Jo`rayeva A

Fermentativ reakciya tezliginiń temperaturaǵa baylanıslılıǵı. 

---

16 

 

 

 

Fermenttiń joqarı temperaturada denaturatsiyga dús keliwi. 

 

Biraq ayırım fermentler bunday nizamlıqlarǵa bo'ysunmaydi. Mısalı, 0˚C ga 

jaqın temperaturada katalaza fermenti kóbirek aktivlikke iye. Sonıń menen 

birge, ıssılıqqa  sabırlı fermentler de bar. Mısalı, adenilatkinaza qısqa waqıt 

dawamında 100˚C li temperaturada óz aktivligin joǵatmasligi múmkin. Íssı 

bulaqlarda jasawshı mikroorganizmlar quramında beloklar, atap  aytqanda 

fermentler bar ekenligine qaramay joqarı temperaturaǵa shıdamlılıǵı menen 

ajralıp turadı. Bunday fermentler tábiyaatına kóre glikoproteidlar bolıp, 

termostabillik haqqındauyatini -  shıdamlılıǵın  olar quramındaǵı uglevod 

komponenti támiyin etedi. 

Ferment aktivligine temperaturanıń tásiri turmıslıq iskerlik processlerin 

túsiniwde júdá zárúrli. Temperatura tómenlewi menen ayırım haywanlar uyqı 

yamasa anabioz jaǵdayına ótediler. Bunday jaǵdaylarda fermentativ reakciyalar 

tezligi páseytiwip, organizmde azıqa elementları sarpı hám kletka funktsiyasın 

aktivligi pasayadi. Dene temperaturasın az-azdan eliriwi fermentativ reakciyalar 

barıwın tezlestiredi hám haywan organizmi aktiv jaǵdayǵa qaytadı. 

Joqarı dene temperaturası mısalı, bezgek jaǵdayı, juqpalı keselliklerde 

fermentler tárepinen katalizlanadigan bioximiyalıq reakciyalardı tezlestiredi. 

Kóterilgen dene temperaturasınıń hár bir gradusı reakciya tezligin shama menen 

20% ga asıradı. Bunnan tısqarı 40˚C átirapındaǵı temperaturada ıssıqa shıdamsız 

fermentlerdiń denaturatsiyalanishi esabına bioximiyalıq processlerdiń tábiy 

jolları izdan shıǵıwı múmkin. 

Organizmdi jasalma sawıpıw gibernatsiya dep atalib, klinika da xirurgiya 

operatsiyaların ótkeriwde qollanıladı. Denediń sawıpılıwı fermentativ 

reakciyalardıń tezligin pasaytiradi jáne bul menen elementlardıń sarıplanıwı 

hám de organizm kletkaların jasaǵıshlıq qábiletin uzaǵıraq saqlaw imkaniyatın 

beredi. Sol sebepli azıq-túlik ónimleri muzlatkichlarda saqlanadı jáne bul menen 

mikroorganizmlarning fermentler aktivligi pasaytiriladi. 

Fermentler aktivliginiń basqarilishi. Fermentler aktivligi basqarılatuǵın 

katalizatorlarga tiyisli ekenligi joqarıda aytılǵan edi. Ferment aktivligin 

---

17 

 

basqarilishi túrli tásirge iye bolǵan biologiyalıq komponentler yamasa jat 

birikpelerdi (mısalı, dári ónimleri, záhárler) kletka bólimleri menen óz-ara 

baylanısıwı arqalı 

júzege keledi. Olar fermentlerdiń modifikatorlari yamasa regulyatorları dep 

ataladı. Modifikatorlarning fermentlerge tásiri astında reakciya tezleniwi 

(bunday sharayatta olardı aktivatorlar dep ataladı ) yamasa páseyiwi (bunday 

sharayatta olardı ingibitorlar dep ataladı  ) múmkin. 

Fermentler aktivligin basqarilishi 3 basqıshnı óz ishine aladı : 

1.  Kletka ishki basqarilishi (substratlar, metabolitlar, aktivatorlar, ingibitorlar, 

pH, temperatura, allosterik fermentler). Bunday basqarıw avtomatikalıq keshedi. 

2.  Gormonal basqarilish. Belok tábiyaatlı gormonlar hám aminokislota 

ónimleri kletka fermentleri adenilatsiklaza sisteması arqalı ; steroid gormonlar 

hám tiroksin - gen dárejesinde fermentler sintezini jedellestiredi. 

3. Nerv sisteması arqalı basqarilish 

Fermentlerdiń aktivleniwi. Modifikatorlar tásirinde biokimiyoviy reakciyanı 

tezlalanishi tiykarında ferment aktivlesedi. Aktivlentiretuǵın elementtıń ferment 

aktiv orayına tásir etiwshiligi júzege keledi. Oǵan ferment kofaktorlari hám 

substratlari kiredi. Kofaktorlar (metall ionları hám koferment) quramalı 

fermentlerdiń tek ǵana struktura elementleri bolmaydıden olardı 

aktivlantiruvchilari ham bolıp tabıladı. Metall ionları jetkilikli dárejede ózine 

has aktivlantiruvchi bolıp tabıladı. Kópshilik fermentlerge birpara jaǵdaylarda 

bir emes, bir neshe metall ionları talap etiledi. Mısalı, bir valentli kationlarni 

kletka membranasınan tashib ótkeriwshi Na+, K+ - ATF azalardı aktivleniwinde 

magniy, natriy hám kaliy ionları bolıwı zárúr. Fermentlerdi metall ionları 

járdeminde aktivleniw mexanizmleri túrli kóriniske iye. Ayırım fermentlerde 

olar katalitik bólim quramına kiredi. Kóbinese metall ionları substratning 

ferment aktiv orayı menen ayriqsha kópir payda etip baylanısıwın jeńillestiredi. 

Birpara jaǵdaylarda bolsa metall ferment menen emes, bálki substrat menen 

metallosubstratli kompleks payda etedi. Substratni bólew hám katalizlashda 

kofermentlarning ayriqshalıǵı olardıń fermentativ reakciyalani aktivlashida 

kórinetuǵın boladı. 

Substratning  ózi de  málim  bir  muǵdar  shegarasında  aktivlentiretuǵın  bóle 

aladı. 

Ferment substrat muǵdarına to'yingandan keyin aktivligi aspaydı. Substrat 

ferment turaqlılıǵın asıradı hám ferment aktiv orayınıń zárúrli konformatsiyasida 

qáliplesiwin jeńillestiredi. 

Birpara fermentlerdiń aktivleniwi olar molekulasınıń aktiv orayına tegmasdan, 

modifikatsiyalaw jolı arqalı da ámelge asıwı múmkin. Bunday modifikatsiyanıń 

bir neshe usılları ámeldegi: 

---

18 

 

-  faol bolmaǵan unumi - profermentlar yamasa zimogenni aktivlew; 

-  ferment molekulasına modifikatsiyalaytuǵın gruppanı biriktiriw jolı menen 

aktivlew. 

-  faol bolmaǵan belok kompleksin aktiv fermentke dissotsiyalash jolı menen 

aktivlew. 

Fermentlerdiń aktivligin asırıwda 2 qıylı tásir qılıw múmkin

---

19 

 

Fermentti aktivlestiriw 

 

I. Ferment aktiv orayına tásir 

qılıw arqalı aktivlestiriw 

II. Ferment aktiv orayından sırtda 

tásir qılıw arqalı aktivlestiriw 

Metall 

ferment 

faol 

 

markazi 

quramına 

kiredi hám aktivligin asıradı Metall 

substrat 

bilan  birikib,   uni 

ferment 

faol  markaziga 

birikishini   

 

kiyim- 

kensheklestiredi 

Kofermentlar  ferment  aktiv  orayı 

menen  birikib  fermentativ  reakciyanı 

asıradı 

Málim       miqdordagi 

substrat 

kontsentratsiyası  aktivator  bolıwı 

múmkin. 

Ferment 

substratga 

to'yinguncha fermentativ reakciya 

orta baradı. 

Profermentni aktivlew; 

Ferment 

molekulasına 

aktivator 

biriktiriw;  Ferment  molekulasınan  aktiv 

bolmaǵan  belok  kompleksin  dissotsatsiya 

qılıw ; 

mn. 

Pepsinogen 

- 

pepsin 

- 

12 

aminokislota qaldıg'i gidroliz etiledi.