Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

Eski Sahaflar

Çarşısı'ndan bir

görünüm.

Cengiz Kahraman

arşivi

nedenle, bugünkü Sahaflar Çarşısı'mn adı 30-40 yıl öncesine kadar resmi kayıtlarda Hakkâklar Çarşısı olarak geçiyordu.

Kapalıçarşı'nın Sahaflar Çarşısı'na en yakın kapısının adı da fesçilerden bir anı olarak kalmıştır. Bu kapıya Fesçiler Kapısı denilmektedir.

Kapalıçarşı'dan ayrılan sahaflar yavaş yavaş hakkâklarm yanında yer aldılar, bi-rer-ikişer oradaki barakalara yerleştiler. Hakkâklarla birlikte, birkaç tespihçi ve çorapçıya da barakalarda yer verilmişti. Sahafların sayısı gittikçe çoğaldı ve burası Sahaflar Çarşısı adını almaya hak kazandı.

Sahaflar ticari sırlarını saklamak için, kendi aralarında gizli bir dille konuşurlardı. Bu dil daha çok, koltukçu esnafı ile Bitpazarı esnafının gizli dilinden ve argosundan giren sözcüklerden meydana gelmişti. Sahaflar terekelerden, mezatlardan mal alırken, adı geçen esnaflarla oldukça sık yan yana geliyorlar, dolayısıyla onların konuşma ve davranışlarından etkileniyorlardı.

Kitapçılar, yeni çarşılarında da eski gelenek ve kurallarını sürdürmeye çalıştılar.

İP

Süs

Günümüzde Sahaflar Çarşısı. TETTV Arşivi

Sessizlik ve büyük saygısı, burada da göze çarpıyordu. Asmalarla gölgelenen bu sevimli ve dar sokaktaki kitapçılar ünlü ressam Münif Fehim'in bir resminde tasvir edilmiştir. Tesadüfen yolu düşenlerin bir an önce çıkmak için acele ettikleri bu dar sokak kitap meraklılarına dünyanın en ferah yeri gibi görünürdü.

Bilim ve kültür adamlarına, üniversitelere ve kitaplıklara nice basma ve yazma kitap sağlayan, bunların unutulup yok olmasını önleyen sahaflar 1950'de önemli bir yangın geçirdiler. Belediye yanmayan yerleri de yıkarak çarşıyı istimlak etti. Sahaflara Bayezid Camii'nin geniş avlusunda yer gösterdi. Yanan çarşıyı yeni bir biçimde yaptırdı. Dükkânlar 1952'de sahaflara kiralandı. 12'si çift katlı olarak 23 dükkân yaptırılmıştı.

Çarşının korunmasında ve bu hali almasında, dönemin vali ve belediye başkanı Fahrettin Kerim Gökay, gazeteci yazar Hakkı Tarık Us, tarihçi Osman Nuri Ergin, Prof. Dr. Süheyl Ünver gibi kimselerin rolü ve desteği büyük olmuştur. Yeni bina-

Sfi

k

SAHAKYAN-NUNYAN ERMENİ

lar, törenle esnafa teslim edildi. Belediye sahafları korudu, yardım etti, onlardan fazla kira istemedi.

Dükkânlardan biri kahve ocağı olarak düşünülmüştü. Çarşının baş tarafına büyükçe bir yer yaptırılmıştı. Burası mezat salonu ve sergi yeri olarak kullanılacaktı. Yazık ki, ne o dükkân kahve ocağı olarak kullanıldı, ne de öteki yerde mezat ve sergi yapıldı. Başta bir-iki sergi, göstermelik bir-iki mezat yapıldıysa da arkası gelmedi. Buraları uzunca bir süre kapalı durduktan sonra, kitapçılık yapacak kimselerin elinde kaldı. Oysa başta her şey iyi düşünülmüştü; o yerin mezat ve sergi yeri olarak kullanılması çok iyi olacak, çarşıya büyük yarar sağlayacaktı. Mezat ve sergi yerinin de kitapçıya verilmesiyle dükkânların sayısı 25'i buldu.

Bu durum yaklaşık 1970'li yılların sonuna kadar sürmüştür. 1977'de Beyazıt Meydanı işportacıların işgali altında kalmaya başlayınca, belediye, meydana yığılan işportacıları önlemek istedi ve kitapçılık ve kırtasiyecilik yapan işportacı ve sergicilere "geçici" olmak koşuluyla Sahaflar Çarşısı'nda yer gösterdi. Çarşıya yeni gelen bu işportacı ve sergiciler, kendilerine gösterilen oldukça geniş yerlerin üstünü tahtalarla, baraka biçiminde kapatarak dükkân durumuna getirdiler. Sözü edilen barakalar 19 tanedir.

12 Eylül 1980'le gelen askeri belediye, bunlara biraz daha göz yumdu ve geçici olmak koşuluyla gelenlerin yerleri tam birer dükkân oldu. Ne var ki, bütün bunların sonunda, çarşının yıllarca süren güzel gelenek, disiplin ve sessizliği önemli ölçüde sarsılmaya yüz tuttu.

Askeri belediyenin tek olumlu katkısı, çarşının ortasında esnaflar tarafından yapılıp etrafı demir parmaklıkla çevrilen çiçekliğe İbrahim Müteferrika büstünün dikil-mesidir. Ancak, bu büstün anlamı ve matbaacılığımızın kurucusu İbrahim Mütefer-rika'ya ait olduğu, etrafını saran işportacılar, onların gürültüsü ve bakımsızlık yüzünden belli olmamaktadır.

Adı geçen belediyenin belki bir katkısından daha söz edilebilir: Çarşının Beyazıt yönünden girişindeki sol duvar bir vitrinle kaplanmış, bu vitrinde eski matbaalardan kalma taşbaskısı malzemesi sergilenmiştir. Bu malzeme bugün de orada durmaktaysa da, kimsenin ilgisini çekmemekte, ne olduğu anlaşılmamaktadır. Çünkü bilgi verilmemiştir. Ayrıca aynı şeyi yıllar boyunca sergilemenin anlamı da yoktur. Burada kitapçılık tarihimizle ilgili başka şeyler de sergilenebilir.

Sahaflar Çarşısı'nda eskiden, yalnız yazma, kullanılmış, elden düşme kitap, Kuran ve İslamlıkla ilgili öteki dini kitaplar satılırdı. Basılı kitap çarşıya hemen hiç girmezdi. Basılı kitap, çarşıya Tanzimat'a doğru girmeye başladı. Basılı bilim ve edebiyat kitabının yayın ve satış merkezi Cağaloğ-lu'nda ve özellikle Babıâli Yokuşu'ndaki (bugün Ankara Caddesi) kitapçılarda başlamış ve gelişmiştir.

Belediye Sahaflar Çarşısı'ndaki dükkânları kiraya verirken, anlaşmalarda ki-

tap, öncelikle de kullanılmış kitap satma zorunluluğunu belirtmektedir. Oysa 1950' li yılların başında, önce basılı ders kitaplarının, daha sonra bütün kitap ve dergilerin yeni olarak satıldığı görüldü. Nice yabancı dilde basılmış kitapların burada yer alması da gecikmedi.

Çarşıda kitapçılar yayımcılığa da başladılar. Gerçi eskiden de sahaflar arasında yayımcılık yapanlar yok değildi. Ama onlar yalnız dinsel kitap yayımlarlardı. 1950'den sonra çoğu esnaf her çeşit kitabı yayımladı.

Bir yandan üniversiteye ve kitaplıklara, bir yandan da Cağaoğlu'ndaki gazete binaları ile kitapçılara yakın olan bu çarşı, başlangıcından itibaren bir kültür merkezi özelliği kazanmıştı. Bunu uzun yıllar boyu korumaya çalıştı. Türkiye'den ve başka yerlerden yazarlar, bilim ve sanat adamları, öğretmenler ve öğrenciler, doktora imtihanına hazırlananlar, araştırma yapanlar birbirleriyle burada tanıştı, burada buluştu, çeşitli konuları tartıştı.

Çarşıdaki kitapçılar, çoğu yeterli okul öğretimi görmemiş olduğu halde, mesleklerinde pratik olarak epeyce bilgi edinmişlerdir. Bibliyografyan kimliği kazananlar da vardır. Yazma kitaplar konusunda yetkili kimseler yetişmiştir. Raif Yelkenci, Ekrem Karadeniz, Ahmet Tanyeli, Muzaffer Ozak gibi işinin ehli, aynı zamanda kitap ve makale sahibi sahafların dükkânları birer okul gibiydi.

Yazarlara, öğrencilere, hattâ hocalara bilgi verilir, çalışmak isteyenlere yardım edilirdi. M. Seyfettin Özege'nin 1971'de başladığı beş ciltlik Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Katalogu, bu çarşının ilgi ve yardımıyla tamamlanabilmiştir.

Sahaflar Çarşısı, 1970'lerden sonra hızla olumsuz bir değişme göstermiş; düzenini, güzelliğini ve kimliğini yitirmeye başlamıştır. Eskiden kendisini koruyan, bozulmasını önleyen belediyenin kiraları aşırı biçimde artırması, eski kitapçılıktan anlayan, bu işe gönül veren esnafın azalması, işporta baskısının huzursuzluk yaratması, yollarının işgal edilmesi yüzünden, yılların o güzel Sahaflar Çarşısı önemli sarsıntı geçirmekte, devletten, belediyeden, kültür adamlarından, İstanbul'u ve kitabı seven herkesten ilgi beklemektedir.

1980'den sonra İstanbul'da biri Beyoğ-lu'nda (Aslıhan Çarşısı) diğeri Kadıköy'de (Akmar Pasajı) olmak üzere çok sayıda sahafın bir arada bulunduğu yeni sahaf kümeleri olmuş; sahaflık mesleği değişik mekânlarda değişik biçimler kazanarak bugüne gelmiştir.

Bibi. Evliya, Seyahatname, I; "Sahhaflar Çarşısı", TTOKBelleteni, S. 131 (Aralık 1952); C. Baysun, "Eski Sahhaflar Çarşısı'nda", Bilgi, S. 145 (27 Mayıs 1959); H. M. Ebcioğlu, "Günümüzde Sahhaflar Çarşısı", Tarih ve Edebiyat Mecmuası, S. 10 (Ekim 1978); Ç. Gülersoy, Kapalı Çarşı'mn Romanı, İst., 1983; A. Kay-nardağ, "Yüzyılların Kitap Pazarı", Somut (Temmuz 1983); ay, "Değişen Yönleri ve Gizli Diliyle, İstanbul Bitpazarı", P-olklor ve Etnografya Araştırmaları, İst., 1984, s. 267-283; ay, "Eski Esnaflarımızla, Bu Arada Sahhaflarla İlgili Bir Kitap: Letaif-i Esnaf", Kütüphanecilik Dergisi, S. 3 (1993); A. Galland, istanbul'a Ait

Hatıralar, I, II, (çev: N. S. Örik), Ankara, 1987; İ. Akbulut, "İstanbul'da Bir Kültür Sergeni. Sahaflar Çarşısı", Kültür ve Sanat, S. 11 (Eylül 1991), s. 64-67.

ARSLAN KAYNARDAĞ