Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu seyfəDDİn rzasoy əBÜlqazi «OĞuznamə»SİNDƏ

DÖRDÜNCÜ FƏSİL
OĞUZ DÜNYASININ RİTUAL MODELİ
§ 1. Ritual anlayışının semantik strukturu
Oğuz kosmoqonik dünya modelinin struktur və dinami­kasının bərpa oluna biləcəyi ən aktual kosmoloji mətnlərdən biri ritualdır. Ümumiyyətlə, ritual arxaik toplumun həyatını özündə modelləşdirən ən mühüm struktur vahidlərindəndir. Kosmoloji çağ toplumunun həyatı rituallarla nizamlanır. Bu mənada, ritual bu cəmiyyətin etnokosmik funksionallığının əsa­sında dayanır. V.N.Toporov yazır ki, «kosmoloji çağ insa­nı həyatın mənası və onun məqsədini məhz ritualda - insan kollektivinin əsas ictimai və iqtisadi fəaliyyətində görürdü»¹²⁰.

Etnokosmik strukturun öyrənilməsinin ritualsız, sadəcə olaraq, mümkün olmaması görkəmli ritualist alim V.Ternerin səciyyəvi bir qeydindən daha aydın şəkildə görünür. Belə ki, o, özünün mənsub olduğu nəslin cəmiyyətşünasları arasında mövcud olan ümumi rəydən irəli gəlməklə ritualların öyrə­nilməsinə əhəmiyyət vermirmiş. Afrikada ndembular arasında yaşayaraq tədqiqat aparmış alim yazır: «Mən çöl təcrübəsinin ilk doqquz ayı ərzində qohumçuluq sistemi, kəndin strukturu, evlənmə və boşanma, ailə və fərdi toplanmalar, tayfa və kənd siyasəti, kənd təsərrüfatı mövsümü haqqında çoxlu sayda mə­lumatlar topladım. Qeyd kitabçalarımı şəcərələrlə doldurur­dum; kənd evlərinin planlarını cızır və siyahılaşdırma ilə məş­ğul olurdum; nadir və naməlum qohumçuluq termininin sora­ğından ötrü vurnuxurdum. Buna baxmayraq, hətta dili sərbəst şəkildə bilsəm də, həmişə qıraqdan baxırmış kimi özümü daim naqolay hiss edirdim. Axı mən bilirdim ki, mənim düşərgəmin yaxınlığında ritual barabanları gurlayacaq və mənim tanışlarım tez-tez məni bir neçə günlüyə qoyub gedəcəkdilər ki, ekzotik adları olan rituallarda iştirak etsinlər. Nəhayət, mən etiraf etməyə məcbur oldum ki, əgər mən ndembu mədəniyyətinin, heç olmasa, bir hissəsinin nə ol­duğunu başa düşmək istəyi­rəmsə, ritual əleyhinə əvvəlcədən mövcüd olan fikirlərimdən əl çəkib onun tədqiqinə başlama­lıyam»¹²¹.

Mif və ritual dünya modelinin fərqli kodlarla təcəssü­müdür. Bunların hansının ilkin olması hələ də zaman-zaman davam edən mübahisələrin mövzusu olsa da, mifin və ritualın dünya modelini fərqli kodlarla proyeksiyalandırmaları aydın məsələdir. Mifin rituala münasibəti, bir növ, söz kodunun jest (mimika) koduna olan nisbəti şəklindədir. Obrazlı şəkildə bu, ssenarinin filmə münasibəti şəklindədir. Kosmoqonik dünya modeli mifdə bədii söz kodu ilə məzmunlaşdığı kimi, ritualda standartlaşdırılmış hərəkət-söz kodu ilə gerçəkləşir.

Kosmoloji çağ toplumu öz strukturunu rituallar vasitəsi ilə qoruyur. Bir bütöv sistem olan toplumun bütün sistem­da­xi­li «nasazlıqları» rituallar vasitəsi ilə həll olunur. Bu ba­xım­dan, ritual etnik vahidin funksionallaşması prosesində mey­dana çıxan bütün konfliktlərin həlli vasitəsi kimi çıxış edir.

Kosmoloji çag toplumu üçün onun dünya obrazı (modeli) sakral strukturdur. Bu strukturun sakrallığı kosmoloji çağ insanının gündəlik həyatının ona uyğunlaşdırılmasında (kök­lən­məsində) ifadə olunur. Toplumun profan həyatının sakral invarianta uyğunluğu kosmik harmoniya yaradır. Bundan qırağa çıxma harmoniyanı pozaraq xaos yaradır. Xaos - top­lum daxilində hər hansı səviyyəli konfliktdə ifadə olunur. Konfliktin aradan qaldırılması xaosun ləğv edilməsi və kos­mo­sun bərpası deməkdir. Bu isə yalnız rituallarla mümkün­dür. Xaosdan kosmosa gedən yol, başqa sözlə, etnokosmik struktur harmoniyasının bərpası yalnız ritualdan keçir. Çünki ritual toplum üzvlərinin sakral dəyərlərlə ünsiyyətə girə bi­lə­cəyi xüsusi kosmik kontinuum, xronotop vahididir. Toplumun bütün struktur dəyərləri onda proyeksiyalanmaqla ritualı kosmoloji çağın xüsusi və zəruri hadisəsinə çevirmiş olur. Bu da öz növbəsində, qısa da olsa, ritualın kosmoloji mahiyyəti və funksional dinamikasına diqqət yetirməyi tələb edir.

V.Terner rituala belə bir tərif verir: «Ritual - jestləri, sözləri, obyektləri əhatə edən hərəkətlərin stereotipik ardıcıl­lığıdır; xüsusi olaraq hazırlanmış yerdə icra olunur və icra­çıların maraq və məqsədlərinə uyğun olaraq fövqəltəbii qüvvə və varlıqlara təsir etmək üçün təyin olunur»¹²².

Ternerin uzunmüddətli praktik və nəzəri araşdırmalarının məhsulu olan bu tərif bir neçə struktur məqamı əhatə edir:

- Ritual jest, söz, obyektlərin birləşməsini nəzərdə tutan hərəkət universumları - kodları vasitəsi ilə funksionallaşır (gerçəkləşir);

- Ritualda təcəssüm olunan hərəkət ixtiyari olmayıb, konkret struktur sxemlərinə söykənir;

- Ritual toplumun ehtiyaclarına xidmət edərək struktur pozulmalarının aradan qaldırılması naminə icra edilir;

- Ritual insanların müqəddəs qüvvələrlə ünsiyyətinin təmin edilməsinin vasitəsidir.

V.N.Toporov yazır ki, «ritual - yaradılışın obrazıdır»¹²³. Müəllif göstərir ki, varlığın yaradılışı aktında baş verənlər ritualda təcəssüm edilə bilər və edilməlidir. Ritual kosmoloji varlığın diaxron və sinxron aspektlərini özündə qapalılaşdırır; yaradılış aktının strukturu və onun hissələrinin (düzüm - S.R.) ardıcıllığını yada salır və bununla insanın «ilkin başlan­ğıcda» yaradılmış kosmoloji universuma daxil edilməsini təs­bit edir. Yaradılış aktının ritualdakı bu təcəssümü (nağıl­lar­da­kı təkrar­lara uyğun olaraq) varlığın öz strukturunu aktuallaş­dırır, bütöv­lükdə onun (varlığın - S.R.) özünə və ayrı-ayrı his­sələrinə qey­ri-adi dərəcədə nəzərə çarpan simvoliklik (rəm­zilik - S.R.) və semiotiklik (işarəvilik - S.R.) verərək, kol­lek­tivin təhlükəsiz­liyinin və çiçəklənməsinin təminatçısı kimi çıxış edir¹²⁴.

Beləliklə:

- ritual proqramlaşdırılmış hərəkətdir;

- bu hərəkətin strukturu kosmoqonikdir;

- bu, oğuz kosmoqoniyası baxımından Oğuz kağanla bağlı yaradılış aktının «teatrallaşdırılmasıdır»¹²⁵.

Oğuz ritual-mifoloji dünya modelinin yazı kodu ilə etno­kosmik proyeksiyası kimi çıxış edən Əbülqazinin «Şəcəreyi-tə­rakimə»sində ritualın iki səviyyədə təzahür edən obrazı vardır: