Ağaverdi XƏLİl türk xalqlarinin yaz bayramlari

NOVRUZ MƏRASİMLƏRİ VƏ NOVRUZ OYUNLARI
Novruz mərasimləri həmişə mahnılarla müşayət olunmuşdur:

Novruz gəlir yaz gəlir,

Nəğmə gəlir saz gəlir

Baxçalarda gül olsun

Gül olsun, bülbül olsun

Novruzu əsrlər boyu bir sıra mərasimlər və xalq oyunları müşayət etmişdir. müşayət etmişdir. Başqa sözlə bunlar zaman – zaman Novruzdan doğulmuşdur. Bu mərasimləri aşağdakı kimi sıralamaq olar:

Səməni mərasimi – Novruzla əlaqədar səməni mərasimi, xüsusi əhəmiyyətlidir. Novruz yeni başlanan ilin ilk, yeni, birinci günü olduğu kimi, həm də yaşıllıq, gözəllik deməkdir. Buna görədə bayram ərəfəsində səməni göyərtmək novruzun ən müqəddəs mərasimidir. Səməni yaşıllıq rəmzidir, insanlar can, bahar təravəti gətirir. Səməni müqəddəs hesab edilmiş, insanlara can verən, xöşbəxtlik gətirən amil kimi də tərənnüm edilmişdir. Ona görədə müxtəlif evlərdə göyərdilimiş səməniləri bir yerə yığıb bişirmiş, bir – birinə qarışdırmış sonrada xəstələrə hətta uşağı olmayan qadınlara yedirtmişlər. Səməni ürəkdə tutulan diləyin yerinə yetəcəyinə inam doğurmuşdur(70,196).

M.H.Təhmasib «Сямяни» мярасиминin юз яввялки шяклини вя мязмунуну чох дяйишмиш бир щалда олса да, бу эцн щяля дя йашамагда олдуьуну эюстярир вя мцхтясяр шякилдя мязмунуну гейд едир: Новруз байрамына аз галмыш евлярдя тахыл эюйярдилир. Онун бир щиссяси юз йашыллыьы иля бащары тямсил етдийи цчцн бащар байрамы олан Новруз байрамынын сцфрясиня гойулур. Ясасян «Сямяни», йахуд «Суман» щалвасы биширилир…(60).Сямяни истяр язилиб ширясинин чыхарылмасында, истярся дя биширилмясиндя бцтцн ел иштирак едир. Буна гатылан ун да бир евдян дейил, иштирак едян бцтцн евлярдян йыьылыр. Сямянинин ичярисиня сындырылмыш бадам, бу мцмкцн олмадыьы тягдирдя ися сындырылмыш фындыг салырлар. Щяр евя верилян пайа бундан да мцтляг бир дяня салынмалыдыр. Лакин бир адят олараг буну йемязляр, эялян ил сямяни вахтына гядяр сахларлар. Халг буна хейир-бярякят эятирян бир амил кими бахыр(60).

Артыг гатылашмаьа цз гойан сямяни гайнамаьа башлайанда дявяъикляр атыр ки, буна сямянинин фындыг атмасы дейирляр. Бу заман сямяни биширян гоъа гары она фындыг, йахуд бадам салыр. Мярасим дя бу заман башланыр. Гадынлар дястя иля сямяни газанынын башына доланыб йаллы эедиб вя сяс-сяс вериб охуйурлар.

Сямяни, сахла мяни,

Илдя эюйярдярям сяни.

Сямянийя салдым бадам,

Гоймурлар бир бармаг дадам

Сямяни безаня эялмишям,

Узана-узана эялмишям.

Мцяллиф эюстярир ки, щяр шейдян габаг бурада эюзя чарпан хцсусиййят бунун сещр вя яфсун хасиййяти дашымасыдыр. Талейи вя бцтцн эяляъяйи бащарын вахтында башламасындан, тябиятин вахтында ойанмасындан, йеря сяпдийи тахылын йахшы эюйярмясиндян асылы олан гядим якинчи, торпаьын ойанмаьа башладыьы эцнлярдя евдя, сцни сурятдя тахыл эюйярдир. Бунунла о, бянзяр щадисяляр арасындакы дахили ялагядян истифадя едяряк, тябиятя, онун табе олмаг истямяйян ясрарянэиз гцввятляриня тясир етмяйя чалышыр. О, евдя сцни сурятдя сямяни эюйяртмякля эениш якин йерляриня сяпмиш олдуьу тахылын да беляъя эюйярмяси цчцн сещр едир (57, 110).

М. Щ. Тящмасиб о мясяляйя дя диггяти чякир ки, бир фяслин битиб, диэяр бир фяслин башламасы иля ялагядар олан мярасимляр мцхтялиф шякиллярдя олмушдур ки, бунлардан бири дя фяслин эялмясини, онун башладыьыны мцждя верян бир яламятин – чичяйин, гушун мцгяддясляшдирилмясиндян ибарят­дир. Мцяллифин фиринъя беля мцгяддясляшдирилмиш чичяклярдян бири гядим Азярбайъанда «щяйат вя ябядиййят чичяйи» щесаб едилмиш сям (сямян) чичяйидир. Бу чичяк тябиятин башландыьыны эюстярдийиня вя бир сыра тябии-мцалиъя хцсусиййятляриня эюря мцгяддяс щесаб едилмишдир. Мцяллиф бу барядя беля йазыр:

«…Гядим азярбайъанлы сями, йазын башланмасы, тябиятин «дирилмяси» символу олмаг мянасында «щяйат вя ябядиййят» чичяйи адландырмыш, онун юзцнцн, чубугларынын, ширясинин вя ондан щазырланмыш хцсуси «хюряйин» юмцр узатмаг габилиййятиня малик олдуьуна етигад етмишдир. Бцтцн бу просес хцсуси бир мярасим шяклини алмышдыр ки, истяр бу мярасимин юзц, истярся дя буна мяхсус няьмянин галыглары да сон заманлара гядяр йашамышдыр. Бу галыг мязмун вя шякилъя чох дяйишмишся дя, щяр щалда юз гядим «сямяни» байрамы адыны мцщафизя едиб сахламышдыр. Бу чичяйин, доьурдан да, инсан юмрцнц узатмаг габилиййятиня малик олмасы барядяки етигад няьмянин бу мисраларында йашамагдадыр:

Сямяни, сахла мяни,

Илдя эюйярдярям сяни» (59, 14).

Халгымызын адят, яняня, мярасим вя байрамлары ичярисиндя Новруз байрамынын хцсусиля сечилдийини, эениш йайылдьыны халгын мяишятиндя дярин кюк салдыьыны эюстярян мцяллиф бу байрам щаггында бир гядяр ятрафлы дайаныр вя бу барядя юз мцлащизялярини иряли сцрцр(60).