Azerbaycan’da Müstakil Hanlıklar Devrine Umumî Bir Bakış

13 Muhammed Hamidullah, Serahsî’nin Devletler Umumi Hukukundaki Hissesi, trc. Salih Tuğ, es-Serahsî Armağanı, Ankara 1965, s. 16 vd.; Tuğ, Salih, Eserlerinde Rastlanan İfadelerine Göre İmam Sarahsî’nin Hapis Hayatı, es-Serahsî Armağanı, Ankara 1965, s. 43-44.

14 Korkmaz, Fahrettin, Gâzali’de Devlet, Ankara 1995, s. 8.

15 Korkmaz, s. 78, 79.

16 Gazâli, Muhammed b. Ahmet, Oğlum, (Eyyühe’l-Veled), trc: A. Serdaroğlu, Ankara 1964, s. 41.

17 Gazâli, s. 42.

18 Bkz. Bayram, Mikail, Anadolu’da telif edilen ilk eser, Keşfu’l-Akabe, Konya 1981, Mukaddime kısmı.

19 Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Anadolu Beylikleri, 3. Baskı, Ankara 1984, s. 219.

20 Bursalı, M. Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1333, I, 331; Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 218.

21 Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 221.

22 Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Tarihi, 3. Baskı, Ankara 1972, I, 536.

23 Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 105, Osmanlı Tarihi, I, 67.

24 Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 212.

25 Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 109.

26 Taşköprîzâde, eş-Şekâiku’n-Nu’maniyye, Beyrut, 1975, s. 21.

27 Taşköprîzâde, s. 21.

28 Taşköprîzâde, s. 25, 26.

29 Uzunçarşılı, İ. H., Osmanlı Tarihi, I, 521; Bayrakdar, Mehmet, Kayserili Dâvûd, (Dâvûdu’l Kayserî), Ankara 1988, s. 2, 3.

30 İbn Melek için bkz. Baktır, Mustafa, “Tireli, İbn Melek, Hayatı, Eserleri ve Menar Şerhi”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 9, Erzurum, 1990, s. 40-66, sy. 10, Erzurum, 1991, s. 51-58.

31 Seyyid Bey, Usûlü Fıkıh, İstanbul 1333, s. 55.

32 Uzunçarşılıoğlu, İsmail Hakkı, “Karamanoğulları Devri Vesikalarından İbrahim Beyin Karaman İmareti Vakfiyesi”, Belleten, Ankara 1937, sayı 1, s. 100.

33 Uzunçarşılıoğlu, s. 115-116.

34 Uzunçarşılıoğlu, s. 118-119.

35 İbn Batuta, İbn Batuta Seyahatnamesi’nden Seçmeler, haz. İsmet Parmaksızoğlu, İstanbul 1971, s. 3.

36 İbn Batuta, s. 4.

37 İbn Batuta, s. 7-8.

38 İbn Batuta, s. 10-11.

39 İbn Batuta, s. 15-17.

40 İbn Batuta, s. 19.

41 İbn Batuta, s. 24.

42 Göde, Kemal, Eretnalılar, Ankara 1994, s. 82, 83, 150.

43 İbn Batuta, s. 26-27.

44 İbn Batuta, s. 30.

45 İbn Batuta, s. 32.

46 Taşköprîzâde, eş-Şakâiku’n-Nûmâniyye, Beyrut 1975, s. 30.

47 İbn Batuta, s. 29.

48 İbn Melek, Mebârikü’l-Ezhar, İstanbul 1303, s. 10.

49 Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, İstanbul 1971, XIII, 120.

50 Taşköprîzâde, s. 30.

51 Akün, Ömer Faruk, “Firişte-Oğlu” Md., The Encyclope of İslam, Yeni Baskı, Leiden 1965.

52 İbn Batuta, s. 30.

53 Evliya Çelebi, XIII, 74.

54 Taşköprîzâde, s. 30; Mehmet Süreyya, Sicilli Osmânî, İstanbul 1311, III, 454.

55 Seyyid Bey, Usûl-ü Fıkıh (Medhal), İstanbul 1333, s. 55.

56 Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü’l-Arifîn, İstanbul 1951, I, 617; Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1333, I, 219-220; Ayrıca bkz. Brockelman, GAL, Supp., II, 815.

57 Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiyye Teşkilatı, Ankara 1965.

58 Uzunçarşılı, s. 64, 65. (Atâyî s. 51’den naklen).

59 Uzunçarşılı, s. 28.

60 Evliya Çelebi, XIII, 118.

61 Bkz. Baktır, Mustafa, “Tireli İbn Melek, Hayatı, Eserleri ve Menar Şerhi”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 9, Erzurum, 1990, s. 40-66; sy. 10, Erzurum, 1991, s. 62.

62 Taşköprîzâde, s. 30. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1972, I, 532.

63 Taşköprîzâde, s. 30. Bu söz el-Furkan Suresi (25): 53. âyetinden alınmıştır.

64 Bkz. Baktır, Mustafa, “Kadı Burhaneddin Ahmed’in İlmi ve Hukukî Yönü”, XIII ve XIV. Yüzyıllarda Kayseri’de Bilim ve Din Sempozyumu, Ankara 1998, s. 143-152.

65 Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 218-219.

66 Esterabadî, Aziz b. Erdeşir, Bezmu Rezm, trc. Mürsel Öztürk, Ankara 1990.

67 Esterabâdî, s. 486.

68 Esterabâdî, s. 487.

69 Bu iki eserle ilgili olmak üzere bkz. Baktır, Mustafa, “Kadı Burhaneddin Ahmed’in İlmi ve Hukuki Yönü”, s. 149-152; Apaydın, Yunus, “Kadı Burhaneddin’in Tercîhu’t-Tavzih Adlı Eseri”, EÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Kayseri 1995, Sayı 6, s. 33-45.

70 Bkz. Aydın, Hakkı, İslam Hukuku ve Molla Fenari, İstanbul 1991; Aşkar, Mustafa, Molla Fenarî ve Vahdet-i Vücud Anlayışı, Ankara 1993.

71 Baktır, Mustafa, “Tireli İbn Melek ve İlmî Muhiti Hakkında Bazı Tesbitler”, Aşkar, s. 35, 36; Aydın, 48, 49.

72 Aşkar, s. 40.

73 Aşkar, s. 47.

74 Taşköprüzade, s. 19; Şevkânî, Muhammed b. Ali, el-Bedru’t-Tâli’, Kahire, 1348, II, 267; Ahmet Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiya, İstanbul 1969, II, 628.

75 Şevkânî, II, 267; Danişmend, İ. Hakkı, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul 1947, I, 141.

76 Danişmend, I, 141.

77 Taşköprîzâde, s. 19, Hoca Sadeddin Efendi, Tacü’t-Tevârih, s. Nşr. İ. Parmaksızoğlu, İstanbul 1974, V, 22; Şevkânî, II, 268; Aydın, s. 63. Halaçoğlu, Yusuf, Osmanlılardan Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara 1991, s. 132.

78 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, 649.

79 Taşköprîzâde, s. 26; Hoca Sadeddin, I, 295, V, 28; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, I, 315.

80 Taşköprîzâde, s. 19; Hoca Sadeddin, V, 22; Şevkânî, II, 268; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, 649.

81 Bkz. Molla Fenârî, Aynü’l-A’yan, İstanbul 1325, s. 3.

82 Aşkar, s. 60.

83 Danişmend, I, 171, 172; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, 649.

84 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, 649; Aşkar, s. 61.

85 Taşköprîzâde, s. 18, 19, Hoca Sadeddin, V, 20-22; Şevkânî, II, 266.

86 Taşköprîzâde, s. 17, 20; Şevkânî, II, 266; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, 649; I, 397, 567.

87 Taşköprîzâde, s. 19; Şevkânî, II, 267; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, 644.

88 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, I, 533.

89 Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, Ankara 1984, s. 71; Atay, Hüseyin, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, İstanbul 1983, s. 149; Halaçoğlu, s. 127.

90 Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı, s. 71, 72.

91 Halaçoğlu, s. 127.

92 Atay, s. 149.

KAYNAKLAR

Aclûnî, İsmail b. Muhammed, Keşfu’l-Hafâ, Beyrut 1351.

Ahmed b. Hanbel, Müsned, Beyrut 1969.

Ahmet Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiya, İstanbul 1969.

Akün, Ömer Faruk, “Firişte-Oğlu” Md., The Encyclopedian of İslam, Yeni Baskı, Leiden 1965.

Apaydın, Yunus, “Kadı Burhaneddin’in Tercîhu’t-Tavzih Adlı Eseri”, EÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Kayseri 1995, Sayı 6, s. 33-45.

Aşkar, Mustafa, Molla Fenâri ve Vahdet-i Vücud Anlayışı, Ankara 1993.

Atay, Hüseyin, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, İstanbul 1983.

Aydın, Hakkı, İslam Hukuku ve Molla Fenari, İstanbul 1991.

Ayverdi, Samiha, Boğaziçinde Tarih, İstanbul 1968.

Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü’l-Arifîn, İstanbul 1951.

Baktır, Mustafa, “Tireli İbn Melek ve İlmî Muhiti Hakkında Bazı Tesbitler”, Türk Kültüründe Tire Sempozyumu, Ankara 1994, s. 33-42.

Baktır, Mustafa, “Kadı Burhaneddin Ahmed’in İlmi ve Hukukî Yönü”, XIII ve XIV. Yüzyıllarda Kayseri’de Bilim ve Din Sempozyumu, Ankara 1998, s. 143-152.

Baktır, Mustafa, “Tireli İbn Melek, Hayatı, Eserleri ve Menar Şerhi”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 9, Erzurum, 1990, s. 40-66; sy. 10, Erzurum, 1991, s. 51-58.

Baktır, Mustafa, İslam’da ilk Eğitim Müessesi, Suffa Ashabı, İstanbul 1984.

Bayrakdar, Mehmet, Kayserili Dâvûd, Ankara 1988.

Bayram, Mikail, Anadolu’da Telif Edilen İlk Eser, Keşfu’l-Akabe, Konya, 1981.

Brockelman, GAL, Supp., Leiden 1937-1942.

Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1333.

Çakan, İsmail Lütfi, “İmam Buhari’nin Buhara Emiri İle Münasebetleri”, Büyük Türk-İslam Bilgini Buhari, Uluslararası Sempozyum, Kayseri 1996, s. 39-45.

Danişmend, İ. Hakkı, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul 1947.

Ebu Davud, Süleyman b. Eş’as, Sünen, Humus, 1970.

Ebû Yusuf, Kitâbul Harac, Kahire 1396.

Ebû Zehra, Muhammed, Ebû Hanîfe, trc. Osman Keskioğlu, İstanbul 1970.

el-A’zamî, M. Mustafa, “Buhârî” Md., DİA, İstanbul 1992, VI, 368.

Esterabadî, Aziz b. Erdeşir, Bezmu Rezm, trc. Mürsel Öztürk, Ankara 1990.

Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, sad. Z. Danışman, İstanbul 1971.

Gazâli, Muhammed b. Ahmet, Oğlum, (Eyyühe’l-Veled), trc: A. Serdaroğlu, Ankara 1964.

Göde, Kemal, Eretnalılar, Ankara 1994.

Halaçoğlu, Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara 1991.

Hoca Sadeddin Efendi, Tacü’t-Tevârih, sad. nşr. İ. Parmasızoğlu, İstanbul 1974.

İbn Batuta, İbn Batuta Seyahatnamesinden Seçmeler, Haz: İsmet Parmaksızoğlu, İstanbul 1971.

İbn Melek, Mebârikü’l-Ezhar, İstanbul 1303.

Korkmaz, Fahrettin, Gâzali’de Devlet, Ankara 1995.

Mehmet Süreyya, Sicilli Osmânî, İstanbul 1311.

Molla Fenârî, Aynü’l-A’yan, İstanbul 1325.

Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, trc. M. S. Mutlu, S. Tuğ, İstanbul 1969.

Muhammed Hamidullah, Serahsî’nin Devletler Umumi Hukukundaki Hissesi, trc. Salih Tuğ, es-Serahsî Armağanı, Ankara 1965, s. 15-25.

Neseî, Ahmed b. Ali, Sünen, Mısır, ts.

Saymerî, Hüseyin b. Ali, Ahbâru Ebî Hanîfe ve Ashâbihî, Beyrut 1976.

Serahsî, Muhammed b. Ahmed, el-Mebsûd, Beyrut ts.

Seyyid Bey, Usûl-ü Fıkıh (Medhal), İstanbul 1333.

Suyutî, Celalüddin, el-Câmiü’s-Sağîr, (Feyzü’l-Kadir’le birlikte), Mısır 1938.

Şevkânî, Muhammed b. Ali, el-Bedru’t-Tâli’, Kahire, 1348.

Taşköprîzâde, eş-Şekâiku’n-Nu’umaniyye, Beyrut, 1975.

Tirmizî, Muhammed b. Sevr, el-Câmiü’s-Sahîh, Mısır 1975.

Tuğ, Salih, Eserlerinde Rastlanan İfadelerine Göre İmam Sarahsî’nin Hapis Hayatı, es-Serahsî Armağanı, Ankara 1965, s. 43-60.

Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Anadolu Beylikleri, 3. baskı, Ankara 1984.

Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara 1984.

Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Tarihi, 3. baskı, Ankara 1972.

Uzunçarşılıoğlu, İsmail Hakkı, “Karamanoğulları Devri Vesikalarından İbrahim Beyin Karaman İmareti Vakfiyesi”, Belleten, Ankara 1937, sayı 1, s. 56-143.

Uzunpostalcı, Mustafa, “Ebû Hanîfe”, DİA, İstanbul 1994, X, 133.

El-Cezerî’nin Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar Adlı Eseri

YRD. DOÇ. Dr. YAVUZ UNAT

Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi / Türkiye

nüçüncü yüzyılda Anadolu’da yaşamış olan Bedî‘ûz-Zamân Ebû’l-‘İzz İsma‘il b. er-Razzâz El-Cezerî1 Mezopotamyalı, eski deyimi ile Cezîre’li veya Cizreli’dir. Hayatına ilişkin olarak kitabının girişinde söylediklerinin dışında hiçbir bilgiye sahip değiliz. Kitabından öğrendiğimize göre, H. 577’den (M. 1181) başlamak üzere yirmi beş yıl, Diyarbekir Sultanı El-Salîh Nâsîrüddîn Ebû’l-Feth Mahmûd bin Muhammed bin Kara Arslan bin Davûd bin Sukmân bin Artuk Salîh Nâsirüddîn Ebû’l-Feth Mahmûd’un (1200-1222), daha önce de babasının ve kardeşinin hizmetinde bulunmuştur.

Cezerî, Sukmân bin Artuk Salîh Nâsirüddîn Ebû’l-Feth Mahmûd’un isteği üzerine El-Câmi‘ Beyne’l-İlm ve’l-‘Ameli’n-Nâfi fî Sınaâti’l-Hiyel (Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar)2 adlı bir yapıt kaleme almış ve bu eser, bu konuya ilişkin teorik ve pratik bilgileri doruk noktasına ulaştırmıştır.3

Cezerî eserinin giriş bölümünde bu kitabı kaleme alış nedenini şöyle anlatır:

“Bir gün onun huzurundaydım ve yapmamı emrettiği şeyi getirmiştim… Ne düşündüğümü sezdi ve gizlediğimi açığa vurdu ve bana şöyle dedi, ‘eşsiz araçlar yapmış, onları gücünle işler duruma getirmişsin. Seni yoran ve kusursuz biçimde inşa ettiğin bu şeyler kaybolup gitmesin. Benim için icat ettiğin bu araçları bir araya toplayan ve her birinden ve resimlerinden seçmeleri kapsayan bir kitap yazmanı istiyorum.”

“Onun bana sunduğu modeli uyguladım ve önerilerini kabul ettim, zaten boyun eğmekten başka yapacağım bir şey yoktu. Gerekli çalışmayı yapmak üzere gücümü topladım ve bu kitabı kaleme aldım.”4

Sınaât el-Hiyel altı kitaptan oluşmuştur;

Kitap I- Eşit saatlerin ve Güneş saatlerinin geçişlerinin belirtildiği saatlerin yapımı üzerinedir. On bölümden oluşur.

Bölüm 1; Güneş saatlerinin miktarını bildiren su saati

Bölüm 2; Güneş saatlerinin geçişini bildiren davulcu su saati

Bölüm 3; Kayık su saati

Bölüm 4; Eşit saatlerin geçişini bildiren fil su saati

Bölüm 5; Eşit saatlerin geçişinin ve onların bölümlerinin öğrenilebildiği bardak su saati

Bölüm 6; Eşit saatlerin geçişinin öğrenilebildiği tavus kuşlu su saati

Bölüm 7; Eşit saatlerin geçişinin mumdan öğrenildiği kılıçlı adamın mumlu saati

Bölüm 8; Eşit saatlerin geçişinin bilinmesi ve bir mum aracılığı ile saatlerin bölümü

Bölüm 9; Bir mum aracılığı ile geçen eşit saatlerin öğrenilebildiği saat

Bölüm 10; Eşit saatlerin geçişinin bir mumla öğrenilebildiği kapılı saat

Kitap II- İçki partileri için uygun kap ve figürlerin yapımı üzerinedir. On bölümden oluşur.

Bölüm 1; İçkili partilerde kime içki verileceğine karar veren bir kadeh

Bölüm 2; Partilerde kime içki verileceğine karar veren bir kadeh

Bölüm 3: İçki partilerinin hakemi

Bölüm 4; Bir içki partisinde havuz üzerinde yüzen kayık

Bölüm 5; İçine su ve farklı renkte şarap doldurulan, içkili partilerde kullanılan şarap ibriği

Bölüm 6; Hükümdarın artığını, yani kadehin dibinde kalan şarabı içen bir soytarı figürü

Bölüm 7; Bir balık ve hükümdara şarap sunacağı bir kadehi tutan, ayakta duran bir sâki

Bölüm 8: Bir kadeh ve şişe tutan bir adam. Şişeden kadehe şarap doldurup içer.

Bölüm 9; Ellerinde birer kadeh ve birer şişe tutan, birbirlerinin kadehine şarap doldurup içen iki şeyhin bulunduğu bir kürsü

Bölüm 10; Fasılalarla bir dolaptan çıkan ve şarap dolu bir kadehi sunan cariye

Kitap III- İbriklerin, kan alma teknelerinin ve abdest alma leğenlerinin yapımı üzerinedir. On bölümden oluşur.

Bölüm 1; Sıcak su, soğuk su ve ılık su dökebilen bir ibrik

Bölüm 2; Hükümdarın abdest alması için kendi kendine su dökebilen, ülüğü ördek şeklinde olan ibrik.

Bölüm 3; Abdest almak için su döken otomat

Bölüm 4; Abdest almak için su döken tavus kuşu

Bölüm 5; Akan kan miktarının öğrenildiği keşişli tekne

Bölüm 6; Kan miktarının belirlenebildiği iki kâtipli tekne

Bölüm 7; Kan miktarının belirlenebildiği hesapçı teknesi

Bölüm 8; Kan miktarının belirlenebildiği hisarlı tekne

Bölüm 9; El yıkamak için kullanılan tavus kuşlu leğen

Bölüm 10; El yıkamak için düzenlenmiş otomat

Kitap IV- Şekillerini değiştiren fıskiyeler ve sürekli çalan flüt için araç yapımı üzerinedir. On bölümden oluşur.

Bölüm 1; İki kefeli fıskiye

Bölüm 2; İki kefesi ve dört adet çıkış delikli borusu olan iki fıskiye

Bölüm 3; İki şamandıralı değişken fıskiye

Bölüm 4; İki şamandıralı fıskiye

Bölüm 5; Belirli aralıklarla şekil değiştiren tarcaharlı fıskiye

Bölüm 6; Belirli aralıklarla şekilleri değişen iki kefeli fıskiye

Bölüm 7; İki küreli, sürekli çalan bir flüt, biri durduğunda diğeri borusunu üfleyen iki borazancı için araç

Bölüm 8; İki kefeli sürekli flüt için bir araç

Bölüm 9; Terazili, sürekli çalan bir flüt için araç

Bölüm 10; İki şamandıralı, sürekli çalan bir flüt için araç

Kitap V- Derin olmayan göllerden ve ırmaklardan suyu yukarı çıkaran araçların yapımı üzerinedir. Beş bölümden oluşur.

Bölüm 1; Bir hayvan yardımıyla bir gölden suyu yukarı çıkarmak için araç

Bölüm 2; Bir gölden veya bir kuyudan suyu çıkaran araç

Bölüm 3; Merkezinde delik sütun bulunan bir kuyu

Bölüm 4; Bir gölden suyu yükseğe çıkaran bir araç

Bölüm 5; Bir tekerlek aracılığı ile akan bir sudan, suyu 20 zirâ yukarı çıkaran bir araç

Kitap VI- Değişik ve farklı şeylerin yapımı üzerinedir. Beş bölümden oluşur.

Bölüm 1; Amid kentinde hükümdar sarayı için dökme pirinçten yapılmış bir kapı

Bölüm 2; Küre üzerinde bulunan, konumları bilinmeyen üç noktanın merkez noktası, bu araç yardımıyla dakik olarak saptanabilir; kullanılan dar, geniş ve diğer açılar da onunla ölçülebilir.

Bölüm 3; Alfabedeki harflerin 12’sinin yardımıyla bir sandığı kilitlemek için bir kilit

Bölüm 4; Kapının arkasındaki dört sürgüden oluşan kilit

Bölüm 5; Eşit bir saatlik süreyi uyaran güzel bir kayık

Cezerî’nin bu eseri incelendiğinde Yunan Dünyası’ndan beri bilinen prensipleri kullanmak ve geliştirmek suretiyle onun çeşitli araçlar yaptığını görüyoruz. Bu prensipler, hava, boşluk ve denge prensipleridir.

Yunan Dünyası’nda hava, boşluk ve denge prensipleri üzerine Ctesibios (M.Ö. 3. yüzyıl),5 Philon (M.Ö. 2. yüzyıl) 6 ve Heron (M.Ö. 1. yüzyıl) 7 tarafından çalışmalar yapılmış ve bu çalışmalar sonucunda da çeşitli araçlar geliştirilmiştir. Bunların arasında Archimedes’i (M.Ö.287-212) de saymak gerekir.8 Bu çalışmalar çevirilerle İslâm Dünyası’na aktarılmış ve bu çalışmaları, Benû Mûsâ (9. yüzyıl), Fârâbî (874-950), Hâzînî (yaklaşık 1100’ler) ve Cezerî’nin (13. yüzyıl) çalışmaları izlemiştir. Mûsâ Kardeşler’den Ahmed’in yazmış olduğu Kitâbü’l-Hiyel (Makine Yapımı) adlı eser bu konudaki özgün eserlerden birisidir. Ahmed bu kitabında hava, boşluk ve denge prensiplerini temele alan yüz aracın tasvirini vermiştir. Bu araçlar, sihirli ibrikler, fıskiyeler, lambalar, su seviyesini sabit tutan araçlar, kaldıraç ve körüktür. Bu araçların yapımında düz, çift ve kıvrık sifonlar, şamandıra yoluyla valf kontrolü ve hava kontrol mekanizmaları kullanılmıştır.9 Yine Fârâbî de hava ve boşluk üzerine çalışmış ve

konu hakkındaki görüşlerini Risâle lî-Ebî Nasr el-Fârâbî fî’l-Halâ (Boşluk Üzerine) adlı bir risâlede vermiştir.10 Hâzînî’nin ise denge konusunda yazdığı Kitâb Mizânü’l-Hikme (Bilgelik Ölçüsü) adlı kitabı oldukça önemlidir.11 Hâzînî bu kitabında su terazini olağanüstü bir denge aracı haline getirmiş ve “Mizânü’l-Câmî‘” (Toplayan Terazi) adında bir terazi yapmıştır.12

Gerek Yunan çağında gerekse İslâm dünyasında kuramsal ve kılgısal alandaki bu çalışmalar Cezerî ile birlikte doruk noktasına ulaşmıştır. Cezerî, hava ve boşluğa ilişkin kuramsal bilgi vermez, ancak araç yapımındaki ustalığı konuyu ne kadar ayrıntılı bildiğini göstermektedir.

Cezerî’nin Hava, Boşluk ve

Denge Prensibini Kullanarak Yaptığı Araçlardan Çeşitli

Örnekler

1. İbrikler

İçine doldurulan sıvıları istenildiği biçimde akıtabilen ibrikler, Cezerî’nin hava ve boşluğa dayanarak düzenlediği araçların başında yer alır. Cezerî Sınaât el-Hiyel’inde altı ibriğin yapımını verir. Bunlardan bazısı şunlardır;

Hükümdarın Abdest Alması İçin Otomatik Olarak Su Akıtan, Büyük Pirinç İbrik

Bir İbrik Hükümdarın yanına bırakılan ibriğin kapağı üstündeki kuş ötünce ördeğin gagasından su akmaya başlar. Hükümdar abdestini alır. Boşalan ibrik geri götürülür, su ile doldurulur, gerekli olduğu zaman tekrar getirilir (Resim 1).13

Tavus Kuşlu İbrik

Araç, tavus kuşu görünümünde bir ibriktir (Resim 2). Tavusun boynu baş hizasından yükselmektedir ve kuyruğu kapalıdır. İbrik abdest almak için kullanılmaktadır. Görevli kişi tavusun kuyruğundaki kapaktan suyu tavusun içine boşaltır. Kuyruğun üst kısmında yer alan yuvarlak çıkıntı çekildiğinde tavusun gagasından abdest almak için yeterli miktarda su boşalır.14

2. Fıskiyeler

Cezerî’nin, fiskiyeleri daha da geliştirmiş olduğu söylenebilir. Cezerî zamanına kadar teknik olarak Cezerî’nin fıskiyeleri kadar mükemmel fıskiyeler çok azdır. Fıskiyeler hakkında Heron ve Philon’da bilgi yoktur. Ancak, Vitrivius fiskiyeye su sağlamak amacıyla bazı borular kullandığından söz etmektedir. Daha karmaşık yapıya sahip fiskiyeler Benû Musâ’ya kadar yapılmamıştır.

Cezerî’nin yaptığı fıskiyeler, prensip olarak Benû Musâ’nınkilere benzemesine karşın teknik olarak daha üstündür. Cezerî ayrıca Benû Musâ’nın fıskiyelerini de yapmış ve bunların hatalarını tespit etmiştir.

Cezerî’nin denge prensibine dayanarak altı adet fıskiye yapmıştır. Bunun dışında, Sınaât el-Hiyel’de, teknik olarak fıskiyelere benzeyen, fakat su fışkırtmayıp ses çıkaran dört adet de ses çıkaran araç yer alır. Cezerî’nin yapmış olduğu fıskiyelerden şunu örnek olarak verebiliriz.

İki Şamandıralı Fıskiye

Araç, suyun sağlandığı bir depo ile bir havuz içinde yer alan bir fıskiyeden oluşur. Fıskiye suyu on beş dakika süre ile bir yay gibi ve sonra bir inci çiçeği gibi fışkırtır (Resim 3).15

3. Otomatlar

İnsanda gezegen, Ay, Güneş ve yeryüzündeki canlıların hareketini yapımsal olarak taklit etme tutkusuna dayanan otomat tarihi çok eskilere uzanır. İnsan çok eski dönemlerden başlayarak doğanın canlı olduğuna inanıyor, sihir, büyü veya doğaüstü güçler yardımıyla onu harekete geçirebileceğini sanıyordu. Mağaralardaki boyanmış taşlar, tuhaf figürler ve idoller bu isteğin en eski işaretleridir. Nitekim, Yunan uygarlığından önce eski Mısır mezarlarında bulunan, kolları hareket eden bebekler bu alandaki ön çalışmalar olarak kabul edilebilir. Daha karmaşık olanlarına ise eski Mısır’da rastlanmaktadır.

Yunanlılar daha karmaşık otomatlar yapmışlardır. Daedalus’un16 uçan bir kuş ve bir labirenti koruyan, onun gerisinde aşağı yukarı gidip gelen bir heykel yaptığı ve yine Tarentumlu Archytas’ın (M.Ö. 4. yüzyıl) 17 tahtadan bir kuş yaptığı, mekanik prensiplere uygun olarak inşa edilen bu kuşun uçtuğu söylenmektedir. Yunanlılarda ve onu izleyen dönemlerde otomat üzerindeki çalışmalar iki koldan geliştirildi:

İnsanları Hayrete Düşüren ve

Eğlendiren Araçlar

Hava, boşluk, su, ateş ve dengeye ilişkin çeşitli fizik prensiplerine dayanılarak inşa edilen bu tip araçlara Yu

nanlılarda rastlanmaktadır. En önemli adım Ctesibios, Philon ve Heron’un çalışmalarıyla atılmıştır.

Bu tip çalışmalar İslâm Dünyası’nda da sürdürülmüştür. Benû Musâ’nın Kitâb el-Hiyel adlı eserinde böyle örneklere rastlanır. Bunlar arasında başını su içmek için kovaya sokan at, fitili ve gaz seviyesi otomatik olarak ayarlanan gaz lambası, rüzgara arkasını döndürerek sönmeyen lambalar sayılabilir.

Su Saatleriyle Birlikte Gelişen

Otomasyon Çalışmaları

Zamanı ölçen en eski araçlar Güneş, kum ve su saatleridir. Mısırlılar gündüzleri saatleri ölçmek için Güneş’in gölge uzunluğundan yararlanıyorlardı ve bu prensibe dayanarak basit Güneş saatleri yapmışlardı. Güneş saatleri masrafsız ve güvenilirdi; ancak Güneş’in bulunmasını gerekli kılıyor, bulutlu havalarda ve özellikle de geceleri kullanımı mümkün olmuyordu. Bu nedenle su saatlerine “Horologium Hibernum” veya gece saati adı veriliyordu.

Su saatlerinin yaygın olarak kullanılmasıyla birlikte, gündüzden veya geceden geçen saatleri bildirmek için bir topun zil üzerine düşürülmesi, bir düdüğün öttürülmesi, davulcuların davullarını çalmaları, rakkaselerin raksetmesi gibi çeşitli yöntemler izlendi. Böylece su saatlerine bağlı olarak otomasyon çalışmaları büyük ilerleme kaydetti.

Otomat çalışmaları Cezerî ile doruk noktasına ulaşmıştır. Cezerî, kitabında çeşitli otomat örnekleri verir. Bunlardan bazıları şunlardır:

Bir Partide Kimin İçki İçeceğine

Karar Veren Otomat

Araç beş katlı bir hisar biçiminde yapılmıştır. En alt bölmede bir elinde şişe tutan, önünde bir kadeh bulunan bir cariye oturmaktadır. Onun üzerindeki bölmede dört müzisyen cariye, bunun üzerindeki ayvanda bir dansör, en üst bölmede iki kanatlı bir kapı vardır. Hisarın üzerinde bir kubbe ve kubbenin üstünde de bir at ve sürücüsü bulunmaktadır (Resim 4).

Bu otomat toplantıya getirilip orta yere konur. Bir süre sonra cariyeler müzik araçlarını çalmaya, dansör dans etmeye, süvari dönmeye, cariye önündeki kadehe şişeden şarap doldurmaya başlar. Süvari durur; bir saki, kadehi süvarinin mızrağı ile işaret ettiği kişiye sunar. Kişi şarabı içince, tekrar kadehi cariyenin önüne koyar. Bu seremoni 20 dakikalık aralıklarla 20 kez tekrarlandıktan sonra, üst hisardaki kapının kanatları açılır ve kapıdan çıkan figürün sağ eli “başka şarap yok”, sol eli ise” iki kadeh daha var” işaretini yapar.18