H. B. Allahverdiyev з. Т. Мяммядов investiSİya prosesləRİNİn təNZİMLƏN­MƏSİ (dərslik)

İnvestisiyanın tipi ilə risk səviyyəsi arasında əlaqə

TİP 3	TİP 2	TİP 1	TİP 4
Yeni istehsalın yaradılmasına investisiyalar	İstehsalın geniş­ləndirilmsinə in­vestisiyalar.	Səmərəliliyin yüksəldilməsinə investisiyalar	Dövlət orqanla­rının tələbatı­nın ödənilmə­sinə investisiy­alar.
Riskin yüksək sviyyəsi		Riskin aşağı səviyyəsi

Qeyd etmək lazımdır ki, hər bir risk amilinin özünün xüsusi çəkisi var və bal hesabı ilə qiymətləndirilir. Buna gör də istər ayrı-ayrı risk amilləri, istərsə də bütövlükdə investisiya mühiti miqdarca qiymətləndirilə bilər. Risklər müxtəlif formada təsnif­ləşdirilir. Belə ki, bir çox dünya dövlətləri üzrə hər il amerikan LOPS firması Inteinationess Companu USA tərəfindən dərc edilmiş yeddi cildlik «Publitical Rick Yearbook» adlı kitabında aşağıdakı risklər qiymətləndirilir. Bunlardan: siyasi, maliyyə köçürmləri, ixracat və s. birbaşa investisiyaları göstərmək olar. Burada risklər 12 bal sistemi üzrə qiymətləndirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, Amerikan firmaları «Business Environment Rick Inteligence International» və Alman firması «Beri» riskləri 100 bal sistemi ilə qiymətləndirirlər.

İnvestisiya qoyuluşunda istifadə oluan risk anlayışı – poten­sial investor tərəfindən qoyulmuş vəsaitin itirlməsi deməkdir.

Dünya təcrübəsində risk etmənin ənənəvi təsnifatı aşağıdakı sxemdə verilir.

Sxem 3.

Təsnifləşdirmənin əlamətləri	Təsnifata uyğun olaraq risklərin Əlamətləri
Subyektlər üzrə	- bəşəriyyət üzrə ümumilikdə; - ayrı-ayrı regionlar, ölkələr, millətlər; - sosial qruplar, ayrı-ayrı fərdlər; - iqtisadi, siyasi, sosial və s. sistemlər; - təsərrüfat sahələri; - ayrı-yrı layihələr; - fəaliyyətin növləri.
İnvestisiyanın növ­ləri üzrə	- maliyyə - investisiya layihələri
Təzahür sferası üzrə	- iqtisadi amillərin dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq iqtisadi risk; - respublikanın siyasi mövqeyindən asılı olaraq siy­asi risk; - sosial şəraitin dəyişməsi (çətinləşməsi) ilə əlaqə­dar olaraq sosial risk; - ekoloji fəlakətlərlə əlaqədar olaraq ekoloji risk; - qanunvericiliyin və normativ aktların (bazarın) dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq normativ qanunve­rici­lik risk.
Əmələ gəlmə mən­bələri üzrə	- konkret subyektə xas olan, onun nəzəriyyəsindən və xüsusiyyətlərindən asılı olaraq qeyri-sistematik risk; - bazar konyunktrasıının dəyişkənliyi ilə əlaqədar olan sistematik risk, subyekt­dən asılı olmayan tən­zimlənməyən risk; Sistematik risklər aşağıdakılara bölünür: a) qanun­vericilik, qiymətin əmələ gəlməsi, normativlər, bazar konyukturası sferasında gözlənilməyən tən­zimlənmə tədbirləri; b) təbii qəzalar və fəlakətlər; v) cinayətlər; q) siyasi dəyişikliklər.

Risk hər bir investisiya layihlərinin reallaşdırılması gedi­şində ziyanın baş verməsi və ya layihənin səmərəliliyinin aşağı düşməsi ilə nəticələnən arzu olunmaz halların yaranması imkanı ilə əlaqədar olan qeyri-müəyyənlikdir. Ümumi formada risk – layihənin reallaşdırılmasında əmələ gələn zərər və ya ziyanın eh­timalıdır. Risk aşağıdakı kimi müəyyən edilir:

R = f (P,L)

burada, R – riskli hadisələr

P – riskin əmələ gəlməsi ehtimalı

L – riskli hadisələrin əmələ gəlməsi halında nəticə­nin vacibliyi.

Risklərin idarə edilməsi – layihənin reallaşdırılmasının faktiki gö­stəricilərinin əvvəlcədən planlaşdırılmış mənalardan kənarlaş­maların azaldılması məqsədi ilə risklərin monitorinqi, təhlili və indentivikasiyasını birləşdirən tədbirlər kompleksidir. Riskin ida­rəedilməsi üzrə hərəkətin alqoritmi aşağıdakı sxemdə verilir.

Sxem 4.

Sosial-siyasi risk ölkədə iqtisadi vəziyyətə və xarici kapital itkisinə təsir edə biləcək sosial-siyasi vəziyyətin dəyişmə sə­viyyəsinin nəticəsindən asılıdır.

İnvestisiya prosesi obyektlərinə görə real və maliyyə inve­stisiyalara bölünür.

Real investisiyalar dedikdə, maddi və qeyri-maddi aktivlərə vəsait qoyuluşu başa düşülür.

Maliyyə investisiyaları dedikdə isə müxtəlif maliyyə vasi­tələrinə (aktivlərinə) vəsait qoyuluşu başa düşülür ki, bunların da içərisində əsas yeri qiymətli kağızlara vəsait qoyuluşu tutur.

Real investisiyalar aşağıdakı qruplara bölünür:

- öz istehsalının səmərəliliyinin yüksəldilməsinə yönəldilən investisiyalar. Bu qrupa əsasən avadanlıqların dəyişdirilməsinə, əsas fondların modernləşdirilməsinə və s. məqsədlər üçün yönəl­dilən investisiyalar daxildir;

- istehsalın genişləndirilməsinə və yenidən qurulmasına yö­nəldilən investisiyalar. Bu qrupa mövcud istehsal çərçivəsində məhsul buraxılışının həcminin artırılması məqsədi daşıyan inve­s­tisiyalar daxildir;

- şəxsi və xüsusi istehsalın yaradılmasına və ya istehsalda yeni texnologiyanın tətbiqinə yönəldilən investisiyalar. Bu qrupa yeni istehlak bazarına çıxmaq məqsədilə yeni müəssisələrin yara­dıl­masına və mövcud müəssisələrin yenidən qurulmasına yönəl­dilən investisiyalar daxildir;

- dövlət sifarişinin və ya digər sifarişçinin sifarişlərinin ye­rinə yetirilməsi məqsədilə qeyri-şəxsi istehsala qoyulan investi­siyalar.

Maliyyə investisiyaları aşağıdakı qruplara bölünür:

1. Qiymətli kağızlara qoyuluşlar (o cümlədən dövlət və qeyri-dövlət).

2. Bank depozitlərinə və sertifikatlara qoyuluşlar.

İnvestisiyalar növlərinə görə aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir.

a) maddi obyektlərə birbaşa investisiyalar. Bu zaman inve­s­tor investisiya obyektinin və qoyulacaq vsaitin seçilməsində bi­lavasitə iştirak edir. Belə investisiyalara real intellektual investi­siyaları da aid etmək olar.

b) investisiya fondu və ya maliyyə vasitəçisinin mövcudluğu ilə səciyyələnən (vasitəli, birbaşa olmayan) investisiyalar. Ma­liyyə investisiyalarını belə investisiyalara aid etmək olar.

İnvestisiyalar bir sıra əlamətlərinə görə təsnifləşdirilir.

Sxem 5.