Azerbaycan’da Müstakil Hanlıklar Devrine Umumî Bir Bakış

Türkiye Selçuklularında imaret vakıfları genellikle yarı zürri vakıf statüsünde görülüyor; Bu vakıflar aile vakfı olarak kurulmamışlardır. İmaret vakıflarının asıl amacı, imaret binasının bakımı, görevlilerin ücretlerinin verilmesi, imaretin sosyal hizmetlerinin masraflarının karşılanması vb. imaretin giderleri için yapılmış olmasıdır. Fakat imaret banileri, iki yolla bu vakıflardan ailelerine de gelir sağlıyorlardı;

Bunlar, Darurraha vakfında olduğu gibi, vakıf gelirlerinin bir kısmını evladına ve ailelere ayırmaları ve aile üyelerini mütevelli üyesi yapılarak vakıf gelirlerinden onlara maaş bağlamalarıydı.68 Sultan vakıflarında ve Sahip Ata’nın vakfında olduğu gibi ileri düzeyde gelir sahibi emirlerin imaret vakıflarında ise vakıf gelirlerinden aile bireylerine herhangi bir pay ayrılmamıştır.69

İmaret vakıflarının gelirlerinde XIII. yüzyılın ikinci yarısında Moğol istilasının iktisadi tesiriyle azalmalar yaşanırken Gazan Han’ın yeni düzenlemesiyle şehir imaret vakıflarının gelirlerinden tamga ve divani vergilerin alınmaması sonucu,70 imaret vakıflarının Türkiye Selçuklu Devleti’nin yıkılış döneminde ayakta kalması mümkün olmuştur.

İlhanlılar Selçuklu şehirlerinde imaret vakıflarının durumunu düzeltme yanında kendileri de imaret vakıfları kurmuşlardır. Buna örnek olarak İlhanlı veziri Reşideddin’in Sivas’ta kurduğu İlhanlı yönetim evi diyebileceğimiz Darussiyade’ye tesis ettiği bir vakfı vardır. Bu vakfın gelirleri Darussiyade’nin barınma yiyecek ve teşrifat masraflarına ayrılmıştır. Reşideddin, Darussiyade için Sivas’ta yaptırdığı dört kariz (su kanalı), hamam, dükkanlar, fırın ve değirmenlerin gelirleri bu vakfın içindedir.71

IV. 2. İrad Vakıfları

Türkiye Selçuklularında sadece gelirleri için kurulmuş irad vakıfları da bulunmaktadır. Bu vakıfların gelirleri mütevelliye, memurlara, fakirlere ve vâkıfın ailesine sarf edilirken imaret eserlerinin bakımına sarf edilmemektedir veya sarf edildiği mekanlar vakfiyelerde yer almamaktadır ki bu ikinci ihtimali zayıf görüyoruz.72 İmaret vakıflarının masrafları için de arazilerin vakfedildiği görülüyorsa da73 bu başlık altında ele aldığımız irad vakıfları sadece geliri için genellikle zürri yapıda tesis edilmiş vakıflardır.74 İrad vakıflarına gelir getiren vakıflar manasına vakf-ı avarız da denilmekteydi.75

XIII. yüzyılda yapılan irad vakıflarına baktığımızda; Selçuklu şehirlerinde iktisadi hayata yönelik olarak kâr getiren yatırımların irad vakfı olarak kaydedildiği görülüyor. Şehirlerde işyeri olarak kullanılan mekanların gelirleri irad vakfı olarak işletildiği76 gibi bu devirde şehir yerleşim mekanı içinde seyrek olarak yer alan evlerin arasındaki araziler de irad vakfı olarak kiraya verilebilmekteydi.77 Bunun yanında şehirlerin iktisadi hayatına hizmet veren şehir kurumları da irad vakfı olarak irad vakfı olarak kullanılabilmiştir. Çünkü şehir kurumları bütünüyle özel teşebbüs tarafından işletildiği için bu tesislerin gelir getiren bir vakıf olarak kullanılması da sakınca doğurmuyordu. Bunlar arasında çarşılardaki dükkanlar, hanlar,78 hatta mescidler bile bulunabilmiştir.79 Bu husus XIII. yüzyıl sonunda şehir kurumlarının istismar edilerek gelirleri için vakıf işletmesine açıldığını da göstermektedir.

İrad vakıfları XIII. yüzyılda ticari hayata yönelik işletmelerden oluşurken80 Türkiye Selçuklu Devleti’nin yıkılarak Anadolu’da istikrarın bozulduğu XIV. yüzyıl başından itibaren irad vakıflarının tarım işletmeciliğine kaydığını görüyoruz.81

Moğol hakimiyeti devrinde İlhanlılar tarafından Selçuklu şehirlerinde imaret vakıfları tesisi yanında Anadolu’da kendilerine temlik ettikleri araziler üzerinde irad

vakıları da görülüyor. Bunlara örnek vermemiz gerekirse; Gazan Han’a ait olarak vakfedilmiş Reşideddin’in oğlu Celal yönetiminde elli feddan genişliğindeki bir vakıf irad arazisi82 ile Reşideddin’in Kaz Ovası’nda üç yüz feddan genişliğinde vakıf irad arazisi bulunmaktadır. Reşideddin, vakıf arazilerinin işletmesini vakıf mutemedi Mevlana İmadeddin Ahmed Sivasi’ye bırakmıştır.83

Son söz olarak belirtmemiz gerekirse, Türkiye Selçuklu Devleti’nde sosyo-iktisadi amaçlara yönelen vakıf kurumu, XIII. yüzyılda iyi bir gelişme devresi geçirmiş, Moğol istilasıyla dağılma sürecine girmişse de gerek İlhanlı hükümdarlarının Anadolu vakıflarını ihya etme çabaları ve gerekse yeni vakıfların ortaya çıkardığı arazi işletmeciliği ile ayakta kalmayı başarabilmiştir.

DİPNOTLAR
1 Nazif Öztürk, Menşei ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar, Ankara 1983, s. 1-2.

2 Ahmet İşeri, Türk Medeniyeti Kanununa Göre Vakıf, Ankara 1968, s. 2.

3 Fuad Köprülü, Türk-İslam Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, İstanbul 1983, s. 363-364.

4 Bülent Köprülü, “Tarihte Vakıflar”, Ankara Hukuk Fak. Mecmuası. Cilt 8, Ankara 1951, s. 505-506.

5 Nazif Öztürk, a.g.e., s. 54-55 Türkiye Selçuklularındaki vakıf uygulamalarının örneklerini Abbasiler sürecinde de görebiliyoruz.

İlk olarak vakıflar şehirlerde taşınmaz emlak, işyeri, han, çeşme gibi emlak üzerinde yapılabildiği gibi kırsal kesimdeki araziler sadece gelirleri için vakfedilebiliyordu.

İkinci olarak vakıflar istismarlara yöneldiklerinden Abbasi devrinden itibaren kadı denetimi altına alınmıştır.

Üçüncü olarak da Türkiye Selçuklularında olduğu gibi Abbasi devrinde de yanyana kilise vakıfları ile İslam hayrat vakıfları beraber hizmet veriyordu (Claude Cahen, İslamiyet, Türkçe Trc. E. N. Erendor, İstanbul 1990, s. 128-129). Abbasi devrinde kilise vakıflarının sadece kiliselere nakdi yardım vakfı manasına geldiğine bakarak (a.g.e., s. 128) daha Abbasi devrinde İslam vakıf anlayışının kilise vakıf anlayışının önüne geçtiğini söyleyebiliriz.

6 Ahmet Akgündüz, İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, Ankara 1988, s. 12-13.

7 H. Baki Kunter, Türk Vakıfları ve Vakfiyeleri Üzerine Mücmel Bir Etüd, Ankara 1939, s. 6-20.

8 Fuad Köprülü, a.g.e., s. 377.

9 Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, Cilt 1, İstanbul 1969, s. 177-178; Ahmet Yaşar Ocak “Emirci Sultan ve Zaviyesi”, Tarih Enstitüsü Dergisi, IX (1978), s. 162-168.

10 Tapu Kadastro Gn. Müd. Arşivi, Defter-i Evkaf-ı Rum, D. No: 583, v. 12a. Bu vakıf medresesini 1218 tarihli bir Selçuklu vakfiyesinde de görüyoruz. (Vakıflar Gn. Md. Arşivi, D. No: 584, s. 290).

11 Ahmet Eflaki, Ariflerin Menkıbeleri, C. 2 Türkçe Trc. Tahsin Yazıcı, İstanbul 1986, s. 16; Zekeriya Kazvini, Asaru’l-Bilad ve Ahbaru’l-İbad, Beyrut Tarihsiz, s. 537; Mikail Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, Konya 1991, s. 114-115.

12 Fuad Köprülü, a.g.e., s. 383-384. Gazan Han, Müslümanlığı seçtikten sonra, vakıfların ihyası ve tanzimi hususunda büyük bir faaliyet gösterdi. Onun yaptığı idari ve adli ıslahat arasında kadılık müessesesinin eski nüfuzunu tekrar tesis meselesi ön planda geliyordu. Moğol istilası sebebi ile arazi ve emlak kıymetlerinin adli emniyetsizlikten dolayı değerleri düştüğünden, vakıflar perişan hale gelmişlerdi. Gazan Hân, başa geçtikten sonra kadıların denetim görevlerini tekrar onlara iade etti (Köprülü, aynı yer). Ayrıca, Türkiye’deki vakıfların ihyası amacıyla Kerimüddin Aksarayi’yi de evkaf tevliyetine getirdi (Kerimüddin Mahmut Aksarayi, Müsameretü’l-Ahbar, Türkçe Trc. Mürsel Öztürk, Ankara 2000, s. 246).

13 Kerimüddin Mahmut Aksarayi, Müsameretü’l-Ahbar, s. 107.

14 Reşideddin Tabip, Mukatebât-ı Reşîdî, Nşr. Bahadır Muhammed Şafi, Lahor 1947, s. 158-159.

15 M. Altay Köymen, “Selçuklu Devri Kaynakları Olarak Vakfiyeler”, Studi Preottomani e Ottomani Atti Del Convegno di Napoli, Napoli, 1976, s. 158-159.

16 W. Bartold, “İlhanlılar Devrinde Mali Vaziyet”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, C. 1, İstanbul 1931, s. 153-154.

17 Bunun Orta Anadolu’daki örneği Kadı Burhaneddin’dir. Bu ünlü Türk emiri, idaresi zamanında Orta Anadolu’daki Türk vakıfları imar etmiş, eski sahiplerini tespit ederek bu yöndeki suiistimalleri ortadan kaldırma yoluna gitmiştir (Aziz Bin Erdeşir el-Esterabadî, Bezm ü Rezm, Nşr. Fuad Köprülü, İstanbul 1928, s. 78).

18 Aydın Yalçın, Türkiye İktisat Tarihi, Ankara 1979, s. 184.

19 Speros Vryonis, The Decline Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century, Los Angeles, 1971, s. 9-10.

20 Osman Turan, “Büyük Malazgirt Savaşı ve Anadolu’da Türk Destanı”, Türk Yurdu Dergisi, 276. Sayı, Ağustos 1959, s. 5; Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Terc. Fikret Işıltan, 3. Baskı, Ankara 1991, s. 49.

21 Georg Ostrogorsky, a.g.e., s. 305, Bizans Devleti’nde kilise, dini karakterli en büyük arazi spekülatörü idi ve Devletten bir ayrıcalık olarak elde ettiği immunitas -vergi muafiyeti- nden yararlanarak kira yolu ile işlettiği toprak sistemi çiftçileri fakirleştirirken kilisenin finansman ihtiyacını geneş ölçüde sağlıyordu (Aynı yer).

22 Bu anlayaşın devamı olarak Türkiye Selçuklularındaki kilise ve manastır vakıflarını kiliseye gelir getiren bir kira sistemi olarak değerlendirebiliriz. Vakfiyelerde görülen “kilise vakfı, manastır vakfı” (Sadi Bayram A. H. Karabacak, “Sahip Ata’nın Konya İmaret ve Sivas Gökmedrese Vakfiyeleri”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 13, Ankara 1981, s. 36) gibi kavramlar, mukassefat -çatılı bina durumunda- bir şehir yapısına ait olmayıp kira arazisini belirlemektedir. Türkiye Selçuklularında iki ayrı dinin getirdiği vakıf biçimi aynı coğrafi yapıda yanyana yer almış, fakat Türkler kendi vakıf anlayışlarını şehirlere hakim hale getirmişlerdir. Sahip Ata vakfiyesine göre Sivas’ta 1280 tarihinde otuz sekiz vakıftan sadece iki tanesi kilise vakfıdır. (Bayram-Karabacak, a.g.m., s. 36).

23 Fuad Köprülü, a.g.e., s. 363-365.

24 Claude Cahen, İslamiyet, s. 128-129.

25 Ebu’l-Ula Mardin, “Vakıf Müessesesi Maddesi”, İktisat ve Ticaret Ansiklopedisi, C. 10, İstanbul 1954, s. 133.

26 Claude Cahen, İslamiyet, s. 127-130; Osman Turan, “İkta”, İ.A. (M. E. B. ), C. 5-2, Eskişehir 1997, s. 950-951.

27 Osman Turan, “İkta”, s. 957.

28 Bayram-Karabacak, a.g.m., s. 38.

29 Bayram-Karabacak, a.g.m., s. 56.

30 Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, Türkçe Trc. Yıldız Moran, İstanbul 1984, s. 179.

31 Claude Cahen, a.g.e., s. 180. İç Anadolu bölgesinde özel mülkiyet arazilerinin fazlalığı bu bölgeye yerleşen ve Selçuklu Devleti’nin kendilerine yerleşim için küçük küçük ikta arazileri verilen (O. Turan, İkta, s. 957.) Oğuzların parçalı olarak bu bölgeye yerleşmeleri ile ilgilidir.

32 Osman Ergin, Türkiye’de Şehirciliğin Tarihi İnkişafı, İstanbul 1936, s. 38-40.

33 Claude Cahen, a.g.e., s. 180.

34 Claude Cahen, a.g.e., s. 180; Faruk Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araş. Dergisi, I, (1969), s. 55.

35 Claude Cahen, a.g.e., s. 181.

36 Claude Cahen, a.g.e., s. 182.

37 Osman Turan, “Mübarizüddin Ertokuş Vakfiyesi”, Belleten, S. 43, Ankara 1947 (s. 415-431), s. 424.

38 Ahmet Yaşar Ocak, “Emirci Sultan ve Zaviyesi”, s. 185.

39 Adnan Gürbüz, “Elvan Çelebi Zaviyesi’nin Vakıfları’, Vakıflar Dergisi, Sayı: 23, Ankara 1994, s. 27; İsmet Kayaoğlu, “Rahatoğlu ve Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 13, Ankara 1981, s. 11.

40 Mustafa Demir, “Anadolu’da İlk Türk Şehirleşmesinde Vakıfların Rolü”, C. B. Ü., I. Türk Tarihi ve Edebiyatı Kongresi Bildirileri, Manisa 1997, s. 63-67.

41 Zekeriya Kazvini, Asaru’l-Bilad, s. 537-538; Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, 2. Baskı, Ankara 1988, s. 36.

42 Ali Haydar Bayat, “Anadolu Selçuklu Sağlık Müesseselerinden Sivas Darüşşifası ve Vakfiyesi”, I. Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, 14-18 Eylül 1981, Cilt 2, (s. 23-35), s. 24; V. G. M. A., D. No 584, s. 288-291.

43 Ali Haydar Bayat, “Sivas Darüşşifası ve Vakfiyesi”, s. 25.

44 Ali Haydar Bayat, “Sivas Darüşşifası ve Vakfiyesi”, s. 30; Refet Yinanç, “Sivas Abideleri ve Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, XVII., Ankara 1991, s. 27.

45 Refet Yinanç, “Sivas Abideleri ve Vakıfları”, s. 27.

46 Ahmet Akgündüz, a.g.e., s. 279-280.

47 Ahmet Yaşar Ocak, “Emirci Sultan ve Zaviyesi”, s. 168-169.

48 Mustafa Demir, “Anadolu’da İlk Türk Şehirleşmesinde Vakıfların Rolü,” s. 64.

49 Ahmet Yaşar Ocak, “Emirci Sultan ve Zaviyesi”, s. 170.

50 Ahmet Yaşar Ocak, “Emirci Sultan ve Zaviyesi”, s. 162-175.

51 Baba İlyas Horasanî’nin neslinden gelen (A. Yaşar Ocak, Menakibu’l-Kudsiyye Fî Menasibi’l-Ünsiyye, İstanbul Ün. Edebiyat Fak. Tarih Der. Sayı: XXXII, 1979, s. 90-91) Elvan Çelebi’nin Babai ayaklanmasını bastıran ve Babai Türkmenlerin kendi coğrafyasından ayrıldığını gördüğümüz (M. Şerefeddin Yaltkaya, Şeyh Bedreddin, İlavelerle Yay. İsmail Aka-Mustafa Demir, İstanbul 2001, s. 17) Türkiye Selçuklu coğrafyasında XIV. yüzyıl ilk yarısında zaviye vakıları tesis etmiş olması, Moğol İstilası’nın getirdiği sosyal buhran devrinde Babailerin Orta Anadolu’da tekrar faaliyetlere giriştiğini ortaya koymaktadır.

52 Adnan Gürbüz, “Elvan Çelebi Zaviyesi’nin Vakıfları”, s. 25-29.

53 İsmet Kayaoğlu, “Rahatoğlu ve Vakfiyesi”, s. 1-10.

54 Ramazan Şeşen, “İmadeddin al-Katip al-İsfahani’nin Eserlerindeki Anadolu Tarihi ile İlgili Bahisler”, Selçuklu Araş. Dergisi, III, TTK Yay., Ankara 1971, s. 303-304.

55 Sadi Bayram, Ahmet Hamdi Karabacak, “Sahip Ata Fahruddin Ali’nin Konya İmaret ve Sivas Gökmedrese Vakfiyeleri”, s. 36-37; V. G. M. A., D. No 604, s. 67-73.

56 Claude Cahen, a.g.e., s. 182.

57 İsmet Kayaoğlu, “Torumtay Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 12., Ankara 1978, s. 101-102.

58 Sadi S. Kucur, Sivas, Tokat ve Amasya’da Selçuklu ve Beylikler Devri Vakıfları, Marmara Ün. Türkiyyat Ens., Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1993, s. 30. Şehir zenginlerinin vakıflar kuramamalarının sebebi, şehir merkezlerinde imaret vakıfları kurabilmek değil, bu kurumları ayakta tutabilecek gelir mevkufatını sağlayamamak olmuştur. Devletin ikta arazilerinin emirlerin ayrıcalıkları içinde yer alması ve Selçuklu Devleti’nin vakıf kuracak emirlere arazileri temlik etmesi, emirlerin vâkıf olarak ayrıcalıklı durumlarını ortaya koymaktadır. (Osman Turan, “Mübarizüddin Ertokuş Vakfiyesi”, s. 424).

59 İmaret kelimesi, Osmanlılardan önceki şehir tarihlerinde şehirde inşa edilen hayır binalarına verilen genel bir isimdir. Bu manada imaret vakıfları, şehirleşmeye katkı veren hayrat vakıflarının tamamına atfedilen bir isimdir (Osman Ergin, Türkiye’de Şehirciliğin Tarihi İnkışafı, İstanbul, 1936, s. 43; Osman Ergin, Türk İmar Tarihinde Vakıflar, Belediyeler, Patrikhaneler İstanbul 1944, s. 26-28). Bu manada şehirlerdeki camilere imaret cemii denildiği görülüyor (Sadi Bayram-A. Hamdi Karabacak, “Konya İmaret ve Sivas Gökmedrese Vakfiyeleri”, s. 34).

60 Daha önceki bir çalışmamızda Türkiye Selçuklu imaret vakıflarını şehirleşme çerçevesinde belirlemiştik (Mustafa Demir, “Türkiye Selçuklu Şehirlerinde İmaret Kurumları ve Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, Ed. Prof. Dr. Refet Yinanç, Sayı: 27, Ankara 1998, ss. 41-46).

61 Türkiye Selçuklu şehirlerinin dışında inşa edilen binaların kitabelerinde bunlara imaret denilmemiştir. Şehir surlarına ve sur içi kamu binalarına imaret adı verilmiştir. (Van Bercheim-Halil Edhem, Corpus Inscriptionum Arabicarum, III-I, Kahire 1917, s. 15-vd. ).

62 Adnan Gürbüz, “Elvan Çelebi Zaviyesi’nin Vakıfları”, s. 26-27.

63 Bkz. Mustafa Demir, “Anadoluda Mezarlıkların İlk Türk Şehirleşmesindeki Rolü”, I. Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu Bildirileri, İstanbul 1999, ss. 471-477.

64 Sadi Bayram-A. Hamdi Karabacak, “Konya İmaret ve Sivas Gökmedrese Vakfiyeleri”, s. 31-38. İmaret vakıflarına bu şekilde irad kaynaklarının da eklenmiş olması, toplumsal hizmetlerin ücretsiz olarak gerine getirilmesi için vazgeçilmez bir durumdu.

65 Sadi Bayram-A. Hamdi Karabacak, “Konya İmaret ve Sivas Gökmedrese Vakfiyeleri”, s. 35-36; Mustafa Demir, Türkiye Selçukluları ve Beylikler Devrinde Sivas Şehri, Ege Ün Sosyal Bil Ens., Basılmamış Doktora Tezi, İzmir 1996 s. 196. İmaret kurumlarının gelirleri Gökmedrese vakfında olduğu gibi sadece imaret kurumunun ihtiyaçları için kullanılmamakta, şehirdeki yoksullara öğrencilere vb. ihtiyaç sahibi kişilere de dağıtılmakta, bu yönüyle imaret vakıfları hayrat vakfı niteliğinde bulunmaktadırlar. Sadi Bayram-A. Hamdi Karabacak, “Konya İmaret ve Sivas Gökmedrese Vakfiyeleri”, s. 56.

66 İsmet Kayaoğlu, “Rahatoğlu ve Vakfiyesi”, s. 6; Mustafa Demir, a.g.e., s. 196.

67 Mustafa Demir, “Anadolu’da ilk Türk Şehirleşmesinde Vakıfların Rolü”, s. 65; Osman Ergin, a.g.e., s. 46.

68 İsmet Kayaoğlu, “Rahatoğlu ve Vakfiyesi”, s. 4, 10, 12.

69 Sadi Bayram-A. Hamdi Karabacak, “Konya İmaret ve Sivas Gökmedrese Vakfiyeleri”, s. 52-60; Ali Haydar Bayat, “Sivas Darüşşifası ve Vakfiyesi”, s. 26-30.

70 Reşideddin Tabip, Mukatebât-ı Reşîdî, s. 158-159.

71 Reşideddin Tabip, Mukatebât-ı Reşîdî, s. 157.

72 Vakıflar Gn. Md. Arşivi, Def. No: 618, s. 69.

73 Mikail Bayram, “Selçuklu Veziri Kadı İzzeddin Tarafından Düzenlenen Bİr Vakıfname”, Ata Dergisi, Sayı: 7, Konya 1997, s. 47-52.

74 Vakıflar Gn. Müd. Arşivi, Def. No: 484, s. 278; Reşideddin Tabib, Mukatebât, s. 225-226.

75 Mikail Bayram, a.g.m., s. 50.

76 Ali Haydar Bayat, “Sivas Darüşşifası ve Vakfiyesi”, s. 29.

77 Mustafa Demir, Türkiye Selçukluları ve Beylikler Devrinde Sivas Şehri, s. 200.

78 S. Bayram-A. H, Karabacak, “Gökmedrese Vakfiyesi”, s. 54.

79 Zekeriya Kazvini, Asaru’l-Bilad, s. 537-538.

80 Türkiye Selçuklu şehirlerinden Sivas’ta XIII. yüzyıl içinde tesis edilmiş on yedi irad vakfı tespit edilebilmektedir. Bunlardan biri 1218 tarihli I. Keykavus vakfiyesinde (A. H. Bayat, a.g.m., s. 29) diğerleri 1280 tarihli Gökmedrese vakfiyesinde yer alır (Bayram-Karabacak, a.g.m., s. 54-58) ki, bunlar arasında arazi vakıfları, mülk vakıflar ve işletme vakıfları görülmektedir.

81 Arazi işletmeciliğine dayanan irad vakıflarına 1349 tarihli Cemaleddin Elbiz bin. Kutlu Bey Vakfı (Vakıflar Gn. Md. Arşv. D. No: 618, s. 67-70), 1354 tarihli Fatma Hatun Vakfı (Vakıflar Gn. Md. Arşv. D. No: 582, s. 149-150) gibi vakıflar örnek verilebilir.

82 Reşideddin, Mukatebât, s. 225-226.

83 Zeki Velidi Togan, “Reşideddin’in Mektuplarında Anadolu’nun İktisadi ve Medeni Hayatına Ait Kayıtlar”, İstanbul Ün. İktisat Fak. Mecmuası, No: 1-4, (1953-1954), s. 37.

KAYNAKLAR
I. Arşiv Belgeleri

Tapu Kadastro Gn. Müd. Arşivi, Defter-i Evkaf-ı Rum, D. No: 583, v. 12a.

V. G. M. A., D. No 604, s. 67-73.

V. G. M. A., D. No 584, s. 288-291.

Vakıflar Gn. Md. Arşivi, D. No: 584, s. 290.

Vakıflar Gn. Md. Arşivi, Def. No: 618, s. 69.

Vakıflar Gn. Md. Arşv. D. No: 582, s. 149-150.

Vakıflar Gn. Md. Arşv. D. No: 618, s. 67-70.

II. Yayınlanan Vakfiyeler

Bayat, Ali Haydar, “Anadolu Selçuklu Sağlık Müesseselerinden Sivas Darüşşifası ve Vakfiyesi”, I. Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, 14-18 Eylül 1981, Cilt 2, ss. 23-35.

Bayram, Mikail, “Selçuklu Veziri Kadı İzzeddin Tarafından Düzenlenen Bİr Vakıfname”, Ata Dergisi, Sayı: 7, Konya 1997, ss. 47-53.

Bayram, Sadi Karabacak A. H., “Sahip Ata’nın Konya İmaret ve Sivas Gökmedrese Vakfiyeleri”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 13, Ankara1981, ss. 31-61.

Gürbüz, Adnan, “Elvan Çelebi Zaviyesi’nin Vakıfları’, Vakıflar Dergisi, Sayı: 23, Ankara 1994, ss. 25-30.

Kayaoğlu, İsmet, “Torumtay Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 12, Ankara 1978, ss. 91-112.

–––, “Rahatoğlu ve Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 13, Ankara1981, ss. 1-30.

Kucur, Sadi S., Sivas, Tokat ve Amasya’da Selçuklu ve Beylikler Devri Vakıfları, Marmara Ün. Türkiyyat Ens., Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1993.

Ocak, A. Yaşar, “Emirci Sultan ve Zaviyesi”, Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı: IX (1978), ss. 130-208.

Turan, Osman, “Mübarizüddin Ertokuş Vakfiyesi”, Belleten, S. 43, Ankara 1947, ss. 415-431.

Yinanç, Refet, “Sivas Abideleri ve Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, XVII., Ankara 1991, s 15-44.

III. Diğer Kaynaklar ve Araştırmalar

Ahmet, Eflaki, Ariflerin Menkıbeleri, C. 2 Türkçe Trc. Tahsin Yazıcı, İstanbul,1986.

Akgündüz, Ahmet, İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, Ankara 1988.

Aziz Bin Erdeşir el-Esterabadî, Bezm ü Rezm, Nşr. Fuad Köprülü, İstanbul 1928.

Bartold, W., “İlhanlılar Devrinde Mali Vaziyet”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, C. 1, İstanbul 1931, ss. 135-159.

Bayram, Mikail, Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, Konya 1991.

Bercheim, Van-Halil Edhem, Corpus Inscriptionum Arabicarum, III-I, Kahire 1917.

Cahen, Claude, İslamiyet, Türkçe Trc. E. N. Erendor, İstanbul 1990.

–––, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, Türkçe Trc. Yıldız Moran, İstanbul 1984.

Demir, Mustafa, “Anadoluda Mezarlıkların İlk Türk Şehirleşmesindeki Rolü”, I. Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu Bildirileri, İstanbul 1999, s. 471-477.

–––, “Anadolu’da İlk Türk Şehirleşmesinde Vakıfların Rolü”, C. B. Ü., I. Türk Tarihi ve Edebiyatı Kongresi Bildirileri, Manisa 1997, s. 63-67.

–––, “Türkiye Selçuklu Şehirlerinde İmaret Kurumları ve Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, Ed. Prof. Dr. Refet Yinanç, Sayı: 27, Ankara, 1998, s. 41-46.

–––, Türkiye Selçukluları ve Beylikler Devrinde Sivas Şehri, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İzmir 1996.

Ergin Osman, Türk İmar Tarihinde Vakıflar, Belediyeler, Patrikhaneler, İstanbul 1944.

–––, Türkiye’de Şehirciliğin Tarihi İnkışafı, İstanbul, 1936.

İşeri, Ahmet, Türk Medeniyeti Kanununa Göre Vakıf, Ankara 1968.

Kerimüddin, Mahmut Aksarayi, Müsameretü’l-Ahbar, Türkçe Trc. Mürsel Öztürk, Ankara 2000.

Köprülü, Bülent, “Tarihte Vakıflar”, Ankara Hukuk Fak. Mecmuası. Cilt 8, Ankara 1951.

Köprülü, Fuad, Türk-İslam Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, İstanbul 1983.

Köymen, M. Altay, “Selçuklu Devri Kaynakları Olarak Vakfiyeler”, Studi Preottomani e Ottomani Atti Del Convegno di Napoli, Napoli1976, ss. 153-163.

Kunter, H. Baki, Türk Vakıfları ve Vakfiyeleri Üzerine Mücmel Bir Etüd, Ankara 1939.

Mardin, Ebu’l-Ula, “Vakıf Müessesesi Maddesi”, İktisat ve Ticaret Ansiklopedisi, C: 10., İstanbul 1954.

Ocak, A. Yaşar, “Menakibu’l-Kudsiyye Fî Menasibi’l-Ünsiyye”, İstanbul Ün. Edebiyat Fak. Tarih Der. Sayı: XXXII, 1979.

Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Türkçe Terc. Fikret Işıltan, III. Baskı, Ankara 1991.

Öztürk, Nazif, Menşei ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar, Ankara 1983.

Reşideddin, Tabip, Mukatebât-ı Reşîdî, Nşr. Bahadır Muhammed Şafi, Lahor 1947.

Sümer, Faruk, “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araş. Dergisi, I, (1969), ss. 1-147.

Şeşen, Ramazan, “İmadeddin al-Katip al-İsfahani’nin Eserlerindeki Anadolu Tarihi ile İlgili Bahisler”, Selçuklu Araş. Dergisi, III, Ankara 1971, ss. 249-369.

Turan, Osman, “Büyük Malazgirt Savaşı ve Anadolu’da Türk Destanı”, Türk Yurdu Dergisi, 276. Sayı, Ağustos 1959, ss. 2-8.

–––, “İkta”, İ.A. (M. E. B. ), C. 5-2, Eskişehir 1997, ss. 949-959.

–––, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, Cilt 1, İstanbul 1969.

–––, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, II. Baskı, Ankara 1988.

Vryonis, Speros, The Decline Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century, Los Angeles, 1971.

Yalçın, Aydın, Türkiye İktisat Tarihi, Ankara1979.

Yaltkaya, M. Şerefeddin, Şeyh Bedreddin, (İlavelerle Yay. İsmail Aka-Mustafa Demir), İstanbul 2001.

Zekeriya, Kazvini, Asaru’l-Bilad ve Ahbaru’l-İbad, Beyrut Tarihsiz.
Selçuklu Vakfiyeleri ve İçerdikleri

Sosyal Motifler

Prof. Dr. İsmet KAYAOĞLU

Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi / Türkiye

I. Vakfiyeler

ir sosyal yardımlaşma kurumu olarak vakfın Türk toplumunda her zaman önemli bir yeri olmuştur. Daha Anadolu’ya gelmeden önce Türklerin vakıf tesis ettiklerini ve İslamiyet’i kabul etmeden önce, aralarında vakfa benzer yardımlaşmayı sağlayan kurumların ve törelerin olduğunu biliyoruz.