Dr. Mustafa Kemal akgül mpm (Grup Yönetmeni) Cengiz aydin milli Kütüphane Neziha Çarkit meb cemal gemci cymsoft aysim hançer kızılay Kemal karakoçak kamuBİb yk temsilcisi Burçin ÖKSÜz software ag ersin Tufan yalvaç Maliye Bakanlığı

2.5.3. Yapay Zekâ ve Uzman Sistemler

Yapay Zeka ( YZ ), bir bilgisayar bilim dalıdır. Yapay zeka, bilgi ve davranışa dayalı sistemler oluşturur. ve zeki davranışlar üzerine araştırmalar yapar. İnşa etmek istediğimiz şey, bir bilgisayar programından, yani formal bir dilde yazılmış bir metinden ibarettir.

Yönetim bilimleri yapay zeka alanındaki gelişmelerden hızla etkilenmektedir. Bu etkileşimin bir sonucu olarak, doğal dil arabirimleri, endüstriyel robotlar, uzman sistemler ve zeki yazılımlar gibi uygulamalar ortaya çıkmıştır. Her seviyeden yöneticiler ve çalışanlar, direkt veya dolaylı da olsa son kullanıcı olarak bu gelişmelerden haberdar olmak durumundadır. Çünkü bir çok işyeri ve organizasyonda, gittikçe artan bir oranda yapay zeka teknikleri kullanılmakta ve bu yolla verimlilik artışı sağlanmaya çalışılmaktadır.

Bilgisayar biliminin bir teorisi olarak yapay zeka, her türlü kavramla ilgili programlamanın ne olduğunu tasvir eden tek bilim dalıdır.

Geleneksel programcıların yaptığı gibi bilgisayara her durumda ne yapacağını anlatmak yerine bir YZ programcısı, neyi bilmesi gerektiğini bilgisayara aktarır. (Değişen durumlara göre makinanın neyi uygulayacağını gösteren gerçekler, yetenekler ve sağduyunun kurallarını bildirir.) Makina mekaniklik ve katılık yerine duyarlılıkla ve esnek bir biçimde işi yapar (Gevarter, 1990).

Felsefenin bir branşı olarak YZ; bilginin kaynağını, niteliğini ve sınırlarını araştıran (epistomoloji ) bir bilim dalıdır. Bu tanıma göre YZ, Bilgi nedir? Bilgi bilgisayarda (akılda) nasıl temsil edilir? Bunu bilmek veya anlamak ne anlama gelmektedir? sorularına cevap arayan ve bu cevapları uygulamada en verimli şekilde araç olarak kullanan bir alan olarak da tanımlanabilir. Aklın bir bilimi olarak YZ bilgiyi işleme sokan bir mekanizmadır (Düşünür sonuca varır ve farkına varıp anlar.).

Günümüzdeki bilgisayara bağımlılığımız düşünülürse YZ’nın bilgisayar ve bilgisayar programları ile birlikte anılması kaçınılmaz olmuştur. YZ bilgisayar programlama konusu içerisine girmesine karşın matematiksel kuralları ya da temel matematiksel kavramları da desteklemektedir. YZ’yı diğer bilimlerden ayıran temel özellik insanlar tarafından yaratılan objelerden ziyade doğal olarak var olan objeleri tercih etmesidir. YZ ile çalışan bir çok kişi araştırmalarında kullanacakları modelin tanımının, bu modelin test aşamasında nasıl davranacağı veya nasıl bir program tasarladıklarının açıkça belli olmadığını söylerler. Modeller matematikçilerin aksiyomlarına benzerler. Çünkü matematikçilerin zengin temel teorem ve çeşitli yöntem ile ürettikleri kaliteli sonuçları vardır. Model nedir? Sorusunun cevabı YZ konusunun detaylarına bağlı olarak iyice düşünülmesi gerekir. Bu da zekânın davranışları ile ilgilidir. Konu eğer psikoloji ile çakışıyorsa, model insan zekâsının davranışlarının görünümü ile birlikte tasarlanmalıdır. Model tasarlanırken psikoloji modelin içine alınmazsa model insanların başka yolla başardıkları veya başarmak istedikleri sonuçlarla ilişkilenir.

YZ’daki standart işlemler bilgisayar programlarındaki modeller için gerçekçi ve anlaşılır olmuştur. Çünkü bilgisayar programları çok karmaşık bir yapıya sahiptir ve yinelenen elementlere çok duyarlı bir şekilde bakarlar. YZ’nın blok inşa yapısı bu işlem için çok yardımcıdır. Bu elementler bilgisayar programlarının uygulamaları yapılırken ve programlama teknolojisinin detaylarında daha fazla görülürler. Bu olay YZ teknolojisinin temel araştırmalarındandır. Başarılı teknik fikirlerde YZ’nın en az bir alanının az çok bir katkısı vardır.

YZ’yı insan zekâsının yapmak istedikleri şeyleri yapan bir makina bilimi olarak düşünürsek burada ortaya çıkan ilk sorun kolay tanımlanamayan insan zekâsının tanımlanmasıdır. Yapılmak istenen şeyler insanlar tarafından yapılacak ise zekâ gerektirmektedir. Örnek olarak bizim çözemediğimiz X tipindeki bir problemi zeki bir insana çözmesi için verdiğimizi düşünelim. Bir müddet sonra bu insan bu problemin çözümü ile karşımıza geldiğinde çok etkileniriz.

Şimdi bu insanın bu problemi çözme anındaki düşüncelerine bakalım. Bu insan X tipindeki problemin çözümü için bir algoritma tasarlamış ve X tipindeki bütün problemlerin çözümünü de bize garanti etmiştir. Bu olayın göstergesi şöyledir. Bu insan bu algoritmayı bilgisayara programlamış ve problemi çözmüştür. Daha sonraları X tipinde vereceğimiz bir kaç problemin sonuçlarını da bilgisayardan alabileceğimizi söylemiştir. Bu durumda bizi bu insanın zekâsı mı yoksa program mı etkilemiştir. Bu durumda programlanmış çözüm o insanın zekâsının sonucunu veya zekâsının yansımasını gösterecektir. Burada unutulmaması gereken bir şeyler yapan her program insanın içindeki zekanın bir yansımasıdır. Burada programın davranışına zekâ gözü ile bakılabilir. Bu olay insanın işlediği zekayı, algoritmayı, katıksız olarak uygulamaktadır. Ayrıca programlar problemleri insanlar gibi aynı tarzda çözmezler ve bizde programları zekâ davranışları gibi tanımlayamayız. Programlar insanlardaki gibi zihinsel işlemleri de algoritmik olarak işleyemezler (Ağım, 1996).

Burada YZ’nın temel tanımını daha da genişletirsek bilişsel (cognitive) benzerlikler notasyonu üzerinde daha açık referanslar yapılması gerekmektedir. Sadece program yazmak için davranış parçasının taklidini yapmak yeterli değildir. Programın iç işlevleri mümkün olduğu kadar insan beyni işlemlerinin görevleri ile benzer olmalıdır. Bilişsel (cognitive) benzerlikler ile program yazmaya teşebbüs etmek bize çok önemli faydalar sağlayacaktır. İlk olarak, insan YZ için sahip olduğumuz en iyi modeldir. İnsan performansı bize yalnız hesaplama sistemlerinin neyi başarabileceğini söylemez aynı zamanda yapılacak şeyler için en iyi ip ucunu verir. İnsan hataları, kapasite sınırı ve dünyanın büyüklüğünün yarattığı unutulan bileşenler mekanizması, çok etkili ve esnek veritabanı ve tekrar elde edebilme sistemleri bunlara örnektir. Diğer yönden, insan duygu bilgisine teşebbüs bilişsel benzerlikler ile işlenen programların açıklamalarını saflaştırmamıza yarayabilir.

Temel bir görünüm olarak YZ daha iyi bilgisayarlar yapmak için tasarlanan bilgisayar programları ile ilişkilidir. YZ araştırmacıları zekâ davranışlarına hesaplama buluşlarını yaklaştırmaktadırlar. Bu araştırmacıların iki amaçları vardır. Birincisi makinalar yapmak ve hesapsal işlemleri daha kullanışlı bir hale getirmek ikincisi ise zekânın anlaşılması işlemidir.

YZ’nın ilişkilendirildiği bilgisayar programları her şeyden önce karmaşık sembolik işlemler içeren kesin olmayan ve belirsiz olaylardır. Bu işlemler genellikle bir çözüm algoritması olmayan ve araştırma gerektiren işlemlerdir.

Bilimsel ve mühendislik hesaplamalardaki farklı ortamlarda bu problem çözümleri her şeyden önce sayıca nitelik ve tahmin edici cevaplar veren bilinen çözümlerdir. Açık olarak YZ fikir ve etkileşim içine sokarlar ve insanların problem çözümlerindeki gibi, doğru problem çözümlerini garanti etmezler. Tablo 2.5.4’de YZ ve sıradan bilgisayarlar programlarının kıyaslanması gösterilmiştir.

Tablo 2.5.4. Sıradan bilgisayar programı ile yapay zekanın karşılaştırılması