Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

RÜSTEM PAŞA CAMÜ

372

373

RÜSTEM PAŞA HANI

:« .jul ».. ...::::.:iöf;.v.:::/.;:.o:::::::::::jtt::v//.::::.Jdi::::::v/;;:iBL:v://;::::c

Rüstem Paşa Camii'nin bodrum (solda) ve zemin kat planı. Kuran, Mimar Sinan

sonucu olmalıdır. 18. yy tamirlerinin caminin dış biçimlenmesinde olduğu kadar mekân etkisinde de etkili olduğunu düşündüren bir diğer ayrıntı, kıble tarafında ve yan cephelerde örtü altındaki büyük kemerlerinin içinin tümüyle boş bırakılarak bir ışıklı perde haline getirilişidir. Sinan'ın yapılarında bu kemerlerin içinde, genellikle üçlü pencereler vardır. Sinan'ın ne Rüstem Paşa Camii'nden önce ne de sonra böyle bir uygulaması olmuştur. Bu uygulamanın mekân üzerinde pek de olumlu olmayan bir etkisi görülür.

Cami ortalama 40x40 m büyüklüğündeki zemin kat üzerinde yükselen bir platforma oturur. Zemin katta üstteki ibadet mekânına tekabül eden, çapraz tonozlarla örtülü bir mahzenle buna paralel ve beşik tonozlarla örtülü, üstteki terasın altına gelen mahzenler, ardiye olarak yapılmıştır.

Uzunçarşı tarafında, ortalarında bir çeşme ve haznesi olan sekiz dükkân vardır. Cami terasına avlunun dört tarafında değişik planlarla yerleştirilmiş kapalı merdivenlerle çıkılır. Camiyi üç taraftan saran fevkani avluyu yandaki sokaklara açılan revak-lar çevirir. Son cemaat mahalli çevresindeki çatıyla örtülü revağın kuzeybatısında, aşağıdan gelen merdivenler arasında, terasın üstü örtülü olmayan bölümü vardır. Güneydoğudaki iki merdivenle caminin terasına çıkılıp yan kapılardan içeri giri-lebildiği gibi, galeri katına da erişilebilir. U-zunçarşı Caddesi tarafındaki merdivenlerin üzerinde, terastan çıkılan birer oda vardır. Bunlar müezzin ve kayyum odalarıdır. Mukarnas başlıklı sütunların taşıdığı beş açıklı son cemaat mahalli dışında, Sinan'ın diğer camilerinde görülen, ahşap örtülü ikinci bir revak dolanmaktadır. Ca-

Rüstem Paşa Camii'nin içinden bir görünüm. Doğan Kuban

Rüstem Paşa Camii ve çevresinin «j görünümü. Doğan Kuban

minin avlusunda ve teras üzerinde bir şadırvan yoktur. Caminin kullanılan şadırvanı sokak kotunda ve yine Uzunçarşı Caddesi üzerinde yapılmış duvarlarla çevrili kare bir avluda sekizgen planlı bezemesiz bir haznedir. Üstü sütunlarla taşınan bir çatı ile örtülüdür. Plan açısından ilginç bir yapı olan bu şadırvan kompleksinin cami ile aynı dönemde yapılıp yapılmadığı incelenmemiştir. Caminin kuzeydoğusunda ondan çok dar sokaklarla ayrılan Büyük ve Küçük Çukur hanlar vardır. Caminin Hasırcılar Caddesi cephesinde, galeri revakla-rını kapayan dükkânlar sonradan yapılmıştır.

ibadet mekânının çevreye bağlayan ilginç teras planlamasına karşın Rüstem Paşa Camii, Sinan camilerinin planimetrik gelişmesi içinde bir geçiş dönemi yapısıdır. Sinan'ın sekizgen baldakenli merkezi plan denemeleri içinde ilk aşamayı oluşturur. Sinan'ın bu camiyi Edirnekapı'daki camiyi tasarladıktan sonra yaptığı söylenebilir. Ortada büyük kubbe ile örtülü merkezi hacim ve yanında daha alçak iki yan bölümle, kıbleye göre bu enine mekân her iki camide de aynıdır. Fakat Mihrimah Sultan Camii'nde bir kare baldaken olan kubbeli orta hacim, çok büyük bir güçle, yan satımların üzerinde yükselir. Burada ise yan sahınlar kubbe kasnağına kadar yükselerek, Mihrimah Sultan Camii'nde elde edilen anıtsallığı yaratamamışlardır. Burada denemesi yapılan tasarım, kubbe yükünü pandantiflerle dört ayağa değil, sekizgen bir geçit alanıyla sekiz ayağa taşıtmak ve bunu mekân geometrisinde ifade etmektir. Mekân geometrisine egemen olan düşünce orta hacmi yan şahımlardan ayıran masif ayakların sekizgen planlarında

da belirlidir. Ne var ki kıble ve giriş yönle-rindeki diğer dört taşıyıcının dikdörtgen planlı ve duvara bitişik payandalarının yarattığı asimetri, kubbe altında sekiz kemeriyle tam bir simetri gösteren örtü ile bir uyumsuzluğa neden olmakta ve strüktüral baldakenin geometrisi bozulmaktadır. Mekân kuruluşundaki bu asimetri, yapının dış biçiminde de görülür. Fakat büyük bir olasılıkla, Sinan tasarımlarının dış şekillenmedeki mükemmelliğinden uzak bazı biçimsel deformasyonlar, yukarıda belirtildiği gibi, 1766 depreminden sonraki strüktürel müdahalelerin sonucu olabilir.

Caminin yan sahınları iki katta da aynalı tonozlarla örtülüdür. Fakat yapının dışında görünen sadece orta açıklığın aynalı tonozudur. Diğerleri kubbelidir. Aynalı tonozların dışarıya kubbe olarak yansıması için tonozların üzerine bir kubbe yapılmış olması gerekir. Böyle bir uygulamanın ne zaman yapıldığı ve niçin yapıldığı anlaşılmamaktadır. Caminin mihrap ve mermer minberi klasik dönem özellikleri taşırlar. Fakat mihrabın içi ve minber külahı çini kaplıdır. Cami girişinin iki yanında iki müezzin mahfili vardır. O dönemin yapı anlayışında nadir ve zengin malzeme kullanmak büyük önem taşıdığı için, patronlar özellikle tek parçadan nadir yapı taşlarını, bir tür takı gibi kullanmışlardır.. Müezzin mahfillerinin çift açıklıklı revakları-nın yan kapılara yakın köşelerinde kahverengi mermerler bu eğilimin ifadesidir.

Caminin Çini Bezemeleri: Rüstem Paşa Camii Osmanlı mimari tarihinde olağanüstü çini kaplamasıyla ün kazanmıştır. Örtüye kadar yükselen bu çini kaplama iznik duvar çinileri imalatının teknik ve desen açısından en mükemmel aşamasına ulaştığı dönemin ürünleridir. Çini kaplama, özellikle çiniyi bir cami inşaatı sırasında bütün yapının içini kaplayacak kadar çok kullanma, ancak Rüstem Paşa'nın ikinci sadrazamlık döneminde ve kendisinin is-

teğiyle ve büyük para sarfıyla kabil olabilirdi. Nitekim İznik atölyelerinin yeteri kadar çini üretememeleri nedeniyle Rüstem Paşa'nın Kütahya'da bir özel çini atölyesi açtırdığım Ş. Yetkin belirtir. Sinan, karar kendisine kaldığı zaman, çiniyi ancak belli noktalan vurgulamak için kullanmıştır. Bu nedenle de böylesine bir kaplama kararı doğrudan patrondan gelebilirdi. Çini kaplamanın tümüyle gerçekleşmiş olduğu da düşünülecek olursa, caminin Rüstem Paşa ölmeden büyük ölçüde bitmiş olması gerekir. Bu da caminin bitimini Rüstem Paşa'nın ölüm tarihi ile birleştiren yorumu haklı çıkaran bir gözlemdir.

Caminin son cemaat mahalli kemer üzengilerine kadar çini ile kaplıdır. Bunlar arasında sadece iki küçük mermer mihrap vardır. Kapının iki yanında, soldaki daha iyi korunmuş, büyük panolar yer alır. Pencereler üzerinde de ayetler yazılı çini kitabeler görülür. Son cemaat mahalli çinileri, yangın ve hırsızlıktan en çok zarar görmüş olan kaplamalardır. Fakat özenle korunması gereken giriş kapısının solundaki büyük pano lacivert zemin üzerinde iki büyük ağaç gövdesi çevresinde sümbüller, nar çiçekleri, laleler, salkımlar ve beyaz noktalı petalleriyle bahar çiçekleri, sazlar, çintamaniler, cin bulutlarından oluşan, kısaca çini bezeme üslubunun bütün klasik motiflerini asimetrik bir kompozisyon içinde, stilize edilmiş natüralist bir üslupla, 16. yy'ın en güzel soyutlanmış bir doğa yorumu olarak sunmaktadır.

Caminin iç kaplaması, tümüyle programlanmış bir görüntü vermez. Bunun bir nedeni bu kadar geniş bir uygulamada istenilen nitelikte çininin sağlanamamış olmasıdır. İkincisi yapının başından geçmiş olan yangın ve depremlerdir. Üçüncüsü de ihmaller, bozulmalar ve hırsızlıklardır. Fakat genel bir kaplama düzeni vardır. Genellikle büyük yüzeyler halindeki strüktürel öğeler, özellikle ayak ve payanda-

lar, daha monoton, geometrik şeması kolay anlaşılan çinilerle kaplanmıştır. Kıble duvarında mihrabın içinde, minberin arkasında daha büyük ve zengin panolar vardır. Mihrabın bir vazodan çıkan bahar açmış dallan, o dönemin saray nakkaşlarının çok sevdikleri bir kompozisyondur. Yan galerilerin altlarında da daha iyi korunmuş, özenli kompozisyonlar vardır. Bu kaplamada klasik dönem çini desenin bütün varyasyonlarının örnekleri görülür. Özellikle saz üslubu denilen, büyük saz yapraklarının egemen olduğu kompozisyonların en güzel örneklerini Rüstem Paşa Camii'nde bulmak olasıdır. Büyük boyutlu dikdörtgen çiniler üzerinde ondüle bir çift daldan çıkan saz yapraklarıyla oluşturulan düşey panolar çini kaplama ile yapılan bezeme sanatının en güzel örnekleri arasındadır.

II. Dünya Savaşı'ndan önce Rüstem Paşa Camii'ni ve çevresini anlatan Konyalı, haklı olarak yapının altında ve çevresinde yürütülen ticaretin yapı için yarattığı büyük tehlikeye dikkat çekmişti.