Ashab-ı ahruf

Âşık Mûsikisinde Saz.

Saz çalabilmek âşıkların önemli vasıflarından biridir. Âşık saz çalmayı genellikle ustasından öğrenir. Gerçekte âşık, deyişini hafıza­sında hazırlamak ve sözlerini melodiler­le süslemek maksadıyla sazını bir ilham kaynağı olarak kullanır. Saz aynı zaman­da âşıklar için kimlik göstergesidir. Ay­rıca âşık deyişlerini zihinde tasarlarken sazın dinleyenleri oyalama gibi bir gö­revi de vardır. Âşık deyişini söyleyeceği melodi kalıbı için sazından yardım ister ve atışmalarda, ayak açma esnasında yine sazıyla karşısındaki âşığa “Ezgi aya­ğı” verir. Genel olarak âşıklarda ses gü­zelliği ve ustalıkla saz çalma hüneri aran­maz. Âşıklar için duygu zenginliği ve söz hâkimiyeti, ses güzelliğinden ve saz çal­ma becerisinden önce gelir. Bunun ya­nında güzel saz çalan ve güzel sesiyle söz söyleme becerisini birleştiren âşık­ların daha çok saygı görüp sevildiğini de belirtmek gerekir.

Âşıklar çoğunlukla gezgin oldukların­dan hem rahat taşıyabilecekleri, hem de rahat çalabilecekleri büyüklükte saz kullanırlar. Sazın ebatları, öncelikle onu kullanacak âşığın fizikî yapısının özellik­lerine göre değişir. Bunun yanında yöre farklılıklarına göre de sazların ebatlan, cinsleri ve çeşitleri değişmektedir.

Orta Anadolu'nun doğu kesimleriyle Doğu Anadolu'nun batı kesimlerinde âşıklar tarafından yaygın olarak kullanılan saz cinsleri cura ve tamburadır. Bu yörelerde, yukarıda sözü edilen ve şelpe denilen çalma tekniği yaygın ol­duğundan küçük boy sazlar tercih edi­lir. Tanburalann taşınması ve kullanıl­ması diğer büyük sazlara göre daha ko­laydır. Bilhassa Bektaşî âşıkları ve bazı meydan şairlerinin kullandıkları sazların

daha büyük olduğu görülür. Bunlarda ayrıca saza takılan tel sırası, çalgının göğsüne ve teknesine açılan delikler, bu deliklerin sayısı, sap dibinin gövdeye bi­tiştiği kısımlarda görülen şekiller ve sa­zın bazı parçaları özel remizler olarak birtakım Bektaşî inançlarını simgeler. Tellerin üç sıra bağlanması, sazın göğ­süne ve teknenin üst kısmına açılan üç delik Allah, Hz. Muhammed ve Hz. Ali üçlüsünü ifade eder. Saz sapının gövde ile birleştiği yere yapıştırılan üçgen şe­killer de yine bu inanç doğrultusunda kullanılan Bektaşîlik remizleridir. Saz üzerinde üç sıra halinde toplam on iki telin bulunması ise bu tellerin “On iki imam aşkına bağlandığı” anlamını taşır. On iki tel bağlanan bir sazın da büyük ebatta olacağı muhakkaktır.

Bilhassa meydanlarda ve kalabalık top­lantılarda divan sazı denilen büyük boy saz kullanılır. Meydan sazı da denilen bu çalgıya günümüz âşıklarında sıkça rastlanmaktadır. Orta boy sazların da çokça kullanıldığı Erzurum-Kars yöre­sinde divan sazına daha fazla rağbet edilmektedir. Ayrıca Karslı âşıklar ara­sında daha çok tel takılabilen divan saz­ları ile divanî havalarının çalınması bir gelenektir.

Anadolu sazlarının orta boy bir çeşidi olan bozuk ise daha çok Batı Anadolu'­nun bazı yörelerinde. Kayseri'de, Nizip ve Kütahya dolaylarında çalınır. Makam­dan makama akordunda değişiklik ya­pıldığından bu adı almıştır. Bozukta üçü altta, üçü ortada, üçü de üstte olmak üzere dokuz tel vardır. Bu sazlarla be­raber aynı zamanda bütün mızraplı Türk halk sazları için genel bir isim olarak kullanılan bağlamayı da saymak gere­kir. Bağlama, saz ailesinin curadan son­ra en küçüğüdür. İki yüzyıl önce yalnız Türkmen ve yörük aşiretleri arasında kullanılırken bugün hemen hemen Tür­kiye'nin her yöresinde bu ad altında ça­lınmaktadır.

Günümüz âşıklarının kullandığı saz­lardan biri de “Kısa sap” veya “Kısa sap­lı bağlama”dır. Sapı diğer sazlara göre tiz bölgeden bir buçuk ton daha kısa olan bu saz, çalma kolaylığı sağladığı için yaygınlaşmaktadır.

Aşıkların sazlanndaki akort sistemi de yörelere göre değişiklik gösterir. Âşık meclislerinde ve halk arasında çok kul­lanılan “Yanığa bağlama, âşığa saz” de­yişindeki “Bağlama” ve “Saz” terimleri, sazın sadece yapı itibariyle değil akort sistemiyle de özellikler taşıdığını ifade

1 ERE, XI, 429.

2 DACL, xv l, s. 1257.

3 ERE, XI, 429-430; EJCL, VIII, 965.

4 DACL, XV/1, s. 1254; Massignon, Opera Minora, III, 121.

5 158. 197, 353 yıl rivayetleri de vardır.

6 Maximilian veya Achillides.

7 ERE, XI, 428.

8 DACL, XV/1, s. 1254.

9 Massignon, Opera Minora, III, 121-122; DACL, XV/1, s. 1260-1261.

10 Mas­signon, Opera Minora, IİI, 134-141.

11 DACL, XV/1, s. 1256.

12 a.e., XV/l, s. 1255-1256; Massignon, Opera Minora, 111, 127; a.mlf.,RE,s. 102.

13 Massignon, Opera Minora, III, 121.

14 ERE, XI, 430.

15 el-Kehf: 18/22.

16 el-Kehf: 18/17.

17 bk. Taberî, Tefsîr, XV, 133, 146.

18 Enbiyâ: 21/52.

19 IV, 274.

20 Aclâmü'n-nübüdve, s 36.

21 el-Kehf: 18/21.

22 Revue Biblique, s. 234.

23 el-Hac: 22/40.

24 el-Kehf: 18/19.

25 I. Korin-toslular'a, 10/25.

26 ayrıca bk. KEHF SÛRESİ.

27 1660 hadisi.

28 1540 ha­dis.

29 1170 ha­dis.

30 bk. Medyen.

31 bk Yâsîn: 36/13-29.

32 Elmalık, VI, 4015.

33 bk. Yâsîn: 36/14.

34 Resulle­rin İşleri, 11/19-20.

35 Resul­lerin İşleri, 11/22-27.

36 Re­sullerin İşleri, 14/26-28; 15/35-36; NDB, s. 40.

37 848 hadis.

38 700 hadis.

39 573 hadis.

40 536 hadisi.

41 378 hadis.

42 360 ha­dis.

43 305 hadis.

44 281 hadis.

45 271 hadis.

46 250 hadis.

47 225 hadis.

48 bk. el-Furkan: 25/38; Kâf: 50/12.

49 Lisânü'l-Arab, “Ress” md., VI, 98; Kurtubî, XIII, 32.

50 Kurtubî, XIII, 32; Âlûsî, XIX, 19.

51 Taberî, XIX, 10.

52 Tefsir, XXIV, 831.

53 bk. BEY'ATÜRRIDVAN.

54 el-Vâkıa:56/41.

55 el-Vâkıa: 56/9; el-Beled: 90/19.

56 bk. el-A'râf: 7/172.

57 bk. el-Vâkıa: 56/42-48.

58 bk. el-Müddessir: 74/44-47.

59 bk. ASHBÜ’L-VÜCÜH, İCTİHAD.

60 M. Seyyid Bey, 1.258-259.

61 Müslim, “Zühd ve'r-rekâ'ik”, 73; Tirmizî, “Tefsir”, 77; Müsned, VI, 16-18.

62 Daniel, 3.

63 bk. Andrae, s. 20.

64 Ignatios Ya'kûb es-Sâlis, s. 23, 28, 50, 53; irfan Shahid, s. 46-64.

65 E/2 (Fr.) I, 713.

66 Horovitz, s. 92-93.

67 İrfan Shahid, çeşitli sayfalar.

68 Ayrıca bk. BURÛC SÛRESİ.

69 5374 hadis.

70 2630 hadis.

71 2286 hadis.

72 2210 hadis.

73 Ayrıca bk. İbn Kayyim, IV, 212-215; Dihlevî, s. 70-71.

74 Râzî, XXIX, 142.

75 bk el-A'râf: 7/172.

76 M. Reşîd Rızâ, IX, 389; Elmalılı, IV, 2329.

77 bk. el-Hâkka: 69/19-24.

78 md. 81.

79 md. 50.

80 md. 53.

81 Zehebî, A’lâmü'n-nübelâ, IX, 263.

82 İbn Hacer, Fethü'l-bârî, II, 166.

83 4 Temmuz 836.

84 A'lâmü'n-nübela', V, 256.

85 Enderâbî, s. 96.

86 et-Hayrâtü'l-hisân, s. 89.

87 bk. İbnü'l-Cezerî, Ğâyetü'n-nihâye. I, 347; a.mlf.. Müncidü't-mukri'în, s. 8.

88 Kitâbus-Seb'a, s. 71.

89 Kırâ'âtû'l-kurrâ'i'l-ma'rûfîn, s, 95.

90 Furkân sûresinin 69. âyetin­de zamiri medle okunan, Kıyâme sûre­sinin 27. âyetinde idgamsız okunan ve Mutaffifîn süresinin 14. âyetinde yine idgamsız okunan misallerinde oldu­ğu gibi.

91 bk. Hüd: 11/41; Yû­suf: 12/11; Fussilet: 41/44.

92 bk. Zehebî, Mîzânü'l-i'tictâl, 11, 358; bk. Zehebî, Aciâmun-nühelâ, V, 260.

93 Şubat 1929.

94 s. 158 vd.

95 Müstakimzâde, s. 651.

96 nr. 5644.

97 bk. Medrese.

98 26 Kasım 1825.

99 el-Muvatta, “Vaşiyyet”, 6.

100 III, 478.

101 bk. İBN ASIM, Ebû Bekir

102 bk. ZERRÛKIYYE.

103 İbn Meserre ve ekolü: Endülüs İslâm felsefesinin kaynakları.

104 İlâhî Komedya'da İslâm uhreviyati.

105 İng. trc. Harold Sutherland, İs­lam and the Diuine Çomedy, Lorıdon 1968.

106 Madrid 1943.

107 bk. A. Bedevi, Deurü'l-'Arab fî tekuîni'l-fikri'l-Ûrubbî, s. 47-65.

108 “El filosofo zaragozano Avempace”, Reuista de Aragon, Zaragoza 1900.

109 “Avem­pace, botanico”, al-Andalus, V 119401, s. 255-299; “Tratado de Avempace Sobre la Union del intelleto con el hombre”, al-Andalus, VII (1941). s. 1-47; “La Carta da Adios de Avempace”, al-Andalus, VIII (1943),s. 1-87.

110 Cultura Espanola, Mad­rid 1907.

111 İbn Hazm'ın bilgelik ahlâkı.

112 Kurtubali İbn Hazm ve dinî fikirlere dair tenkitli tarihi.

113 bk “Un cödice mexplorado del Cordobes İbn Hazırı”, al-Andalus, II (1934),s. 1-56.

114 Cul­tura Espanola, Madrid 1906.

115 Muhyiddin İbnü'i-Arabi'nin ruh görüşü. Paris 1906.

116 Mürsiyeli muta­savvıf İbnü'i-Arabî: monografi ve metinler.

117 Hıristiyan­lık etkisi altında İslâm.

118 Arap­ça trc. A. Bedevî, İbn Arabî, hayâtühû ue mezhebühû, Kahire 1965.

119 bk. L. Gardet, “Hommage a Don Miguel Asin y Palacios”, IBLA, VIII, 231.

120 Meusûcatü'l-müsteşrikin, s. 79.

121 “Un Precursor Hispano-Musulman de San Juan de la Cruz” (San Juan de la Cruz'un Endülüslü müslüman müjdecisi), al-Andalus, 1 19331, s. 7-79.

122 El originat arabe de la: “Dispu­ta del anso”, Madrid 1914.

123 İbn al'Arif, Matlasın al-Majâlis, Texte Arabe, traduction et commentaire, Paris 1933.

124 Gazzâlî ile Sicilyalı fakih Ebû Abdullah Mâzerâyînin tartışması.

125 bk. Centenario detla Nascita di Michete Amari, Il, (1910), s. 216-244.

126 Melanges, Vll, 67-104.

127 Madrid 1929.

128 Gazzâlînin manevî dünyası ve taşıdı­ğı hıristiyan tesiri.

129 Reuue Africaine, 1914.

130 bk. Bibi.

131 29 Ekim 1002.

132 el-Aşâr ve'd-detâ’il.

133 Halep 1982.

134 BA, İrâde-Dahiliye, nr. 38253.

135 BA, İrâde-Dahiliye, nr. 43994.

136 BA, İrâde-Meclis-i Mahsûs, nr. 1705.

137 BA, İrâde-Dahiliye, nr. 71706.

138 BA, İrâde-Şûrâyı Devlet, nr. 4423.

139 Mayıs 1934.

140 el-Kasas: 28/9; et-Tahrîm: 66/11.

141 Buhârî, Enbiyâ: 21/32-46.

142 El2 (Fr.) I, 731-732.

143 Tekvîn: 41/45

144 Horovitz, s. 86.

145 Taberî, Târîh, I, 386; Salebi, s. 128.

146 Kurtubî, XVIII, 203; Ay­nı, XIII, 47.

147 bk. el-Kasas: 28/4; Çıkış: 1/16.

148 bk. el-Kasas: 28/7.

149 el-Kasas: 28/9.

150 Çıkış: 2/5-6.

151 İbnü'1-Esîr, 1, 184.

152 Taberî, Tefsir, XXVIII, 110; Ayni, XIII, 47.

153 et-Tahrîm: 66/11.

154 Taberî, Tefsir, XXVlII, 110; Aynî, XIII, 47.

155 bk. Buhârî, “Enbiyâ: 21/32-46. “Fe­za’ilü aşhâbi'n-nebî”, 30. “Et'ime”, 25. Müslim, “Fezâ'ilü'ş-şahâbe”, 70. Tirmizî, “Et'ime”, 31. İbn Mâce, “Edirne”, 14. Müsned, IV, 394, 409.

156 Ayrıca bk. NÜBÜVVET.

157 bk. Müsned, III, 225.

158 10 Ağustos 1398.

159 26 Ekim 1471.

160 Dımaşk 1342.

161 bk. El2 (Fr), 1, 734.

162 (22 Mayıs 1005)

163 Meydânî'nin Mecma'u'l-emşâİinln kenarında, 1310.

164 Beyrut, ts.

165 Medine 1966.

166 Dımaşk 1975-1976; Riyad 1401/1981)

167 Brockelmann, GAL (Ar), II, 253.

168 Jerusalem 1980, II, 97-163.

169 Lâleli, nr. 3551, 149 varak.

170 Süyûtî, Tabakâtü'l-müfessi-rtn, s. 44.

171 nr, 17, nr. 47/8.

172 GAL Suppl, I, 194.

173 nr. 26.

174 bk. Arabica, XXII, 67.

175 bk. Acyânü'ş-Şîca, II, 41.

176 bk. HASAN el-ASKERl, Hasan b. Ali.

177 Hamidiye, nr. 1464/ 3; Âşir Efendi, nr. 433/3.

178 Âşir Efendi, nr. 433/2.

179 Hamidiye, nr. 1464/ 5.

180 Beyrut 1970.

181 {Müfâharetü'd-dirhem ue'd-dînâr).

182 Acyanû'ş-Şîca, V, 146.

183 Serkîs'e göre ise et-Tashîf ve't-tahrîf ve şerhu mâ yeka’u fih.

184 Kahire 1311.

185 Kahire 1904.

186 s. 213-221.

187 nr. 730.

188 Kitabû Şınâ'ateyi'n-nazm ve'n-nesr.

189 Fî müştebihi esma'i'r-ricâl.

190 TY: nr. 137/3, 2806, 9658.

191 Hâşim Paşa, nr. 94/1.

192 Hacı Mahmud Efendi, nr. 3374; Cârullah Efendi, nr. 1668.

193 XV. yüzyı­lın sonu ile XVI. yüzyılın başı.

194 Sezgin, 1, 422, 934.

195 bk. bibi.

196 el-Mebsût, XXX, 129.

197 Ayrıca bk. Serahsî, I, 3; M. Ebû Zehre, s. 209-210.

198 Neşşâr. I, 342.

199 İbn Hazm, 111, 201.

200 Eş'arî. s. 576-577.

201 Kâdî Abdülcebbâr, Şerhul-üşûlül-hamse, s. 301.

202 bk. Keşfuz-zunûn, 11, 1240.

203 bk. Hûd: 11/107; el-Burûc: 85/16.

204 Kâdî Abdülcebbâr, el-Muğnî, XIV, 34.

205 EUn., XII, 664-665.

206 Romalılar'a Mektup, 5/12-21.

207 VDS, s. 208-209.

208 Tekvin, 2/7-25; 3/1-24.

209 Filipililer'e Mektup, 2/5-11; Korintoslular'a Birinci Mektup, 1/12; Romalı­lar'a Mektup, 5/12-18; Galatyalılar'a Mek­tup, 3/14.

210 DCR, s. 481.

211 bk. el-Bakara: 2/35-37; el-A'râf: 7/19-22.

212 bk. Tâhâ: 20/ 115.

213 bk. el-Bakara: 2/37; Âl-i İmrân: 3/33; Tâhâ: 20/122; ayrıca bk. Adem.

214 el-A'raf: 7/ 35.

215 bk. el-Bakara: 2/36.

216 Tâhâ: 20/120.

217 bk. el-En'âm: 6/164.

218 Tunus Bardo Müzesi.

219 krş. Erginsoy, s. 105-106.

220 İstanbul Türk ve İslâm Eserle­ri Müzesi.

221 Paris Musee de Louvre.

222 Ankara Etnografya Müzesi.

223 Londra British Museum.

224 Lond­ra Victoria and Albert Museum.

225 İstanbul Çinili Köşk.

226 Topkapı Sarayı Müzesi.

227 Eminö­nü Ahi Çelebi Camii, Topkapı Kara Ahmed Paşa Camii, Piyale Paşa Türbesi.

228 İstanbul Beyazıt Camii, Beşiktaş Sinan Paşa Camii, Üsküdar Atik Valide Ca­mii.

229 Bursa Ulucamii, Amasya Beyazıt Camii, Lâleli Camii.

230 Beyşehir Eşrefoğlu Ca­mii.

231 Edir­ne Üç Şerefeli Camii.

232 İstanbul Sultan Selim Camii, Edirne Selimiye Camii, Kılıç Ali Paşa Camii.

233 Leipzig 1902.

234 Kahi­re 1955.

235 SBAW, Viyana, CXXX1 (1895), s. 1-62.

236 Mecelletü Külliyeti'l-âdâb, Bağdad 1970.

237 el-Mevrid, Xll/4, Bağdad 1983.

238 Dix anciens traite.

239 Beyrut 1908, s. 18-59; 1914, s. 17-92.

240 Kahire 1972.

241 ZDMG, LXV (1911), s. 487-516.

242 Kahire 1953.

243 Beyrut 1971.

244 nşr. Süleyman Zahir, RAAD, XXVIII (1953), s. 355-364, 559-574; XXIX 119541, s. 22-35, 184-202; M. H. Âl-i Yâsîn, MMİlr., XVI (1968), s. 317-356; Selim en-Nuaymî, Bağ­dad 1968.

245 Kahire 1980.

246 nşr. A. Haffner, el-Bütğa içinde, Beyrut 1908, s. 3-16.

247 nşr. A. Haffner, Drei arabische Quellenwerke über dieAddâd, Beyrut 1912 ve L. Şeyho, Bey­rut 1912.

248 nşr D. H. Müller, SBAW, Viyana, LXXXI11 118761, s. 235-288.

249 nşr. A. Haffner, el-Kenzü'l-luğavt (Texte zur ara-bischen Lexikographie) içinde, Leipzig 1905; Beyrut 1903, s. 158-232.

250 nşr. A. Haffner, et-Kenzü'l-tuğa-ur içinde. Beyrut 1903, s. 66-136 ve 137-157, Leipzig 1905. Tıpkıbasım, Bağdad 1971.

251 nşr. A. Haffner, Beyrut 1898; MeşrıkV (1902), s. 883-892, 976-984, 1091-1099 ve el-Büt­ğa içinde, Beyrut 1908, 1914, s. 63-98.