Buxoro davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti servis sohasi iqtisodiyot kafedrasi

2-bob. Ehtiyojlarni qondirishning amaliy jihatlari.
2.1 Aholi daromadlarining o’zgarishi-ehtiyojlarni qondirish vositasi sifatida.
Aholi daromadlari – barcha aholiga tegishli pul va natural (mahsulot shaklida) tushumlar hamda koʻrsatilgan bepul xizmatlar summasi; aholining milliy daromaddagi hissasi. Aholining jami turdagi daromadlari manbai – ish haqi, pensiya, stipendiya, nafaqalar, mu-kofot, foyda, dividend, zayom va lotereya yutugʻi, bank toʻlagan foiz puli, koʻchmas mulkdan kelgan renta toʻlovi va ija-ra puli, sugʻurta qoplamalari va boshqalardan iborat. Bozor sharoitida Aholi daromadlarining eng katta qismi pul shakliga ega. Qishloq aholisi oʻzining tomorqa xoʻjaligidan ham mahsulot olib daromad koʻradi va u natural daromadga kiradi. Shuningdek, aholining yordamga muhtoj qatlamlariga bepul mahsulot beriladi va xizmatlar koʻrsatiladi (bepul ovqatlanish, kiyim-kechak, doridarmon, transport va kom-munal xizmati va hokazo); bular natural daromadlar hisoblanadi. Aholi daromadlari nominal va real daromadlarga boʻlinadi. Nominal daromad aholi muayyan pul summasi shaklida olgan daromad boʻlib, inflyatsiya ta’sirida uning harid qobiliyati pasay-ishi mumkin. Real daromad – pul shaklidagi daromadga amalda qanday miqdorda iste’mol buyumlari va xizmatlar harid etish mumkinligini koʻrsatadi. Aholi jon boshiga hisoblangan real daromad aholi turmush darajasining umumlashgan va yaxlit koʻrsatkichi hisoblanadi. Iqtisodiyotda aholi yalpi pul daro-madlaridan barcha majburiy va ixtiyoriy toʻlovlar (soliqlar, qarz puli, badallar) chegirib tashlangandan soʻng uning qoʻliga tegadigan daromad ham muhim ahamiyatga ega. Aholi qoʻliga tegadigan daromad miqdoriga soliqlar kuchli ta’sir etadi. Rivojlangan mamlakatlarda ish haqi daromadning 2/3 qismini tashkil etadi. Agar mamlakatda xususiy mulk ustivor, renta, aholi pul jamgʻarmasi koʻp boʻlsa, bank toʻlaydigan foiz puli salmoqli boʻladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida Aholi daromadlari tarkib jihatidan mehnatdan, tadbirkorliqdan, mulkdan olingan daromadlar va transfert (nochorlarga byudjetdan beriladigan nafaqa va yordam puli) kabi daromadlardan shakllanadi. Transfertlar nobozor daromadi, qolganlari bozor daromadi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotiga oʻtish sharoitida Oʻzbekistondagi Aholi daromadlarida bozor tizimiga xos yangi daromad turlari (tadbirkorlik, mulk daromadi kabilar) ning koʻpayib bo-rishi kuzatiladi.
Aholi daromadlarining o’zgarishi ularning ehtiyojlarini oshishiga yoki kamayishiga sababchi bo’ladi. Odamlarning topgan daromadi qanchalik ko’paygani sari shunga yarasha ehtiyojlari ham oshib boraveradi. Aksincha kamaygani sari ehtiyojlarga bo’lgan talab pasayadi. Ba'zi zamonaviy iqtisodchilar "daromad" tushunchasini batafsilroq talqin qilishadi, boshqalari esa faqat ba'zi jihatlarni hisobga olishadi. I.P. Nikolaeva buni ta'kidlaydi daromad - bu "ishlab chiqarilgan mahsulotning, unda ishtirok etishiga qarab ishlab chiqarish ishtirokchisi tomonidan olinadigan qismi". A.S. ning so'zlariga ko'ra. Bulatov, daromad - "uy xo'jaliklari tomonidan ma'lum vaqt davomida olingan yoki ishlab chiqarilgan pul va moddiy boyliklar miqdori".
Chepurin M.N. ga tegishli aholi daromadlari "Har bir sinf, ijtimoiy guruh yoki shaxsning ishlab chiqarilgan mahsulotdagi ulushi va ularga biriktirilgan."Aholining pul daromadlari ko'rsatkichi - daromadlarni makro darajada o'lchashga xizmat qiladi va aholi daromadlari balansi va xarajatlari balansi ma'lumotlari asosida hisoblanadi. Fuqarolarning daromadlarini to'liqroq o'rganish uchun ularning ba'zilari e'tiborga olinishi kerak. mezonlari va tasniflari. Iste'mol narxlari darajasi dinamikasini hisobga olishga qarab daromadlar quyidagilarga bo'linadi.
Nominal - bu jismoniy shaxs tomonidan ma'lum bir davrda olingan pul miqdori; shuningdek, soliqqa tortilishidan qat'iy nazar pul daromadlari darajasini tavsiflaydi;
Haqiqiy belgilangan muddat davomida bir martalik daromad bilan sotib olinadigan tovarlar va xizmatlar miqdorini ifodalaydi;
Bir martalik daromad - shaxsiy iste'mol va shaxsiy jamg'armalar uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan daromad. Ixtiyoriy daromad soliqlar va majburiy to'lovlar miqdori bo'yicha nominal daromaddan kamdir.
Shaklga ko'ra daromad birliklari:
Pul - ijtimoiy fondlarning ba'zi to'lovlari, bunga shaxsiy yordamchi xo'jaliklarda ishlab chiqarilgan mahsulotlar va oila a'zolari tomonidan uy sharoitida ko'rsatiladigan xizmatlar kiradi;
Tabiiy - mehnatga haq to'lash, faoliyat, pensiyalar, stipendiyalar, nafaqalar, ijtimoiy nafaqalar, mol-mulkdan olingan daromadlar, depozitlar, qimmatli qog'ozlar, dividendlar bo'yicha foizlar sifatida; qishloq xo'jaligi mahsulotlarini sotishdan tushadigan daromadlar, sug'urta da'volari, valyuta sotishdan tushadigan summa va boshqalar.
Hukumat aralashuviga bog'liqlik:
birlamchibozor mexanizmi ta'siri ostida shakllangan;
ikkilamchi, uning shakllanishi davlatning qayta taqsimlash siyosati bilan bog'liq.
Kishilar hayot faoliyati uchun zarur ne’matlar to’’lami mehnat sharoiti, ta’lim, sog’liqni saqlash, oziq-ovqat va uy-joy sifati kabi xilma-xil ehtiyojlarni o’z ichiga oladi. Kishilar ehtiyojlarini qondirish darajasi jamiyat a’zolarining alohida olgan va oilaviy daromadlari darajasiga bog’liq. Turmush darajasini mamlakat darajasida (butun aholi uchun) va tabaqalashgan mikrodarajada (aholining alohida guruhi uchun) qarab chiqish mumkin. Birinchi yondoshuv turli mamlakatlarda aholining turmush darajasini aholi jon boshiga to’g’ri keladigan yal’i ichki mahsulot ko’rsatkichi bo’yicha aniqlab, qiyosiy tahlil qilish imkonini beradi. Aholi guruhlari bo’yicha daromadlar taqsimlanishi dinamikasini taqqoslash iste’molchi byudjeti asosida amalga oshiriladi. Iste’molchi byudjetlarining bir qator turlari mavjud bo’ladi: o’rtacha oila byudjeti, yuqori darajada ta’minlangan byudjet, minimal darajada moddiy ta’minlanganlar byudjeti, nafaqaxo’rlar va aholi boshqa ijtimoiy guruhlari byudjeti shular jumlasidandir. Farovonlikning eng quyi chegarasini oila daromadining shunday chegarasi bilan belgilash mumkinki, daromadning bundan ‘ast darajasida ishchi kuchini takror hosil qilishni ta’minlab bo’lmaydi. Bu daraja moddiy ta’minlanganlik minimumi yoki kun kechirish darajasi (qashshoqlikning boshlanishi) sifatida chiqadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida o’rtacha daromad «o’rtacha sinf» deb ataladigan tabaqalar daromadlari bo’yicha aniqlanadi. Bunday guruh iste’mol savati to’’lamiga uy, avtomashina, dala hovli, zamonaviy uy jihozlari, sayr qilish va bolalarini o’qitish imkoniyati, qimmatli qog’ozlar va zebu ziynat buyumlari kiradi. Masalan, O’zbekistonda aholining uzoq muddatli foydalanish vositalari bilan ta’minlanganligini 4-jadval orqali tasavvur etish mumkin. Bozor iqtisodiyoti aholining yuqori ta’minlangan yoki “boy” qatlamining mavjud bo’lishini taqozo qilib, ularga aholining yuqori sifatli tovar va xizmatlar xarid qilishga layoqatli bo’lgan juda oz miqdori kiradi. AQShda aholi bu qismining shaxsiy imkoniyati 8-10 mln. dollar baholanadi.
Turmush darajasi kishilarning turmush tarzi bilan uzviy bog’liq. Turmush tarzi – bu kishilar (jamiyat, ijtimoiy qatlam, shaxs) ning milliy va jahon hamjamiyatidagi hayot faoliyati turi hamda usullarini aks ettiruvchi ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya. Turmush tarzi inson hayot faoliyatining turli jihatlarini qamrab oladi, ya’ni:
- mehnat, uni tashkil etishning ijtimoiy shakllari;
- turmush va bo’sh vaqtdan foydalanish shakllari;
- siyosiy va ijtimoiy hayotda ishtirok etish;
- moddiy va ma’naviy ehtiyojlarni qonidirish shakllar;
- kishilarning kundalik hayotdagi xulq-atvori me’yorlari va qoidalari.