür, arka kemiklerim sökülür gibi oluyor. Arka’dan çıkan zengin şövalyeler (efeler, dadaşlar) tabakasının elinden malı, devesi ve ağzından yağlı, yele giderek münkariz olur.»

[Seri Kazaklarda şövalye,dadaş, efe, güzel giyinen aristokrat demektir. Sal da zarif, biraz garip elbiseler giyerek gezen, musiki ve şiirden anlıyan, şakacı, bilhassa kızlar arasında dolaşmasını bilen adamlara denir ki, bunlar hep, milletin refahlı zamanlarında bulunmuştur. Caya atın sırtı, cal^ yele dernektir ki burada, at etinin en değerli ve tatlı yerleri anlamına gelir.]

^]-^T) Qonrattan qol sıqsa -f tartmbay kümek berinder -f akhır qalar bu

Filhakika Sır Derya boyunda evvelce Rus tabiiyetini kabul eden uruklardan 10.000 ev 1868 yılı sonunda ,Rustan ayrılıp, Khıyvaya tâbi oldular. Şimdiki Ural vilâyetindeki Kazaklardan Çekli (r=Çektı, uruğu da. İşetin oğlu Nazar. Tabın uruğu Canbek adlı beğ idaresinde IChıyvadan yardım alarak Ruslara karşı isyan ettiler. Khıyvâ hanı Ku- _iek adi. bir başbuğun idaresi altında 6.000 kadar asker gönderdi. O dar Ural vilâyetinde Çoçqa Köl civarına kadar gelip, Kazaklara yardımda bulundu. Bunlar İlek ve Orenburg üzerine yürüyeceklerdi.

1. 
   ev kadar Kazak zikri geçen sultan pravitel Arslan Cantunn ın Rus ordusunda «yasavul» rütbesinde zabit olan oğlu Han Alı Sultanın idaresinde Khıyva tarafına geçmişlerdi. Fakat Ruslar gidenlerin topraklarını derhal işgal edecek olduklarından, bu oymaklar geri dönmeğe mecbur oldular. İhtiyar İşet, bu defaki vak’alarda ihtiyatlı davrandı Orenburg valisi Krejanosvki, 1869 yılında, işetin yanına Orenburg vilâyetinde pek itibarlı olan Doktor Süleyman Baturşın. «») gönderdi Batursın da, onu isyana iştirakten alıkoyabildi. 1869 yılının haziran ve temmuz aylarına doğru Ural vilâyetindeki başkaldırma gittikçe genişlemeğe yüz tuttu. İsyana saik olanlar: Dus oğlu Ilkhas, Molla. Âlimcan, Candevlet ve Busurman adındaki kimselerdi, işetin og u a, _zar da onlarla aynı düşüncede idi. Ural valisi general Verevkin bu hareketleri yatıştırmak için, Khobdo, Kiyile, Şili, Aç. Uyıl ırmaklar, üzerinde ve Uyıl ırmağı kıyılarında yaşıyan oymaklarla epey meşgu^ oldu Fakat albay Rukin kumandası altında gönderdiği rus tenkil küveti Aday uruğu tarafından yok edilip, kumandan Rukinin kendisi de öldürülmekle bu tedbirler de boşa gitti. Nihayet. Orenburg umumî valisi .general Krejanovski, Kazaklar arasında sözü geçen Tatar uleması ve Kazak sultanlar, vasıtasıyla tesire çalıştı. Sterlibaştan Harras Işan. Sultan Muhammedcan Baymehmedov, rotmister A. Seydalm ve diğerle™, isyanda olan uruklara gönderip, öğüt verdirdi. Fakat 1870 yılının mart-mayıs aylarında da isyan yatışmamış». Arslan Cantunmrt oğlu Han Ali (Kanal. ?ahut Kanay) Sultan bunlara iltihak edip, ken-
   

çoms -f bil qonıstan ketken son + Sır boyına cetken son + Arqa*ga sıymas altı Elim + Ons’tan qısım körgen son + alaqanday cerge sıyarsm.

Yani: «Kofiratlardan ordu çıkarsa çekinmeden yardım ediniz. Çünkü bu .konuş» yani yurtlar, bir gün bırakılmak gerekecektir. Bu (konuşlardan ayrılarak Sır boyuna vardıktan sonra, bütün Arka’ya (Kazakistanm orta sırt vilâyetlerine) ı.ığışamıyan kalabalık altı oymakl. Elim’ler, Rustan baskı gördükten sonra, art* avuç içi kadar bir yerde barınmak mecburiyetinde kalacaklardır.»

128) Yukarıda s. 270-71 bu doktor Baturşinin zikri geçmiştir.

dişine tab, kıyamcılarla birlikte Khıyvaya sığındı. Hakkında rivayet olunan destanda, bu sultanın, kendisini Kbıyvaya kadar takip eden Ruslara teslim ettiği söylenmektedir¹²⁰). Her halde 1873 yılma kadar Rusya, Ural ve Turgay vilâyeti ve Aday Kazaklarını tamamiyle kendi nufuzuna alamamıştı. Yalnız, o yıllarda Khıyva Hanlığı işgal edilmekle buralarda kendi hâkimiyetini temin edebildi.