Kirish Reja: 1: Majburiy to’lovlarning mohiyati va ularning tasniflanishi 2: Majburiy to’lovlar auditini tashkil qilishning ahamyati 3: Majburiy to’lovlar auditini rejalashtirishir va tashkil etish 4

1. Majburiy to‘lovlarning mohiyati va ularning tasniflanishi
Majburiy to‘lovlar deganda davlat maqsadli jamg‘armalariga majburiy pul to‘lovlari, bojxona to‘lovlari, shuningdek vakolatli organlar hamda mansabdor shaxslar tomonidan yuridik ahamiyatga molik harakatlarni to‘lovchilarga nisbatan amalga oshirish uchun, shu jumladan muayyan huquqlarni yoki litsenziyalar va boshqa ruxsat beruvchi hujjatlarni berish uchun to‘lanishi lozim bo‘lgan yig‘imlar, davlat boji tushuniladi.
Boshqa majburiy to‘lovlarga quyidagilar kiradi:
1) ijtimoiy jamg‘armalarga majburiy to‘lovlar:
yagona ijtimoiy to‘lov;
fuqarolarning budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga sug‘urta badallari;
budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmalar;
2) Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy to‘lovlar:
Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalar;
Respublika yo‘l jamg‘armasiga yig‘imlar;
3) davlat boji;
4) bojxona to‘lovlari;
5) ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im.
Yagona ijtimoiy to‘lovni to‘lovchilar quyidagilardir:
yuridik shaxslar - O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari;
O‘zbekiston Respublikasida faoliyatni doimiy muassasa, chet ellik yuridik shaxslarning vakolatxonalari va filiallari orqali amalga oshiruvchi O‘zbekiston Respublikasi norezidentlari.
Jismoniy shaxslar - O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi hududida doimiy yashovchi va ishlovchi fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar fuqarolarning budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga sug‘urta badallari (bundan buyon matnda sug‘urta badallari deb yuritiladi) to‘lovchilardir.
Sug‘urta badallarini hisoblash va ushlab qolish majburiyati, shuningdek ularning to‘g‘ri hisoblab chiqarilishi uchun javobgarlik ish beruvchi zimmasiga yuklatiladi, bundan sug‘urta badallari to‘lovchi yakka tartibdagi tadbirkorlar, yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo‘jaliklari aʼzolari mustasno.
Yagona ijtimoiy to‘lovni va sug‘urta badallarini hisoblab chiqarish uchun soliq solinadigan baza to‘lanadigan daromadlar summasi sifatida belgilanadi.
Yagona ijtimoiy to‘lov va sug‘urta badallari har oyda soliq solinadigan bazadan hamda belgilangan stavkalardan kelib chiqqan holda hisoblab chiqariladi.
Yagona ijtimoiy to‘lov yuridik shaxslarning mablag‘lari hisobidan to‘lanadi, sug‘urta badallari esa xodimlarning ish haqidan ushlab qolinadi va soliq agentlari tomonidan o‘tkaziladi.
Yagona ijtimoiy to‘lovning hisob-kitobi soliq bo‘yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga soliq to‘lovchi tomonidan ortib boruvchi yakun bilan:
mikrofirmalar va kichik korxonalar tomonidan - yilning har choragida hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda;
mikrofirmalar va kichik korxonalar jumlasiga kirmaydigan soliq to‘lovchilar tomonidan - har oyda hisobot davridan keyingi oyning 10-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda taqdim etiladi.
Sug‘urta badallarining hisob-kitobi ro‘yxatdan o‘tkazilgan joydagi davlat soliq xizmati organlariga soliq to‘lovchi tomonidan ortib boruvchi yakun bilan yilning har choragida hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay taqdim etiladi.
To‘lov quyidagi muddatlarda amalga oshiriladi:
yagona ijtimoiy to‘lov - har oyda, keyingi oyning 10-kunidan kechiktirmay;
sug‘urta badallari - ish haqiga pul mablag‘lari olish uchun bankka hujjatlarni taqdim etish bilan bir vaqtda.
Sof tushum budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmalarning soliq solish obʼekti va soliq solinadigan bazasidir.
Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmalar har oyda soliq solinadigan bazadan va belgilangan stavkadan kelib chiqqan holda hisoblab chiqariladi.
Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmalarning hisob-kitobi soliq bo‘yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga ortib boruvchi yakun bilan:
mikrofirmalar va kichik korxonalar tomonidan - yilning har choragida, hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda;
mikrofirmalar va kichik korxonalar jumlasiga kirmaydigan soliq to‘lovchilar tomonidan - har oyda, hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda taqdim etiladi.
Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmalarni to‘lash hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay amalga oshiriladi.
Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarning soliq solish obʼekti va soliq solinadigan bazasi quyidagilardir:
1) kommunal xo‘jalik tizimining issiqlik, suv va gaz taʼminoti korxonalari uchun - mahsulotlarning (ishlarning, xizmatlarning) qo‘shilgan qiymat solig‘i va tegishincha issiqlik taʼminoti korxonalari uchun issiqlik quvvatining, suv taʼminoti korxonalari uchun suvning, gaz taʼminoti korxonalari uchun tabiiy gazning xarid qiymati chegirib tashlangan holda realizatsiya qilingan hajmi;
2) qurilish, qurilish-montaj, taʼmirlash-qurilish, ishga tushirish-sozlash, loyiha-qidiruv va ilmiy-tadqiqot tashkilotlari uchun - o‘z kuchlari bilan bajarilgan, tegishincha qurilish, qurilish-montaj, taʼmirlash-qurilish, ishga tushirish-sozlash, loyiha-qidiruv va ilmiy-tadqiqot ishlarining qo‘shilgan qiymat solig‘i chegirib tashlangan holdagi qiymati;
3) vositachilik xizmatlari ko‘rsatuvchi, shu jumladan tovarlarni sotish bo‘yicha, vositachilik va topshiriq shartnomasi bo‘yicha hamda vositachilik xizmatlari ko‘rsatishga oid boshqa shartnomalar bo‘yicha vositachilik xizmatlari ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar uchun - ko‘rsatilgan xizmatlar uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i chegirib tashlangan holdagi mukofot summasi;
4) savdo faoliyatini amalga oshiradigan yuridik shaxslar uchun - tovar oboroti;
5) kredit tashkilotlari va sug‘urta tashkilotlari uchun - aniqlanadigan daromad;
6) asosiy faoliyati mol-mulkni lizingga berishdan iborat bo‘lgan yuridik shaxslar uchun - moliyaviy ijara (lizing) bo‘yicha foizli daromad summasi.
Soliq to‘lovchilar turli xil soliq solish obʼektlariga ega bo‘lgan hollarda, ular soliq solish obʼektlarining alohida-alohida hisobini yuritishi va tegishli obʼektlar uchun belgilangan stavkalardan kelib chiqqan holda Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarni to‘lashi shart.
Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalar soliq solinadigan bazadan va tasdiqlangan stavkadan kelib chiqqan holda har oyda hisoblab chiqariladi.
Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarning hisob-kitobi soliq bo‘yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga ortib boruvchi yakun bilan:
mikrofirmalar va kichik korxonalar tomonidan - yilning har choragida, hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda;
mikrofirmalar va kichik korxonalar jumlasiga kirmaydigan soliq to‘lovchilar tomonidan - har oyda, hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda taqdim etiladi.
Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarni to‘lash hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay amalga oshiriladi.
Respublika yo‘l jamg‘armasi yig‘imlariga quyidagilar kiradi:
avtotransport vositalarini olganlik va (yoki) O‘zbekiston Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kirganlik uchun yig‘im;
chet davlatlar avtotransport vositalarining O‘zbekiston Respublikasi hududiga kirganligi va uning hududi orqali tranzit tarzida o‘tganligi uchun yig‘im.
Avtotransport vositalarini olish va (yoki) O‘zbekiston Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kirish uchun yig‘im to‘langanligi to‘g‘risidagi hujjat taqdim etilmagan holda avtotransport vositalarini ro‘yxatdan o‘tkazish, qayta ro‘yxatdan o‘tkazish yoki texnik ko‘rikdan o‘tkazish amalga oshirilmaydi.
Chet davlatlar avtotransport vositalari O‘zbekiston Respublikasi hududiga kirganligi va uning hududi orqali tranzit tarzida o‘tganligi uchun yig‘im chet davlatning avtotransport vositasi O‘zbekiston Respublikasi hududiga kirayotganida undiriladi.
Davlat boji yuridik ahamiyatga molik harakatlarni amalga oshirganlik va (yoki) bunday harakatlar uchun vakolatli muassasalar va (yoki) mansabdor shaxslar tomonidan hujjatlar berganlik uchun olinadigan majburiy to‘lovdir.
O‘zbekiston Respublikasi konsullik muassasalari tomonidan konsullik harakatlarini amalga oshirganlik uchun davlat boji konsullik yig‘imi tariqasida undiriladi.
Davlat bojining stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
2. Majburiy to‘lovlar auditini tashkil qilishning ahamiyati
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida korxonalar faoliyatining samaradorligini oshirish, auditorlik tekshiruvidan o‘tkazish hamda hisob-kitobni yaxshilash maqsadida ularga maslahat, yo‘l-yo‘riqlar, huquqiy va boshqa turlardagi yordam va xizmatlarni ko‘rsatadigan malakali hamda muhim xizmat shakli autidorlik faoliyatiga katta ehtiyoj sezilmoqda. Bunday faoliyatning asosiy vazifasi, birinchi navbatda, korxona va tashkilotlarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini nazorat qilib turadigan buxgalterlik hisobi tizimi, faoliyat natijalarini baholaydigan joriy va yillik hisobotlarning qonuniyligini tasdiqlashdan iboratdir.
Rivojlangan davlatlarning olimlari moliyaviy hisobot auditi moliyaviy hisobot maʼlumotlar yig‘indisi (korxonani tekshiruv vaqtida yig‘ilgan maʼlumotar) bilan bir mezonga to‘g‘ri kelishini aniqlaydi, deb fikr yuritsada, ikkinchi guruh rus olimlari ham ushbu mazmunni inkor etmagan holda quyidagilarni taʼkidlaydi:
Majburiy audit – buxgalteriya hisobotlari hamma jihatlari ishonchliligini audit xulosasida ifodalashdir.
Hozirgi kunda jahonning ko‘p mamlakatlarida auditning nazariy-metodologik asoslari isloh qilinmoqda. Auditning asosiy taʼriflarida «audit - moliyaviy hisobotdagi maʼlumotlarni keltilangan mezonlarga mos kelishlik darajasini aniqlash jarayonidir” -deb eʼtirif etiladi. Lekin XXI asrga kelib auditning mohiyati faqat mos kelishni emas, balki uning faoliyati kengaydi, hamda yangi – mustaqil yo‘nalishlari paydo bo‘lmoqda. Buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish tizimi takomillashib borishi auditorlik faoliyatining funksional yo‘nalishlarini o‘zgartiradi, yaʼni auditining ahamiyati oshib boradi. Mazkur tadqiqot ishida soliq auditini tashkil etish, uning nazariy va metodologik asosini tadqiq qilishni maqsad qilib qo‘ydik.
Bozor iqtisodiyotini erkinlashtirish va islohotlarni amalga oshirish sharoitida auditning zamonaviy turlaridan biri bo‘lgan soliq -auditiga extiyoj ko‘paydi. Bu sharoitda xo‘jalik yurituvchi subʼektning soliq qonunchiligiga rioya qiliщi muhim ahamiyatga ega. Chunki mamlakatda olib borilayotgan soliq siyosatining - bularidan biri ham, xo‘jalik yurituvchi subʼektlarning soliq qonunchiligiga rioya qilishidir.
Ushbu masalalar O‘zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi yangi tahriri va «Soliq maslahati to‘g‘risida”gi Qonunda o‘z aksini topgan. O‘zbekiston Respublikasining «Soliq maslahati to‘g‘risida”gi qonun 2006 yil 21 sentyabrda qabul qilingan. Iqtisodiy adabiyotlar, xorij mamlakatlarining audit bo‘yicha hujjatlari tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, soliq auditi auditorlik xizmatlarining bir turi sifatida eʼtirof etilgan.
Mamlakatimizda audit bo‘yicha chop etilgan adabiyotlarda soliq auditning mazmuni, mohiyati, zaruriyati bilan bog‘liq masalalar aytilmagan, uning nazariy va metodologik asoslari ilmiy jihatdan tadqiq qilinmagan. Lekin B.Isroilov o‘zining ilmiy ishida soliq auditini nazorat turi sifatida qayd etgan va uning taʼriflarini berishga harakat qilgan. Uning fikricha: «Soliq auditi - qonunchilik normalari belgilangan soliq va soliqlarga tenglashtirilgan tulovlar intizomi za nazorati soliq nazorati organlari zimmasiga yuklatilgan vazifalar ijrosini nazorat kilish maqsadida, vakolatli organlar tomonidan amaldagi qonunchilikda belgilangan tartiblarda soliq to‘lovchilarda o‘tkaziladigan tekshiruvidir”.²
Bizning fikrimizcha soliq auditiga mahsus auditorlik topshirig‘i auditning mahsus yo‘nalishi sifatida qarashimiz maqsadga muvofiq bo‘ladi. Shuning uchun, auditorlik topshiriqning mohiyatini ochishimiz kerak.
Mahsus auditorlik topshiriq - bu auditorlik tashkilot bilan xo‘jalik yurituvchi subʼekt o‘rtasida tuzilgan shartnomaga asosan moliyaviy hisobotning maʼlum bir qismini haqiqiyligi va ishonchligini tekshirish tushuniladi. Mahsus auditorlik topshiriq yoki mahsus savolni tekshirish barcha alohida milliy standart ishlab chiqilgan. Mahsus savollarni tekshirish O‘zbekiston Respublikasining «Mahsus savolni tekshirish natijalari bo‘yicha auditor hisoboti” auditorlik faoliyati milliy standarti (AFMS 80-son) bilan tartibga solinadi.
80-sonli AFMSda mahsus savollar bo‘yicha auditor hisoboti qo‘yidagilarning auditorlik tekshiruvlari yakunlari bo‘yicha tuziladi:
1) Moliyaviy hisobotning ayrim hisobvaraqlari yoki bo‘limlari(soliq hisobi) keyinchalik «Moliyaviy hisobotning komponentlari yoki ayrim ko‘rsatkichlari” deb yuritiladi) ularning to‘g‘riligini baholash maqsadida;
2) Shartnoma shartlariga rioya qilish;
3) Xo‘jalik yurituvchi subʼekt xo‘jalik tizimining ayrim qismlari) qonun hujjatlariga, shuningdek xo‘jalik yurituvchi subʼekt rahbariyati tomonidan belgilangan meʼyor va qoidalarga mos kelishi;
4) Konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotning ayrim hisob varaqalari bo‘limlari;
5) Boshqa moliyaviy axborotlar.
Mahsus savolni tekshirish buyurtmachisi moliyaviy axboroti ko‘riladigan xo‘jalik yurituvchi subʼekt, uning mulkdori, ishtirokchi va qarorlari, mazkur xo‘jalik yurituvchi subʼektda mahsus savolni birishni o‘tkazish tashabbuskori bulgan nazorat qiluvchi organlar bo‘lishi mumkin.
Taqqoslashda qo‘yidagi mezonlar hisobga olinishi maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. (1-jadval)