İbn cübeyr 7 Bibliyografya : 9

İBN FEHD, CAMÂLEDDİN

Ebü'l-Abbâs Cemâlüddîn Ahmed b. Muhammed b. Fehd el-Esedî el-Hillî {ö. 841/1437) Şiî fakihi.

787 (1356) yılında Hille'de doğdu. İlk öğreniminden sonra Ali b. Hâzin el-Hâirî, Mikdâd b. Abdullah es-Süyûrî, İbnü'I-Mü-tevvec el-Bahrânî, Cemâleddin İbn A'rec el-Amîdî gibi hocalardan ders okudu. Ha­yatının büyük bir kısmını Hille'deki Zey-niyye Medresesi'nde müderrislik yaparak geçirdi. Ardından Kerbelâ'ya yerleşti. Bu­raya hangi tarihte geldiği bilinmemekle birlikte onun gelişiyle Kerbelâ'nın Necef, Hille ve Bağdat gibi bir ilim merkezi olma­ya başladığı nakledilmektedir. Daha son­ra Cebeliâmil'deki Cezzîn'e giderek Şehîd-i Evvel'in oğlu Ebü'l-Hasan Ziyâeddin Ali b. Muhammed el-Âmilî'den hadis din­ledi ve icazet aldı (824/1421). Öğretim faaliyetlerini aralıksız sürdüren İbn Fehd'in Ali b. Hilâl el-Cezâirî, Abdüssemî b. Fey­yaz el-Esedî, Radıyyüddin İbn Râşid el-Ka-Üfî, Zeynüddin Ali b. Muhammed el-Âmİ-lî, Ali b. Fazl ei-Hillî. Muhammed Nurbahş es-Sûfî ve Muhammed b. Felah el-Huvey-zî gibi âlimlerin yetişmesinde büyük kat­kısı olmuştur. Öğrencilerinin sonuncusu, Müşa'şaalar'ın Hûzistan'da mehdîliğini ilân ederek hâkimiyet kuran ilk hüküm­darıdır. İbn Fehd, aynı zamanda damadı olan Muhammed b. Felâh'ın isyan niteli­ğinde gördüğü hareketinden dolayı gö­rüşlerini reddederek öldürülmesi yönün­de fetva vermiştir. Kerbelâ'da vefat eden İbn Fehd, Hz. Hüseyin'in türbesinin yakınında halkın daha sonra İbn Fehd Bahçesi adını verdiği yerde defnedildi. Bir ziyaret-gâh olarak günümüze kadar gelen kabri­nin büyük bir kısmı yıkılmıştır.

Usûlî düşüncenin Muhakkik el-Hillî. İb-nü'l-Mutahhar el-Hillî ve Şehîd-i Evvel'-den sonraki en önemli temsilcilerinden olan İbn Fehd'in en belirgin vasıflarından biri sûfîmeşrep birfakih olmasıdır. Eser­lerinde Şehîd-i Evvel sonrası şerh döne­minin izlerini bulmak mümkünse de onun ictihad ve fakihin toplum içindeki rolüyle ilgili değerlendirmelerinde koyu bir Usûlî olduğu görülür. Ona göre gaybet döne­minde Şiî fakihin imamın gerçek temsil­cisi olduğunda hiç şüphe yoktur. Tasavvu­fa meyli ahlâk ve tasavvuf alanında kale­me aldığı eserlerde görüldüğü gibi haya­tından bahseden kaynaklar da bu konuda hemfikirdir. Bununla birlikte vahdet-i vü­cûdu esas almaktan ziyade çağındaki bazı mutasavvıflar gibi zühd ve ibadete dayalı ve felsefî tarafı ağır basan bir irfan anla­yışını benimsediği ifade edilmektedir. Onun tasavvufa bakışı Nasîrüddîn-i Tûsî, Bahâeddin el-Âmilî ve Şehîd-i Sânfnin ta­savvuf ve irfan anlayışına benzemektedir.

Eserleri.

İbn Fehd'in elli civarındaki ese­rinden bazıları şunlardır:

1. el-Mühezze-bü'l-bâr? fî şerhi'1-Muhtaşari'n-nâfi.⁹⁶⁴ Muhakkik el-Hillî'nİn İmâmiyye fıkhına dair eserinin şerhi olup Müctebâ el-lrâkî tarafından neşredilmiş­tir. ⁹⁶⁵

2. Muktaşar min şerhi'l'Muhtaşar (Meşhed 1410).

3. er-Resâ3ilü'l-Caşr. Fıkıhla ilgili on risale ihtiva eden bu eseri Mehdî Recâî yayımlamıştır.⁹⁶⁶ Bu risaleler sırasıyla şunlardır: Cevâbâtü'l-mesâ'ili'l-Bahrâ-niyye, Cevâbâtü'l-mesâ'ili'ş-Şâmiyye-ti'l-ûlâ, Risale vecize üvâcibâti'1-hâc, Ğâyetü'1-îcâz H-htfifi'I-i'vâz, Kitâyetü'l-muhtâc ilâ menâsiki'î-hâc, el-Lünfatü'l-celiyye û ma^nfeü'n-niyye, el-Muharrer fi'1-ietvâ, Mişbâhu'î-müb-tedî ve hidâyetü'î-muktedî.⁹⁶⁷ el-Mûcizü'l-hâvî li-tahrîri'1-letâvâ, Nebzetü'1-bâ-ği iîmâ îâ büdde minhü min Âdâbi'd-dâcî.

4. 'Uddetü'd-dtfîve necâhu's-sâ'î. Dua âdâbıyla ilgili bir eserdir (Tahran 1274/ 1857).

5. el-Fuşûl ü da'avât cfkâbe'1-fe-râ'iz. Tabersî nin MeJtârimü'i-ahlâJt'ı ile birlikte yayımlanmıştır (Tahran 1314). 6. et-Tahsîn tî şıtâti'l-'âriün. Ahlâk ve ta­savvufa dair olan bu eserde daha çok uz­letten bahsedilmektedir. ⁹⁶⁸

7. et-Tahrîr.⁹⁶⁹ Fıkha dair bir çalışmadır.

8. el-Halel fi'ş-şalöt. Başta sehiv olmak üzere nama­zı ihlâl eden hususlarla ilgilidir.

9. Cevâ-bâtü'l-mesâi!i'ş-Şâmiyye eş-Şâniye. er-Resâ'ilü'l-'aşr'üa geçen Cevûbûtü'l-mesâ'ili'ş-Şâmiyye'nm ikincisidir.

10. Tânhu'l-e^imme. On iki imamla ilgilidir.⁹⁷⁰

Bibliyografya :

Hürel-Âmilî, EmefûVâmii (nşr. Ahmedel-Hü-seynî), Necef-Bağdad 1385/1965, II, 21; Meclisi. Bihârû'l-envâr, Tahran 1376 hş., I, 32; Abdullah Efendiel-İsfahânî, Riyâiü't-'ulemâ' oe hiyâtü'l-fuzatâ' (nşrAhmed Hüseynî), Kum 1980,1,64-66; VI, 31; fiâme-i Dânİşverân-ı Naşiri, Kum, ts. (Dârü'l-Fikr), I, 371-377; Hânsârî, Rauzâtü'l-cen-nât.\, 71-76; Brackelmann, GAL.1I, 213; SuppL, II, 210;Abbasel-Kummî, el-Feua3idü'r-Razaviy-ye. Tahran 1327 hş., s. 33-35; a.mlf., et-Künâ ve'l-elkâb, Beyrut 1983,1, 380-38l;Tebrizî, Rey-hânetû'l-edeb.Vm, 145-147;Abdu]lah Mâmekâ-nî, Tenkihu'l-makâl, Necef 1350, I, 92; A'yâ-nü'ş-ŞFa, III, 147-148; M. Momen, An Introduc-fton toShi'ife(am,London 1985,s. 99, 102, 115, 302,313, 315; A. J. Newman. The Deoelopment and Political Significance ofthe Rationalist and Traditionalist Schoois İn imâmı Shi'i History [rom the Third / Ninth to the Tenth / Sbcteenth Century (doktora tezi, 1986), üniversity of Califor-nia.s. 697-701; A. A. Sachedina. TheJustRuter in Shi'ite /s/am,Oxford 1988, s. 18; Hüseyin Mü-derrisî Tabâtabâî, Mukaddİme-İ ber Fıkh-i Ş?a (trc.M Âsaf Fikret], Meşhed 1989, s. 156-161; Muhammed Abdürrezzâk, "Mişbâhu'l-mübtedî ve hidâyetü'I-muktedî li'bn Fehd el-Hillî", 7u-râşûnâ, IV/16, Kum 1409, s. 645-661; Dihhudâ, LÜğatnâme, II, 337; "İbn Fehd-i Hillî", DMF, I, 21; Hasan Ensârî. "İbn Fehd-i Hillî", DMBl, IV, 431; Hüseyin Rûhânî. "İbn Fehd-i Hillî", DMT, I, 358; a.mlf., Uet-Tahsîn fi afâtil-cârifin", a.e., İV, 162; M. Salati, "Ebn Fahd Helli", Ek, VIII, 23.

İBN FEHD, İZZEDDİN

Ebû Fâris (Ebü'l-Hayr) İzzüddîn Abdülazîz b. Ömer b. Muhammed (el-İzz b. en-Necm) b. Fehd el-Hâşimî el-Mekkî eş-Şâfiî (ö. 922/1516) Tarihçi.

16 veya 26 Şevval 850 (4 veya 14 Ocak 1447) tarihinde Mekke'de doğdu; IX-X. (XV-XV1.) yüzyıllarda birçok âlim yetiştiren İbn Fehd ailesinden tarih ve hadis âlimi Necmeddin İbn Fehd'in oğludur. Kendisi­ne doğumunda Ebü'l-Hayr Ali adı verilmiş, ancak o sırada Kahire'de olan babası ge­ri döndüğünde gördüğü bir rüya üzerine bunu Ebû Fâris Abdütazîz ile değiştirmiş­tir; bu sebeple bazan Ebü'l-Hayr künye-siyle de anılır. İlk Öğrenimine babasından ve dedesi Takıyyüddin İbn Fehd'den ders alarak başladı. Kur'an'ı, Nevevî'nin Er-bcfîninı, İbnü'l-Mukrî el-Yemenrnin el-İrşâd'ım. İbn Mâlik'in ei-£//iyye"sini, İbn Hacer'in Nuhbetü'l-fiker"\n\ ezberledi ve hadis, fıkıh, usûl-i fıkıh, nahiv okudu. Ebü'1-Feth el-Merâgî, İbnü'z-Zahîre, Bur-hânü'z-Zemzemi ve Medine tarihçisi Sem-hûdî gibi çok sayıda âlimin öğrencisi oldu ve onlardan icazet aldı.⁹⁷¹ 870te (1466) ilmini arttırmak amacıyla Medine'ye ve oradan Kahire'ye gitti. Ertesi yıl Suriye'ye geçerek Kudüs, Halep. Dımaşk, Hama. Ba'lebek, el-Halîl ve Gazze şehirlerini dolaştı; 87S {1470-71), 876, 884 (1479) ve 886 yıllarında da tekrar Kahire'ye gitti. 909'da (1503-1504) oğlu Muhibbüddin ile birlikte gittiği Me­dine'de bir süre kaldı. Bu seyahatleri sıra­sında Bukâî. İbn Hacer el-Askalânî, Şem-seddin es-Sehâvî, Şeyhülislâm Zekeriyyâ el-Ensârî, Abdülhakes-Sinbâtî, Şemsed-din Hattâb, Muhib el-Busrevî gibi âlimle­rin İlim meclislerine devam ederek icazet aldı. 917'de (1511) hâzinü'l-kütüb tayin edildi. Bu arada hadis, fıkıh ve Arapça dersleri de okutmuş, bu alanlarda üstat tanınarak birçok kişiye icazet vermiştir. Ondan icazet alanlar arasında Şam tarih­çisi Muhammed b. Tolun da bulunmakta­dır. 18 Cemâziyelâhir922'de (19 Temmuz 1516) Mekke'de vefat etti ve Mi'lât Kab-ristanı'na babasıyla dedesinin yanına gö­müldü. 920 (1514) veya 921 yıllarında öl­düğü de rivayet edilir. İlmî otoritesi ve hattatlığının yanında güzel ahlâkı, teva­zuu, derin anlayışı ve zekâsı ile de tanın­mıştır. İlmî mirasını oğullarından Muhib­büddin Cârullah devralmıştır.

Eserleri.

1. Gayetü'l-merâm bi-ahbâ-ri saltanati'l-Beledi'l-haiâm. Mekke ta­rihiyle ilgili önemli kaynaklardan sayılan eser. fetihten itibaren 921 Recebine (Ağus­tos 1515) kadar burada görev yapan vali ve emîrlerin hayat hikâyesini anlatmak­tadır. İbn Fehd bu eserini Şerîf Berekât b. Muhammed'e ithaf etmiş, mukaddi­mesinde onun hakkında uzun uzadıya övücü sözler söyledikten sonra 289 sayfa tutarında uzun bir tercüme-i hâlini ver­miştir.⁹⁷² Muhammed Habîb el-Hîle kitabın bütünüyle İbn Fehd'e ait ol­madığını, babası Necmeddin b. Fehd'in Buğyetü'l-merâm bi-ahbâri vüiâti'l-Beledi'l-harâm adlı çalışmasından bü­yük ölçüde nakil yaptığını, hatta "bugye" ve "vülât" kelimelerini "ğâyet" ve "salta-nafa dönüştürerek eseri sahiplendiğini belirtmektedir.⁹⁷³ Kitap, Fehîm Muhammed Şeltût'un tahkikiyle Câmiatü Ümmi'l-kurâ Merkezü bahsi'1-ilmî ve İhyâi't-türâsi'l-İslâmî tarafından üç cilt ha­linde kısa bir mukaddime ve ayrıntılı bir fihrist ilâvesiyle neşredilmiştir (Cidde- Ka­hire 1406-1409/1986-1989).

2. BÜİûğu'l-kurâ fî zeyli îthâfi'1-verâ bi-ahbâri üm­mi'l-kurâ. Babasına ait İthâfü'1-verâ adlı esere yazdığı zeyildir. İbn Fehd'in en önemli çalışması sayılan kitap babasının vefat tarihinden ⁹⁷⁴ Rebîülâhir 922'ye (1516) kadarki dönemi kapsamaktadır. Bilinen iki yazma nüshasından biri müellif hattından 1129 (1717) yılında istinsah edilmiş olup Mek-tebetü'l-Haremi'l-Mekkî'nin Tarih bölü­mündedir.⁹⁷⁵ Abdüssettâr ed-Dİhlevî tarafından 1924'te istinsah edilen diğer nüsha da aynı kütüphanede kayıtlı­dır.⁹⁷⁶ Kitap Mekke'nin siyasî, içtimaî, kültürel tarihi ve şeriflerin çeşitli devletlerle ilişkileri açısından önem taşımaktadır. Müellifin oğlu İbn Fehd Muhibbüddin bu esere NeyJü'1-münâ bi-zeyli Bulûğı'l-kurâ li-tekmüeti ithâfi'l-verâ adlı bir zeyil yazmıştır.

3. en-Nüz-hetü's-seniyye iîmâ yutlabü min ahbâ-n'î-müîûk ve hulefâ'i'd-diyâri'l-Mışriy-ye. Eserin çeşitli kütüphanelerde birçok yazma nüshası vardır. ⁹⁷⁷

4. Meşyehatü İbn Fehd el-Mekkî eş-Şâfi'î, Medine'deki Arif Hik­met Kütüphanesi'nde kayıtlı bulunan eser ⁹⁷⁸ İbn Fehd'in hocala­rından okuduğu kitapların listesini ver­mektedir. Muhammed Habîb el-Hîle ese­rin muhtevasıyla isminin uygun olmadı­ğını söyler ve kitabın adını Fehresü mer- viyyâü'l-'İz b. Fehd şeklinde yazar.⁹⁷⁹

İbn Fehd'in kaynaklarda adı geçen di­ğer eserleri de şunlardır: Tertîbü taba-köti'l-kurrâ li'z-Zehebî, et-Terğîb ve'l-ictihâd fi'l-bâ% li-zevi'I-himemi'l-hıl-yâ 'ale'l-cihâd, el-Hüccetü'd-dâmiğa li-ricâli'1-fuşuşi'z-zâ'iğa, Zİrvetü'l-'İz ve'1-mecd îi-meşâyihi İbn Fehd, Rih-letü'1-İz b. Fehd, Mu'cemû şüyûhi İbrahim b. Muhammed et-Tarâblusî, Mıfcemü şüyûhi Fehd, Nüzhe-tü'1-ebşâr limâ te'ellefe mine'l-efkâr, Nüzhetü zevi'l-ahlâm bi-ahbâri'1-hu-tabâ' ve'l-eimme ve kudâti Beledi'l-harâm, Tetmîmü meşyehâti'ş-Şerîf es-Semhûdî.⁹⁸⁰

Bibliyografya :

İbn Fehd. Câyetü'l-merâm(nşr. Fehîm M. Sel-tût), Mekke 1406/1986, neşredenin girişi, 1,7-20; Necmeddin İbn Fehd. Mu'cemü'ş-şüyûh (nşr. Muhammed ez-Zâhî), Riyad 1982, neşredenin girişi, s. 18-19;Sehâvî, ed-Oa&ü'l-lami1, IV, 224-226; V, 247; a.mlf.. et-Tuhfetü't-Iatîfe fi tarifyi'l-Medînetİ'ş-şerife, Kahire 1376,1,8; Gazzî, el-Ke-uâkibü's-sâ'ire, I. 238-239; İbnû'l-İmâd, Şeşe-rât, VI11, 100-102; Muhibbi, tjulâşatü 'l-eşer, I, 5; II, 457; Brockelmann. CAL, II, 224; Suppi, II, 224; fzâhu'l-meknün. I, 283; II, 634, 639; Hediyyetü'l-'ârifin, I, 583; Ziriklî. el-A'tâm, IV, 149; Kehhâle. Mu'cemü 'l-mükllifin, V, 255; Na­sır er-Reşîd, "Benû Fehd: mü'errifoû Mekke", Bahşün fı'n-nedueti't-'âlemiyyeti'l-ülâ li-dlrâ-sâti târihi'l-CezîretiVArabiyye, Riyad 1979, II, 74-76, 80-81; Abdülhay el-Kettânî, Fıhrisü'l-fe-haris,], 421; II, 619, 754-756, 911;Cezzâr. Me-dâhllü'i-mü'eUirın, III, 1179-1180; M. Habîb el-Hîle. et-Târifı ve'l-mü'errihûn bi-Mekke, Lon-don 1994, s. 170-179; F. Rosenthal, "Ibn Fahd", £/2(İng ).III,760.