Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

RÜSTEM PAŞA HANI

"Büyük Çukur Han" adıyla da tanınan yapı, Eminönü'nde Rüstem Paşa Külliyesi'ne ait ticari yapılar içinde en büyük olanıdır.

Mimarının Sinan olduğu bilinen Rüstem Paşa Külliyesi, başta camii, altındaki depo mekânları, dış cephelerdeki dükkânları ile Büyük ve Küçük Çukur hanlarla sokakların iki tarafında dükkânların yer aldığı çarşı yorumunu meydana getirirler. Diğer taraftan külliyenin inşasından önce varlığı düşünülen Burmak Han(->) ile birlikte, özellikle Kızıl Han'ın da katılımıyla ticari bir kompleks oluştururlar. Rüstem Paşa Külliyesi'nin, cami başta olmak üzere diğer fonksiyonel yapıları gibi Büyük Çukur Han'ın da tarih kitabesi yoktur. Ancak Rüstem Paşa'nın 1561 tarihli vakfiyesi ile yapıları tarihlemek mümkün olmaktadır.

Rüstem Paşa Camii, Küçük Çukur Han ve Burmalı Han'ın oluşturduğu yapılar adasında Kızıl Han Sokağı ve Unkapanı Caddesi ile iki yönde çevrelenen yapı, Mahkeme Sokağı ile de Küçük Çukur Han'dan ayrılır.

Özgün durumu ile günümüze ulaşmayı başaran yapı, 32,50x28,50 m ölçüsünde bir alanı kaplayan plan semasıyla, klasik kare planlı, avlulu han şemasına sahiptir. 11x8 m ölçüsündeki bir avlu etrafında üç katlı olarak inşa edilmiştir. Dışarıdan iki katlı olarak yükselen yapının bir bodrum katı vardır. Dikdörtgen küçük avlu özgün durumunu korumakta, sadece bir kenarı boyunca üç açıklıklı revak sistemi yer almaktadır.

Avlu ve katlara girişler birbirinden ayrıdır. Böylece iki ayrı cephede iki girişi bulunan yapıda, katlara girişi sağlayan ana giriş kapısı Mahkeme Sokağı'ndandır. Taştan basık yay kemerli giriş, beşik tonozlu bir hacim şeklindedir. Bodrum kat girişi ise Unkapanı Caddesi'ndendir. Bu mekânlar depo olarak değerlendirilmiştir. Burada da taştan yay kemerli kapıya bağlı, beşik tonoz örtülü giriş koridoru bulunur. Bodrum kattadaki revak sistemi kare kesitli taş payeler üzerine tuğla-derzden yuvarlak kemerli olarak inşa edilmiştir. Zemin ve birinci kat revak kemerleri ise sade üç açıklık halinde sivri kemerlidir.

Ocak nişlerinin varlığı görülebilen üst kat mekânlarına revak altındaki merdivenle ulaşılır. İç dokunun yer yer değişerek günümüze ulaşabildiği yapıda üst örtü sistemi kubbe olup, kubbeler çimento ile onarım görmüştür.

Yapıda Kızıl Han Sokağı ile Unkapanı Caddesi'ne açılan cephelerde dükkân sıralan yer alır. Zemin kat yüksekliğin-ce, yuvarlak kemerli dükkân sırasının oluşturduğu bu cephe taştandır. Mahkeme Sokağı cephesinde ise basık yay kemerli girişler mekânlara açılır. Bu cephede üst kat cephesi tuğla-derz hatıllı ve taş sıralı bir dokuya sahiptir.

Yapının cami ile Burmalı Han'a bakan cephesi Mahkeme Sokağı cephesiyle benzer şekilde inşa edilmiştir. Burada zemin kat ile birinci katı birbirinden ayıran tuğla-derz hatıl, üstünde iki sıra taş ile bir taş silme, cephede kuvvetli bir yatay hat oluşturur. Bütün cephelerde ve her iki katta yer alan pencereler dikdörtgen taş silmeli olarak cepheyi hareketlendiren unsurlar olmaktadırlar.

Bibi. Güran, İstanbul Hanları, 93 vd; G. Güreşsever (Cantay), "Anadolu'da Osmanlı Devri Kervansaraylarının Gelişmesi" (İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fak.; yayımlanmamış doktora tezi), 1975.

GÖNÜL CANTAY