İSLÂm prensipleri ansiklopediSİ

İki atıf notu:

-Marifetullahı kazanma yolları olan üç meslek ve mukayesesi, bak: 2251-2253, 3987/1.p.lar

-İlm-i Kelâm ulemasından birisi gelecek, hakaik-ı imaniyeyi isbat edecek, bak: 3067.p.

1599- İlm-i Kelâm, ehl-i bid’adan olan Mu’tezile içinde doğmuş, ehl-i sünnet âlimleri elinde ehilleşmiş, Gazalî Hazretleri ve muakibleri ile de ke­malini bulmuştur. İlm-i Kelâm’ın bu üç merhalesi şöyle hülasa edilebilir:

Asr-ı Saadet ve Tabiîn devirlerinde İslâm itikadıyatında birlik vardı. İs­lam, fü­tuhatla sınırları genişledikçe muhtelif dil, anlayış ve milletlere mensub insanlar, İs­lâm camiasına dahil oluyorlardı. Bunların arasında, İslâmiyet’e girmekle beraber İs­lâm öncesi fikir ve temayülleri henüz tam İslâmlaşama­mış olanlar bulunduğu gibi, zahiren müslüman olanlar ile ehl-i kitab ve bir kısım muarızlar da vardı. Bu sebeble İslâm dünyasında itikadî ihtilaflar ve fırkalar ortaya çıkmaya başladı. Bu durum kar­şısında İslâm itikad birliğini muhafaza etmek için hakiki İslâm âlimleri, tevhid ilmini asıl kaideleriyle or­taya koyup aklî ve mantıkî delilleriyle isbat ve izah yolunu göster­diler.

İşte bu hareket karşısında Hicri birinci asrın sonlarına doğru, bid’at ehli kendi bozuk fikriyatına ilmî bir hüviyet kazandırmak için, ilm-i Kelâm de­dikleri bir hare­kete giriştiler. Mu’tezilenin ilki kabul edilen Vasıl b.Ata (vefatı Hi.131) bu mevzuda ilk eserini yazmış, Ebu-l Huzeyl ve İbrahim en-Nazzam gibi Mu’tezile öncüleri bu harekete katılmışlardır.Böylece ilm-i Ke­lâm’ın birinci merhalesi başlamış oldu.

Mezkûr bid’at hareketine karşı, Basra’lı Abdullah b.Said-el Küllab (vefatı takri­ben Hi.240) İlm-i Kelâm’a yeni bir hüviyet kazandırarak onları mağlub etmiştir. Kendisinden bir asır kadar sonra gelen Ebu-l Hasan-ul Eş’arî,

Küllab’ın fikrinden de faydalanarak Mu’tezile’den ayrılıp muarızlara karşı İlm-i Kelâm’ı kullanmış ve bu ilme İslâm itikadiyatını müdafaa eden bir ilim vasfını ka­zandırmıştır. Böylece itikadda ehl-i sünnetten olan Eş’arî Mezhebi meydana gel­miştir. Aynı şekilde Eş’arî hazretlerinden yirmi yaş küçük olan Maturidî hazretleri de (Hi.280-336) bu ilimle Ehl-i Sünnet itikadiyatını mü­dafaa ederek itikadda imam olmuştur. (Bak.Maturidî)

Diğer taraftan Abbasiler devrinde, Eski Çağ ilim ve felsefî eserlerinden bir kısmının, tercüme oluyla İslâm dünyasına intikal etmesiyle İslâm itika­dına zıd düşen bir takım felsefî görüşler ortaya çıkmıştı. Bu felsefî fikirlere karşı Kadı Ebubekir-el Bakıllanî (Vefatı Hi. 403) İslâm müdafaasında İlm-i Kelâm’ı dirayetle kullanmıştır. Daha sonra El-Cüveynî gibi zatların çalışma­larıyla İmam-ı Gazalî Hazretlerine ka­dar devam eden süre, İlm-i Kelâm’ın ikinci merhalesini teşkil eder

İmam-ı Gazalî Hazretleri (Hi: 450-505) ile İlm-i Kelâm’ın üçüncü mer­halesi başlar. Hz.Gazalî, İlm-i Kelâm’a kazandırdığı yeni metodla felsefe ce­reyanlarını mağlub etmiştir. Hz. Gazalî ve ondan sonra gelen İlm-i Kelâm âlimlerine “Müteahhirîn” denilmiştir.