Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyatina daiR

ƏDƏBİYYAT

1. Бердяев Н.А. Философия свободного духа. - М.: Республика, 1994.- 480 с.

2. Булгаков С.Н. От марксизма к идеализму: Сб. статей. – Спб., 1903. 195 с.

3. Булгаков С.Н. Свет невечерний. – М., 1994.

4. Гачев Г.Д. Ментальности народов мира. Г.Д. Гачев. М., Эксмо, 2003.

5. Ким А. Избранное. – М., 1988. – с. 162.

6. Маковский М.М. Язык. Миф. Культура: Символы жизни и жизнь символов. М.: 1996. 329 с.

7. Марутаев М.А. О гармонии мира // Вопросы философии. – 1994, №6 – с. 73.

8. Подробнее об этом: Бальбуров Э.А. Русский космизм: философия, наука, поэзия, миф // Гуманитарные науки в Сибири. – 1995, № 4.

9. Телегин С.М. Жизнь мифа в художественном мире Ф. М. Дос­тоевского и Н. С. Лескова: Автореф. дис. д-ра филол. наук. М., 1996. 46 с.

Ülkər Adil qızı DADAŞOVA

AMEA-nın Folklor İnstitutunun doktorantı
QADIN VƏ İRAQ-TÜRKMAN YAS ADƏTLƏRİ
Açar sözlər: tanrı-qadın, davul, şivən, ağı, tul
Женщина и Ираkо-Туркменские похоронные обычаи
В этой статье говориться о похороннных традициях Ирако-Туркменского народа, который является неотъемлемой частью Азербайджанского народа и о роли женщин в этих обрядах. Женщины, которые заменяли Шумерских богов в данный момент выступают в роли носильщиком функции первенства, и прев­ратились в главного управляющего этих обряд( также дух)

Ключевые слова: бог женщина, барабан, рыдание, элегия, туль
Women and mourning traditions of Iraki-Turkomen
This article deals with indispensable part of Azebaijani people Iraki-Turkomen tra­ditions of mourning and the role of the women in this ritual. Nowadays women who took places of Shamans of Shumer gods play the role of the carriers of the function of priority in mourning rituals and became the main goveruers of these rituals as well as the ghosts.

Key words: god-woman, davul, sobbing, elegy, tul
İnsanların dərin kədərinin, sarsıntısının ifadəsindən törəyən yas mərasim­lərinin keçirilməsi bu günümüzə qədər çatmış, dövrünün inanc təsirlərindən də yan ötməmiş, müxtəlif zamanlara aid inanc yanaşmasının axınından qaynaq­lanaraq müxtəlif görünüşlü hərəkətləri özündə birləşdirmişdir. Şumerlərə, şamanlara məxsus rituallara daha çox istinadlanan yas mərasimləri İslam dininin qəbulundan sonra bəzi inancları İslami dəyərlər altında qorumuş, hətta İslamda qəbul edilməyən bir çox gedişlər ( qışqıraraq ağlamaq, ağılar demək, qadınları şivən edərək saçlarını yolmaq, sifətlərini cırmaq) (5 ) bu dinin əlaməti olaraq insanlar tərəfindən qəbul olunmuşdur.

Ruhların yaşamasına, bu dünya ilə əlaqə saxlamasına inanan insanlar müx­təlif ayinlər, sınamalar, yozumlar həyata keçirirlər ki, bunlar da daha çox qadın xarakterli olur. “Məhz qadın-ananın, bacı-nənənin sayəsində ölü axirət dünyası­na” urvatlı gedir (ağı söyləməklə), ölünün ruhu ehsan süfrəsindən “öz payını” ala bilir (cümə axşamı xörəyin duzunu tökərkən ölülərin adını çəkməklə; vaxtlı-vax­tında yad edilir (paltarlarının, əşyalarının müəyyən zaman çərçivəsində qo­run­ması ilə); bir sözlə, mərasimin bütün “yazılmamış qanunlarına tam ciddiliyi ilə riayət olunur”. (1;127)

Qədim Şumer mənbələrini nəzərdən keçirdikdə görərik ki, qadınlar tan­rılar olmuşlar. ( 6 ) Bundan qaynaqlanaraq deyə bilərik ki, ilk vaxtlar şamanların hamısının qadınlardan ibarət olmasına səbəb budur. Çünki şamanlar adi insan­lar­dan daha çox üstünlüklərə malik idilər, onlar insanların bacara bilmədiklərini bacarırdılar: ruhlarla əlaqə yarada bilir, ruhları aid olduqları yerə göndərir, heyvanları başa düşür, göylə yeri səyahət edir və s.

Şaman paltarlarının qadın geyiminə oxşamasının səbəbi ilkin olaraq şamanların qadınlardan ibarət olmasıdır; sonralar onlara qoşulan kişilər görünüş baxımdan qadın şamanların bənzəyişini təmin etmiş olurlar. ( 11; 61-62 )

Şamanlara görə davul ruhları ətrafına toplayır, özündə saxlayır, çalınarkən sədaları ilə pis ruhları qorxuzur ( 11; 76 ) Kərkük yas mərasimində ölüyə həsr edi­lən, davulun müşayiəti ilə səslənən sazlamaların olması, o cümlədən bu gedişatların kişi deyil, qadın məclisində mövcudluğu yuxarıda qeyd olunan gö­rün­tünün bənzəri kimi yanaşmağa əsas verir, yəni bir növ, burada davul çala­raq sazlama deyən qadın şaman kökününə qaynaqlanan görüntü canlandırır.

Bəzən şivən mərasimində ritmi kədərli olan davul da çalınır ki, buna “tərs davul” deyirlər. ( 12; 65 )

“Kərkük Türklərində bir dəliqanlı sevdiyinə qovuşmadan ölərsə, cəna­zə­sində onun ən çox sevdiyi türkü tərsinə çalınır. Kərküklülər bu adəti, “Tez yığın, tez qaldırın, mehtərim tərsə çaldırın” mahnısı ilə ifadə edər”. ( 5 )

Bundan başqa, bir çox xalqlarda, o cümlədən azərbaycanlıların qədimdən (arxaiqlik hələ də qorunub saxlanılmışdır) yas mərasimində toy görməyən cavanın yasında toyda atılacaq addımlar atılır, xonça düzəldilir, ana-bacıları qırmızı paltar geyərək şivən edə-edə qol qalxızıb oynayır. (1;127 )

Müasir insanlar tərəfindən icra edilən yasdakı toy əlamətləri qədim dövr­dən qalmışdır. Çünki tez-tez baş verən amansız müharibələr cavan-toy görmə­yən gənclərin həyatdan köçməsinə səbəb olurdu.

Digər tərəfdən, yasda toy əlamətlərinin olmasına həmçinin yeni vəziyyətə, yeni həyata keçid kimi də dəyərləndirilərək atılacaq addım kimi də yanaşmaq olar. (1;134)

Qadın yas mərasiminin birinci, tükürpədici mərhələsi olan şivən insan ölən anından başlayaraq dəfn olunana qədər davam edir. Yaxın, doğma insan itkisin­dən təsirlənərək ağı demək, ağlamaq, üz cırmaq, saç yolmaq şivənin xas xü­su­siyyətləridir.( 3;126 )

“Kişilər kimi qadınlar da yeddi gün ərzində yas saxlayırlar. Azərbaycanda olduğu kimi, qadınlar avaz ilə mərhuma münasib ağı deyir və acı-acı ağlayırlar. Azərbaycanda ağı, Türkiyədə “ağıt” adlanan bu mərasimə Kərkük dolaylarında “sazlamaq” deyirlər ki, bu da “sızlamaq” sözündən yaranmışdır.” ( 8 ; 74 ) Nəzm və nəsr şəklində olan sazlamalar ölən insanın xarakterik xüsusiyyətlərini müxtəlif yanaşmalarla özündə cəmləşdirir, sazlamalar övladlarını itirmiş anala­rın, yoldaşlarını itirmiş cavan qadınların dərin sarsıntılarına, bir sözlə, yaxın insan itkisini yanıqlı dillə ifadəsinə sökənən xalq ədəbi nümunəsidir:

Övlad dağı dəyən ananın dilindən:

Bala, vay,

Bal yemədim, bala, vay,

Çöp yığdım, yuva qurdum,

Uçurtmadım, bala, vay. ( 8; 76 )

Gənc gəlinin anasının dilindən deyilən ağı:

Dəvələr düzdə qaldı

Yükü Təbrizdə qaldı.

Balam baş aldı, getdi,

Balası bizdə qaldı.

Düzülü yataqları,

Cehiz dolu boğçası,

Qiymətli əlbəsəsi,

Tərk etdi, bizdə qaldı ( 8; 77 ) və.s

Bəzən ölən insanın dilindən də ağılar verilir:

Heyvayla narım qaldı.

Ey zalım, qəddar fələk,

Mən sənə nə etmişdim?

Beşikdə körpə balam,

Yataqda yarım qaldı( 8; 78 )

Göründüyü kimi, sazlamalar yas mərasimlərində ağrı, qəm, qüssə, kədəri ifadə etmək üçün istifadə olunan, yalnız qadınların yaradıcılığının məhsulu olan bir janrdır. ( 8; 78)

İraq Türkmanlarında yas mərasimini xüsusi ağıçı qadınlar idarə edir, ağıçı qa­dının dediyi kədərli sözlərdən təsirlənərək digər qadınlar dizlərinə və kökslə­rinə vu­rarlar. ”Yasın üçüncü və yeddinci gününə qədər yas saxlayan qadına ölənin ya­xın­ları və əqrabaları bir miqdar para ( pul) verirlər. Buna “yasanaqlıq” deyirlər. (3; 68 )

Gənc insanların ölüm mərasimində sazlama ilə yanaşı, şivən mərasimi də keçirilir. “Bu mərasimində qadınlar dörd halqa yaradırlar. Halqanın kənarına şi­vən edən qadın sandalyaya çıxır və ölünün gəncliyini, məziyyətlərini dilə gətirir. Qadınların yaratdığı halqalardan ikisi bir tərəfə, digəri isə o biri tərəfə keçər. Sazlayan qadın dedikcə digər qadınlar saçlarını yolar. Halqada sıralanmış qadınlar isə sinələrini döyərlər. Sazlayan qadın ölünün özəlliklərindən bəhs etdikcə sinə döyən qadınlar isə “hayvaşşerə“ deyə qarşılıq verərlər: (ölən kişi isə)

Sazlayan;. sıtara zübun

Qadınlar: Hayvaşşerə

Sazlayan: Altun baston

Qadınlar: Hayvaşşerə

Sazlayan: Nizam taraşı

Qadınlar: Hayvaşşerə “ ( 12; 65 )

Qadınlar bu mərasimdə də üzlərini cırar, saçlarını yolarlar. Bu mərasimə “Hayvaşşerə” mərasimi deyilir.

Orta Asiya, həmçinin Kərkük türklərinin yas mərasimlərində ölən kişinin, xüsusən də, nüfuz sahibi olan bir insanın dəfni bu günümüz üçün artıq tətbiq edilməyən bir sıra adətlərlə keçirilərdi. Yas müddətində - yeddi gün ərzində hər səhər tezdən ölən insanı təmsil edən fiqura, yəni böyük bir kuklaya həmin şəxsin ən çox geyindiyi paltar geyindirilir, onun işlətdiyi silahı taxılır və tulu ən çox sevdiyi atın üzərində otuzdurulur. Bu atın üzərinə əvvəlcədən başdan ayağadək qara örtük sərilir, qulaqlarının arasına və quyruğuna palçıq yaxılır. Heyvanın önündə kişilər davul, zurnanı tərs çala-çala, sinələrini döyə-döyə, qadınlar isə atın arxasınca şivən edərək, ağlaya-ağlaya qəbiristanlığa gedər, burada ağlayıb şivən etdikdən sonra gəldikləri yolla da geri qayıdardılar. ( 10; 19 )

Yas tutulması müddətinin davamlığı qohumluq dərəcəsinin yaxınlığından irəli gələn yanaşmadır, bu anlamda ən uzun müddətli yas tutma dul qalan qadın­lara məxsus idi. ““Tul” sözü, demək olar ki, bütün müasir Türk dil və ləhçə­lərində rast gəlinir və tul və ya ön səsi əvəzlənmiş dul şəklində olmuşdur. Söz ayrıca Qırğız dilində tulk, ...cuvaş dilində talahı şəkillərində də işlədilir və ümumiyyətlə, “dul” əri ölmüş qadın” mənasında istifadə olunur”. ( 7; 64 )

Azərbaycanda və bir çox türk xalqlarında (İngiloylar, Taciklər və s.) ölü dəfn edildikdən sonra birinci gün qadın məclisində ölən şəxsin paltarı sərilərək ətrafında ağlanılır və paltara ölünün ruhunun simvolik ifadəsi kimi, ruhun saxlancı kimi baxırlar. ( 1; 132)

Görünür, İraq-türkmanlarının yas mərasimində keçirtdikləri “tul aparma” digər xalqlardakı paltar üzərində ağlama mərasimi əvəzlənməsidir.

Yas mərasimində ölünün həyatda yaşarkən keçirdiyi günlərin yaxşı və yaxud pis olmasını ifadə edən ağılarda müxtəlif fikirlər söylənilir. Qədim xalq olan Skiflər hər yaşanan günü ifadə edən daşları torbalara yığardılar; ağ daş yaxşı günü, qara daş pis günün ifadəsi kimi qəbul edilirdi. Həmin insan öldük­dən sonra bu daşlar sayılar, ağ daş çox olarsa, xoşbəxt gün yaşadığı qənaətinə gəlirmişlər. Yaslarda ölənin həyatda yaşantılarının sadalanmasını bu qədim mənbənin ifadəsi kimi qəbul etmək olar. ( 9; 198 )

“Qədim türk tayfalarında, o cümlədən Hunlarda yuğ mərasimi zamanı ölən qəhrəmanının həyatının əlamətdar hissəsini nağıl edib tamaşa kimi göstər­mək adəti də vardır. Hunlar həm ziyafətdə, həm də yas mərasimlərində musiqi ilə şeir, mahnı oxuyarlarmış” ( 9; 198 )

İraq türkmanlarında qadın yas mərasimi daha ağır keçir. ” Cənazə evdən çıxmadan öncə qadınlar geysilərini – əlbisələrini dəgişib qərə girərlər. Başlarını açıb, saçlarını yolarlar. Başlarına çamur sürtərək çığlıqlar ( şivən) edərlər. Erkəklər məzarlıqdan döndükdən sonra qadınlar məzarlığa gedib, qəbrin başında ağlaşıb fəryad qopararlar. Ölənin ən yaxın adamları bu araya toplanaraq baş açarlar, saç yolarlar. Ölənin eşi, bacısı, qızı, nənəsi(anası) saçlarından (qayçı) ilə kəsərək biləklərinə bağlarlar. Biləkdəki saçlar yasın yeddinci günü bir qadın tərəfindən kəsilir” ( 3; 67-68 )

Türk yas mərasimlərində rastlaşdığımız təsiredici hərəkətləri biz digər xalq­ların da folklor dəyərlərində görə bilərik: qadınlara məxsus olan, İslamda qəbul edilməyən, bu dindən əvvəlki inanca istinad edən başa, dizə vurmaları, saç yolma­ları kimi gedişlər Misir, Yahudi xalqlarının da mənəvi dəyərləri sırasına daxil olmuş, həmçinin yas müddətində kişilərin taraş olmaması misir, asur, romalılarda, Perslerde, yunanlarda rast gəlinən adətlərdə özünü göstərmişdir. ( 5; 395 )

Təxminən e.ə VI-II minillikdə formalaşan “Bilqamıs” dastanında Bilqamıs dostu Enkidu ölərkən şivən qoparmış, saçlarını dağıtmışdır:

Kətan kimi dartırdı, saçlarını yolurdu.

Paltarını didib, cırıq – cındır edirdi ( 4; 53 )

Ölümü Allahın buyruğu olaraq qəbul edən və bundan digər insanlara dərs vermək tendensiyası olaraq qəbul edən islam dəyərləri yuxarıda qeyd olunan hərəkətləri məqbul saymamış, bunun əksinə getmiş, həmçinin İraq- Türkman qadınları tərəfindən yas zamanı – yeddi gün və qırx gün müddətində hər cümə axşamında ağıların oxunması da ilahiyə zidd gediləcək bir addım kimi dəyər­ləndirilərək qəbul edilməmişdir. ( 12; 63)

Onu da qeyd edək ki, türklərin yaslarda ağı demək adəti Çin qaynaqlarına əsa­sən e.ə119-cu ildə Hunlara məxsus olduğu bildirilmişdir. (5) Lakin ağıçı qa­dın­ların olması daha qədimlərə istinad edir. “Bilqamıs” dastanında Bilqamıs dos­tu En­kidu öldüyü üçün ağıçı qadınlar kimi hay salıb ağlayacağını bildir­miş­dir. ( 4; 52)

Ümumiyyətlə, Türklərə məxsus olan mərasimlərdəki ritualların bugünkü görünüş cildi əslində mahiyyəti baxımından daha qədimlərə istinad etmiş və dəyişikliyə uğramasına baxmayaraq, ilkinliyini bu və ya digər dərəcədə saxla­mışdır. Mənsub olduğu təbəqədən asılı olmayaraq, keçirilməsi mütləq sayılan yas mərasimlərindəki ritualların icrası və icra edilən bu gedişatların,xüsusən qadın məclisinə istinad etməsi heç də təsadüfi hal olmamış, tarixi aspektin ifa­dəsi olaraq özünü göstərmişdir. Şumer mənbələrindən qaynaqlanan gedişatların davamı olaraq, belə deyə bilərik ki, bir çox əlamətləri ilə dünyaya uşaq gətirən ananın təbiətlə müqayisəsi və fəsillərdəki oxşarlıqlarla eyniyyətin olması qadına Tanrı kimi yanaşılmasına səbəb olmuş, daha sonra Tanrı-Şaman əvəzlənməsi özünü göstərmiş və uzun zaman müddəti keçdikdən sonra ruhları idarə edən şaman qadınlar yas mərasimlərindəki ağıçı qadınlarla əvəzlənmişdir.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat

1. Afaq Xürrəmqızı. Azərbaycan mərasim folkloru. (türk və dünya xalqları folkloru ilə tarixi müqayisəli araşdırma)Bakı, 2002

2. Azərbaycan folkloru antologiyası, (Tərtibçilər: Qəzənfər Paşayev, Əbdüllətif Bəndəroğlu) II kitab, İraq-Türkman cildi, Bakı-

3. 2009Bəhlul Abdullayev Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. VII kitab, Bakı-Elm-1987

4. “Bilqamıs” dastanı (hər şeyi bilən adamın dastanı). Tərcümə edəni İ. Ömə­roğ­lu. “Azərbaycan Ensiklopediyası” NPB, Bakı, 1999

5.http://www.selcuk.edu.tr/dosyalar/files/303/35_%20T%C3%BCrklerde%20Yas%20%C3%82deti%20Temelleri%20ve%20%20Sonu%C3%A7lar%C4%B1%20-%20Do%C3%A7_Dr_%20Mehmet%20Ali%20HACIG%C3%96KMEN.pdf

6.https://www.youtube.com/watch?v=HBigZ-kVtKs

7.http://hutad.hacettepe.edu.tr/index.php/hutad/article/viewFile/386/609Filename:386-965-1-SM.pdf

8. Qəzənfər Paşayev. Seçilmiş əsərləri. III cild, “Təhsil”Bakı-2012

9. Qəzənfər Paşayev. Seçilmiş əsərləri. I cild, “Təhsil”Bakı-2012

10. Məhəbbət Paşayeva, “Azərbaycanlıların ailə mərasimlərində etnik ənənələr ” Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı-2008

11. Türktaş, M. Kerkük Folklorundan Örnekler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli. 1997.

12. Yaşar Çoruhlu “Türk mitolojisinin anahatlari”© Kabalcı Yaymevi, 2000

13. Zainab Ayad Saeed “Kerkük Türkmenlerinin geçiş törenleri“ Ankara, 2014

Səbinə CƏFƏROVA,

ADPU, magistr II kurs
FOLKLORLARDAN QİDALANAN OYUNLAR
Джафарова Сабина

РЕЗЮМЕ

Игры, основанные на фольклоре

В статье говорится о входящих в систему мышления и воображения детей и подростков национально-нравственных ценностей Азербайджана, которые дошли до нашего времени изменившие значения древние и богатые образцы народного творчества. Также в статье отмечено собранные игровые фольклорные образцы с Карабахского, Нахичеванского, а также Шеки-Загатальского регионов.

Jafarova Sabina

SUMMARY

Games based on folklore

This article is about the samples of folk art and games that came from the ancient times changing their content, shape and meanings that are included in the national and moral values of Azerbaijan play a significant role in the development of thinking and imagination of children and teenagers. This article also comprises the folk art samples from Garabag, Shaki-Zaqatala, Nakichivan regions.

Açar sözləri: Uşaq oyunlarının milli-mənəvi dəyərləri, didaktik oyunlar, Naxçı­van bölgəsinin oyunları, ayin, etiqad və mərasim oyunları.

Ключевые слова: Национальные и моральные ценности детских игр, дидак­тические игры, игры Нахичеванской области, обряды, верования и ритуаль­ные игры.

Key words: National and moral values of children's games, didactic games, ga­mes of the Nakhichevan region, rituals, beliefs and ceremonial games.
Keçmişimizdən bizə yadigar qalmış uşaq oyunları, uşaq və yeniyetmələrin təfəkkürünün, təxəyyülünün inkişafında, sosial-psixoloji keyfiyyətlərinin zən­gin­ləşməsində çox müsbət rol oynayır. Həmçinin oyunlar uşaq və yeniyetmə­lərin asudə vaxtlarını səmərəli keçirmələri üçün faydalı məşğuliyyətdir. Oyun zehni fəaliyyəti inkişaf etdirməklə, uşaq qabiliyyətinin bütün növlərinin for­ma­laşmasına müsbət təsir göstərir. Oyun zamanı uşaqların ətraf aləm haqqında an­layışları zənginləşir. Oyun vasitəsilə uşaqlarda dostluq, yoldaşlıq, vətənpərvər­lik, əməksevərlik, mənəviyyat kimi müsbət xarakter keyfiyyətləri formalaşır.

Hərəkətli oyunlar söz oyunlarına nisbətən daha qədimdir, yəni əmək fəaliyyəti ilə bağlı meydana gəlmişdir. İlk əvvəl oyunlar təqlidçilik yolu ilə yaranmış və əcdadlarımızın əmək və məişət səhnələrini əks etdirmişdir. Sözü gedən oyunlar yeniyetmə və gənclərin sağlam həyat tərzi keçirtmələri üçün ən yaxşı vasitədir. Mütəhərrik (hərəkətli) oyunlar fiziki baxımdan zəif olanları, tənbəlləri belə hərəkətə həvəsləndirir. Bu oyunların bəzilərində müxtəlif əşya və vasitələrdən istifadə olunur, bəzilərində isə yalnız özləri əl-qol, bədən hə­rəkətləri, mimik göstərişlərlə iştirak edirlər.

Bir sıra folklorşünas alimlər hərəkətli oyunları iki yerə ayırırlar: 1. Əşya­larla oyunlar: “Kirmə”, “Dəsmalı ver”, “Sultan”, “Xəndəyə düşmə”, “Pula-pu­la”, “Qələndər, ay qələndər”, “Aşıq-qoz” və s. 2. Əşyalarsız oyunlar: “Bənöv­şə”, “Şənlik”, “Ənzəli”, “Əl üstə kimin əli” və s.

Hərəkətli oyunlar əsasən açıq havada, yaşıl meydanlarda həyata keçirilir. Bu da uşaqların sağlamlığına, onların əzələ və sinir sistemlərinin inkişafına yaxşı təsir edir.

Uşaq folklorunda uşaqların yaş və psixologiyasına daha çox fikir verilir. Eyni zamanda əyləcələri, oyunları, istirahətləri, maraq və qayğıları ilə bağlı olur. Uşaq folkloru bir tərəfdən böyüklərin, digər tərəfdən uşaqların yaradıcılığı vasi­tə­silə yaranır. Xalqımızın yaratdığı “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Koroğlu”, “Qaçaq Nəbi” dastanlarını uşaq folklorunun nümunəsi hesab etmək olar. (4, 35)

Qarabağdan toplanmış folklor nümunələri içərisində “Qığı mərə”, “Səni kim apardı”, “Gözbağlayıcı”, “Qaradinməz”, “Ənzəli”, “Köç getdi”, “Sac aya­ğı”, “Şah-vəzir”, “Əl üstə kimin əli” kimi hərəkətli uşaq oyunlarının adları çəki­lir. Bəzi incəlikləri, ad fərqliliklərini çıxmaq şərti ilə uşaq oyunları ayrı-ayrı bölgələrdə digər folklor janrları kimi, demək olar ki, oxşardır.

Şəki-Zaqatala folkloru antologiyasında daha çox “Əl üstə kimin əli” kimi tanınan uşaq oyunu “Kömbə-kömbə” adı ilə təqdim olunmuşdur. Belə ki, oyun­da uşaqlar palazın üstündə dövrə vurub diz üstə otururlar. Sonra əllərini irəli uza­dıb ovuclarını, gah da əllərinin arxasını yerə qoya-qoya deyirlər:

Kömbə-kömbə,

Qoz kömbə,
Gah belə,

gah da belə,..

Gumbulub?!..

Bu söz yüksəkdən deyilir, dərhal hamı bir-birinin ağzına baxır. Heç kim dodaqlarını aralayıb göstərməməli, yəni gülməməlidir. Dözə bilməyib gülən cə­ri­mələnməlidir. Cərimə olunan oyunçu ortalıqda belini əyib gözlərini yumur. O biri oyunçular isə onun belini yavaşca döyəcləyir və oxuyurlar:

Dögəllər, dögəllər,
Arxın suyunu bögəllər.
Dakqada duz qalmadı,
Üstəki əl kimindi?

Uşaqlar əllərini döyülən uşağın belində düzgün cavab verənə qədər uşağın belində saxlayırlar və onu döyürlər. Cavab düz olanda uşaq ayağa qalxır və oyun yenidən başlayır.

Qərbi Azərbaycan və Naxçıvan bölgələrində yayğın olan “Çiling ağac”, “Çiləmə”, “Qəcəmə daş” (bəzi bölgələrdə “Beş daş”), “Əl üst kimin əli” oyunları çox dinamik və rəngarəngdir. “Çiling ağac” oyunu iki və ya dörd oğlan arasında oynanılır. Hər iki tərəf oyun aləti olaraq yonulmuş bir ağac (odun parçası) götü­rürlər. Oyuna kimin birinci başlaması saymaqla həyata keçirilir. Birinci oyunçular müəyyən olunan kimi oyun başlayır. Hər yanı yonulmuş çilngə əllərində odun parçası tutan oğlanlar vuraraq onu yerə düşməyə qoymurlar. Göydə vura-vura sayırlar. Müəyyən xal topladıqdan sonra çilingi yerə düşmürsə, qalib onu ağacı ilə uzaq məsafəyə atır, o biri oyunçu və ya komanda isə onu göydə tutmağa çalışır. Əgər tuta bilsə, oyunu udur, bilməsə yenidən “işləməli” olur. Yəni uduzan hər dəfə qaçaraq çilingi uzaq məsafədən gətirməlidir.

Əşyalarsız oynanılan oyunlar müasir dövrdə daha çox yaranıb yayılmışdı. Naxçıvan bölgəsindən toplanmış hərəkətli, əşyasız oynanılan “Hostana” oyunu da oğlanlar arasında geniş yayılmışdır. Burada 10-15 yeniyetmə oğlan bir yerə yığışır və sanamalardan istifadə edərək kimin “yatacağını” müəyyənləşdirirlər. Yatmalı olan oğlan əllərini dizi üstə qoyaraq, yarım əyilmiş vəziyyətdə durur. Yer­də qalan ye­niyetmələr sıraya düzülür və sürətli bir hərəkətlə “yatmış” yoldaşlarının arxasın­dan baş tərəfə doğru əllərini yatan şəxsin belinə qoyub irəli tullanır və deyirlər:

Ay Hostana, hostana,
Keçi girdi bostana.
Vurdum qılçası sındı,
Apardılar həkimə.
Həkim dedi:- Nə vecimə!

Oyun zamanı sıraya düzülmüş uşaqlardan hər hansı biri adlaya bilməzsə, onda “yatmış” yoldaşını əvəz etməli və oyunu davam etdirməli olurlar.

Ayin, etiqad və mərasimlərə aid oyunların hamısı inam və etiqadlarla, müəyyən rituallarla bağlıdır. Bu oyunlara “Qodu-qodu”, “Su üstündən atdan­ma”, “Od üstündən atdanma”, “Bacıya bir qurtum su ver”, “Od qalama”, “Atımı qarı apardı”, “Cin tutdu”, “Al gəldi”, “Aldı-qaçdı”, “Damdabaca apardı”, “Şir gəl­di”, “Qurd yolu”, “Qurd dostluğu” və başqaları aid edilir. Sözügedən oyun­larda həm müxtəlif hərəkətlərdən elementlər, həm də nəğmələrdən istifadə olu­nur. Əyləncəli elementlərlə zəngin olan bu oyunlar uşaqların istedadlarının üzə çıxmasına, komplekslərinin aradan qaldırılmasına şərait yaradır.

Novruz bayramı da öz ənənələri baxımından çox zəngindir. Novruz bay­ramı cəmiyyət insanlarının bütün həyatını əhatə edən nəhəng bir mərasim kom­pleksidir. Novruz oyunlarındakı yarışma yazla qışın mübarizəsi ilə bağlıdır. Nov­ruz oyunlarının hamısında yarış var. Novruz bayramında çeşidli idman ya­rış­maları olur. Bunlar: güləş, at yarışları, uzaq məsafəyə daş atma, igidlik gös­tərmədir. Novruz oyunları çoxdur. Məsələn, uyğurlarda bu oyunların sayı 50-dən artıqdır: “Böri ilə koy” (Qurd və quzu), “Oğlaq” (keçi), “Allaqa zaim” (ke­çi­lərin qaçış yarışı), “Küçünq yetse al” (top qapmaq), “Yılangüç” (sallana­caqdan sallanma), “Oyunçu şir”, “Həyyar” (məzhəkəçi), “Od atlaş” (oddan tullanma), “Üşüşmə” (qoçdöyüşü), “Çokuşma” (xoruz, kəklik və s. döyüşdürmə), “Mükü­müküş” (gizlənpaç), “Kökləş” (uzununa tullanma), “Koş koklaş” (qaçdı-tutdu), “Doram” (təqlid, yamsılama), “Çelişiş” (güləş), “Tatışmaq” (iplə dartışmaq), “Atlamçuk” (ip üstündən tullanma) və s. kimi oyunlar var (1, 83-84). Bu oyun­ların, demək olar ki, əksəriyyəti həm də Azərbaycan oyunları sırasına daxildir və uşaqlar bu oyunları müasir dövrümüzdə də oynayırlar.

Gözbağlıca oyunları da uşaqlar arasında məşhurdur. Sehr, uydurma, his­siyyatla bağlı olan oyunlardan “Qızıl gülüm kimdədi”, “Xan babamın adını de”, “Yaylığı kim apardı”, “Kül sancağım kim açdı”, “Çeşmibənd”, “Yelli harda otur­du”, “Can gülüm hara getdi”, “Göz bağlıca” və onun variantları olan “Dola­na-dolana”, “Haylana-haylana”, “Aylana-aylana” oyunlarının adlarını çəkmək olar. Bu oyunlar uşaqlarda hafizəni gücləndirir, çətin situasiyalardan çıxma vərdişləri aşılayır. Eyni zamanda onların psixoloji hazırlıqlarını möhkəmləndirir.

Bir qədər müasir dövrün məhsulları olan söz oyunları da uşaqların mara­ğına səbəb olur. İlk vaxtlarda böyüklərin yaradıcılıqlarından asılı olan bu oyun­lar son dövrlərdə incəsənətə, bədii təxəyyülə meyilli uşaqların sözləri ilə də zən­ginləşir, beləliklə, yeni söz oyunları yaranır. Söz oyunlarına daxil olan tapma­ca­lar, yanıltmaclar, öcəşmələr, acıtmalar da uşaqların sevdikləri və tez-tez yarar­landıqları janrlardır. Deyilən söz və cümlələr hamı tərəfindən gülüş doğurur. Öcəşmələr, acıtmalar zamanı əsasən iki nəfər iştirak edir. Onlardan biri qafiyə­ləndirə biləcəyi hansısa bir sözü tərəf müqabilindən tələffüz etməyi tələb edir. O isə qafiyəli misra və ya söz ilə tərəf müqabilini bağlayır. İstər-istəməz acılanan uşaq da yeni qafiyəli söz tapıb cavab verməyə məcbur olur.

Bütün bu oyunlar uşaqlardan böyük məharət tələb edir. Onlarda sağlam rəqabət hissi meydana gətirir.

Təəssüf ki, bu gün folklor oyunları sıradan çıxmaqdadır. Hətta 80-90-cı illərdə məşhur olan, hər birimizin həvəslə oynadığı “Gizlənqaç”, “Yeddi şüşə”, “Beş daş”, “Ortada qaldı”, “Qaçdı-tutdu”, “Gözbağlıca”, “Xan-vəzir”, “İp üs­tündən hoppanma”, “Evcik-evcik” kimi oyunlardan belə müasir dövrün uşaqları imtina edirlər. Yəni milli uşaq oyunları öz yerini gənclərin beyinlərini manqurt­laşdıran kompüter texnologiyalarına, virtual oyunlara təslim etməkdədir. Bu tip oyunlar onların psixikalarına mənfi təsir edir, fiziki inkişaflarına həddindən artıq ziyan vurur. Odur ki, uşaq oyunlarını bacardığımız qədər yaşatmaqda və gələcək nəsillərə ötürməkdə fayda var.

Ən qədim tarixə malik olan xalq və uşaq oyunları, eyni zamanda, tama­şalar, qaravəllilər nəsldən-nəslə keçərək həm yaddaşlarda, həm də əlyazmalarda bu günümüzə qədər qorunub saxlanmışdır. XIX-XX əsrlərdə Azərbaycanın bir çox ziyalıları M.Ş.Vazeh, S.Ə.Şirvani, Ə.Haqverdiyev, M.Mahmudbəyov, F.Kö­çərli, M.H.Təhmasib və başqaları xalq və uşaq oyun və tamaşalarını toplamış, nəşr etdirmişdilər. “Çövkən”, “Motal-motal”, “Sultan”, “Top al qaç”, “Qələndər ay Qələndər”, “Bənövşə”, “Ənzəli”, “Əl üstə kimin əli”, “Dəsmalı ver” (“Də­lə­dəs­mal”), “Cıdır”, “Yeddi daş”,“Tut qolundan, dart”, “Rəng-rəng”, “Sümük-sü­mük”, “Quş uçdu” kimi oyunlar Azərbaycan folklorunun ən gözəl nümunələridir.