Ağaverdi XƏLİl türk xalqlarinin yaz bayramlari

NOVRUZLA BAĞLI MIFOLOJI OBRAZLAR

VƏ ANLAYIŞILAR
Qışın yazla əvəzlənməsi – təbiətin ölüb dirilməsi – Bir çox xalqlarda o sıradanda azərbaycanlılarda yazın qışı əvəz etməsi mifologiyada vuruş kimi təsəvvür olunmuşdur. Bu təbii hadisə xalq təfəkküründə özünə ayrıca yer tutmuş və şifahi xalq ədəbiyyatında onunla bağlı törənlər yaranmışdır. Yazın gəlişi onun qışın yazı əvəz etməsi ilə bağlı törənlər Orta Asiyadan, Dağlıq Altaydan Azərbaycandan tutmuş və başqa ölkələrə yayılmışdır. Bu törən – mərasim hər xalqın soy kökündə onların həyat tərzi, məişəti əmək prosesi illə bağlıdır. Onlarən təbiətə yanaşmasından yaranmışdır(72,9).

Xızır obrazı – Türk xalqlarının və eləcə də azərbaycan­lı­ların mifik təfəkkürünün yaratdığı Xızır və onunla bağlı mə­ra­sim yazın gəlişi ilə bağlıdır (73,103). Türk folklorunda xızırla bağıl inanışların böyük qismi yazılı şərq qaynaqları ilə uyğun­luq təşkil edir. Türk xalq inanclarında bir peyğəmbər olaraq qəbul edilən Xızır darda qalaların dadına yetişən mübarək üz­lü bir varlıqdır. Bərəkətli və tez tükənməyən şeylər haqqında “Xızırın əli dəyibdi” – deyilər ki bu da onun başlanğıcında bir funksiyasının belə bolluq hamisini göstərir(67,93).

Yaz özü ilə ağartı, mal – qara, qoyun – quzu üçün yem artım balalama, əkinə istilik gətirirdi. Xalq bütün bu nemətlərdən məhrum olmamaq üçün Xızırı çağırırdı:

Xızır, Xızır xız gətir,

Var dərədən od gətir.

Xızıra xızır deyərlər

Xızıra çıraq qoyarlar(74,30).

Xızırdan istilik, od istəmişlər insanlar yazın tez gəlməsini təmin etmək üçün odu istini yardıma çağırırlar.

Qodu Obrazı - Günəşi çağırmaq üçün Qodu obrazında da mifik səciyyə vardır. Birincisi və başlıcası günəşi çağırmaq ikincisi isə yağışı kəsməkdir(73,18).

Qodu obrazı iki əksliyin başlanğıcıdır. O güləndə gün çıxır, ağlayanda yağış yağır. Aramsız yağan yağışı kəsmək və günəşi çağırmaq üçün Qoduya müraciət olunur:

Qodu Qodunu gördünmü?

Qoduya salam verdinmi?

Qodu burdan ötəndə,

Qırmızı günü gördünmü?

Təqvimdə Günəş:

Gün çıx, çıx, çıx

Kəhər atı min çıx

Oğlum qayadan uçdu

Qızın təndirə düşdü

Keçəl qızı qoy evdə

Saçlı qızı götür çıx

Gün getdi su içməyə

Qırmızı don biçməyə

Gün özün yetirəcək

Qarı tez götürəcək

Keçəl qızı aparacaq

Saçlı qızı gətirəcək (74,23).

Mahnıdan göründüyü kimi günəşin iki qızı var biri keçək o biri isə saçlıdır. Bu qızların kimliyi indiyə kimi diqqətdən kənar qalmışdır. Günəşin “keçəl qızı” qışın “saçlı qızı” isə yazın başlanğıcıdır. Elə buna görədə əkinçiliklə maldarlıqla bağlı olan xalq yazən gəlməsini istəyir(73,23).

Nə üçün günəşin qızları “keçəl” və “saçlı"dır? Buna belə açıqlama gətirək. Çunki qışda ağaclar çılpaqdır, qışda ağaclar artımsızdır, günəşdə gücsüzdür. Qızda buna görə keçəldir. Bunu əksinə olaraq yaz verimlidir, artımlıdır, istidir, təbiətə can verir. Buna görədə o saçlı təsəvvür olunur. Buradan belə nəticəyə olar ki, günəşlə bağlı əkslikləri təmsil edirlər. Nəğmədən aydın olur ki, başlanğıcların – yazın (saçlı qızın) qışın (keçəl qızın) kökü birdir – günəşdir.

Kosa və Keçi obrazları – Kosa –kosa oyununda kosa qışın, keçi isə yazın carçısıdır. Kosa uzun səfərə hazırlaşır bununla mərasim iştirakçıları bilirlər ki, qış gedir yaz gəlir. Ancaq kosa öz mövqeyini asnlıqla vermək istəmir. Axırda keçi – yaz kosanı – qışı vurub öldürür. Mərasim iştirakçıları sevinirlər keçini alqışlayırlar. Bu mərasimdə kosa – qışın mifik obrazı, xalqın dünyanı dərk etməsinin əski görüşləri ilə bağlıdır(73,28).

Mərasimdə kosaya belə bir nəğmə oxunur:

Mənim kosam canlıdır

Qolları mərcanlıdır

Kosama əl vurmayın

Kosam ikicanlıdır(75,21).

Kosam ikicanlıdır ifadəsini bu mənada başa düşmək olar. Kosa – qış, yazı doğacağı üçün ikicanlıdır. Yaz qışdan doğulur. Qış istəsə də, istəməsə də bu “uşaq”-yaz doğul­malıdı. Qışın do­ğacağı “uşaq”-yaz əkinçiliklə, maldarlıqla məşğul olanlar üçün həyat idi. Mərasimin bir ucunda faciə, o biri ucunda isə kome­diya vardır. Keçi – yaz, düşməni kosanı – qışı öldürür. Bu faciəli durum öz-özlüyündə komik vəziyyət yaradır. Deməli, Azər­bay­canda yaranan faciə və komediyanın - əksliklərin kökü, mifik du­rumu birdir. Qış - kosa ölürsə, faciəvi, keçi qalib gəlir­sə, komik durum yaranır. Keçi yaz bayramında aparıcıdır. Gü­nəşlə bağlıdır.Keçi yaxşılığı təmsil etmiş, insanlara ruzi vermişdir.