Mavzu: Xalqaro valyuta munosabatlarini tartibga solish tizimi va uni takomillashtirish

Jahon valyuta tizimining asosiy maqsadi - eksport va import uchun to`lovlarni, tovar, kapital, xizmatlar va boshqa faoliyat turlarini amalga oshirishda xalqaro hisob-kitoblarni tashkil etish orqali samarali vositachilik qilish, shuningdek, xalqaro mehnat taqsimotini rivojlantirish uchun, mamlakatlar o`rtasidagi munosabatlarda qulay muhitni yaratishdan iborat.
Jahon valyuta tizimi yordamida iqtisodiy resurslarning bir mamlakatdan boshqasiga ko`chishi yoki aksincha, ushbu jarayon chegaralanishi, milliy iqtisodiyot mustaqilligi cheklanishi yoki kengayishi, iqtisodiy muammolarni (masalan, ishsizlik, inflyatsiya) bir mamlakatdan boshqasiga “ko`chib o`tishi” mumkin.
Jahon valyuta tizimi faoliyat yuritish va tartibga solishning alohida mexanizmlariga ega va jahon xo`jaligining global maqsadlarini ko`zlasada, u milliy pul va hududiy valyuta tizimlari bilan chambarchas bog`langan.
Jahon valyuta tizimi xalqaro pul munosabatlari tashkil topishining tarixiy shakli bo`lib, u davlatlararo shartnomalar orqali mustahkamlangan.
Jahon, hududiy va milliy valyuta tizimlari doirasida, quyidagi moliyaviy operatsiyalar amalga oshiriladi:
1) Valyuta konvertirlanishi - milliy valyutani xorijiy valyutaga almashtirish;
2) Tijorat banklari va birjalarda valyuta oldi-sotdi operatsiyalari. Bu valyuta dilingi deyiladi.
Hozirgi kunda, operatsiyalarning asosiy qismi naqd pulsiz holda amalga oshiriladi. Bir bankdan boshqasiga pul o`tkazish vakillik hisobvaraqlar orqali amalga oshiriladi. Banklararo amaliyotda LORO (Siz bizda) va NOSTRO (biz Siznikida) hisobvaraqlari mavjud.
3) Tijorat banklarining depozit-kredit deb nomlanuvchi, valyuta mablag`larini jalb qilish va joylashtirish bilan bog`liq operatsiyalari.
Bu operatsiyalar - o`zaro kreditlash, o`z va jalb qilingan mablag`larni joylashtirish, kreditlarni taqdim etish, rasmiylashtirish va monitoring bilan bog`liq banklararo operatsiyalardir.

4. 
   Tashqi savdo operatsiyalarida, xalqaro amaliyotda qabul qilingan turli shakldagi hisob-kitoblarda bank xizmati ko`rsatish;
   
5. 
   Oltin va fond instrumentlari (mulkchilik titullari, obligatsiyalar, ikkilamchi moliyaviy instrumentlar va h.k.) sotish yoki sotib olish maqsadida, moliya bozorida amalga oshiriladigan operatsiyalar. Bu operatsiyalarning barchasi investitsiya maqsadlarida, shuningdek, chayqovchilik yoki xejerlash (sug`urta) maqsadlarida amalga oshiriladi. Banklar ushbu operatsiyalarni o`z nomidan yoki mijoz topshirigiga ko`ra amalga oshiradilar;
   
6. 
   Kredit (debit) kartochkalarining egalariga xizmat ko`rsatish bilan bog`liq operatsiyalar;
   
7. 
   Bank xalqaro transfertlari (dividend, foiz, pensiya to`lovi, aliment, hadyalar, sayyohlarga xizmat ko`rsatish va h.k.) amalga oshirish.
   

Zamonaviy valyuta tizimi, uning ham hududiy (geografik jihatdan), ham vaqt jihatdan (kechayu-kunduz ishlovchi valyuta bozori), ham texnologik jihatdan (axborot texnologiyalari va tarmoqlarining yaxlitligi) globallashganligi bilan tavsiflanadi.
Zamonaviy valyuta tizimining globallashuvining o`ziga xos jihatlari quyidagilardan iborat:

• 
  valyuta kurslari va foiz stavkalarining kutilmaganda va keskin o`zgarishi bilan tavsiflanadigan bozor mexanizmi;
  
• 
  bir tomondan, oldindan kutilmagan voqealarga (neft falajlari yoki Germaniyaning birlashuvi kabi)tezda moslashishga zarurat, boshqa tomondan, mamlakatlar hukumatlarining inflyatsion siyosat yuritishi va davlat qarzdorligi o`sishi siyosatidan kafolatlovchi ma`lum xalqaro tartibga solish instrumentlarini yaratish.
  

Jahon valyuta tizimining eng asosiy xususiyati shundaki, u har doim o`zgarib, rivojlanib turadi. Bu o`zgarishlarning eng umumiy sabablari - jahon xo`jaligini rivojlantirishdagi xalqaro hamkorlikning kuchayishi, tovar ishlab chiqarish va bozorlarning baynalminallashuvidir. Bugungi kunda uni tartibga solish mexanizmlarining doimiy o`zgarishi va valyuta tizimining barqarorligi, valyuta tizimining evolyutsiyasi bilan qanchalik mos tushishiga bog`liq.
Xalqaro valyuta tizimlarining ma`lum shakllari, ishlab chiqarishning rivojlanishi, xalqaro aloqalar, milliy pul tizimlari, jahon maydonidagi kuchlar nisbatiga, yetakchi mamlakatlarning manfaatlariga qarab belgilanmoqda.⁵
Xalqaro valyuta tizimi bu da'volarni hal qilish, davlatlar o'rtasidagi qarzlarni to'lash, yangi savdo-iqtisodiy aloqalarni yaratish uchun zarur bo'lgan kompleksdir. O'zining mavjudligi davrida tizim o'z rivojlanishining bir necha bosqichlarini bosib o'tdi. Tarixiy jihatdan milliy pul tizimlari eng erta paydo bo'lgan. Ularning paydo bo'lishi turli davlatlar o'rtasida paydo bo'lgan savdo tizimida milliy pul birliklarini chet el valyutalariga almashtirish zaruriyati bilan bog'liq edi.Xalqaro valyuta tizimi bu mamlakatlar o'rtasidagi pul munosabatlarini tashkil etish shaklidir.U mustaqil ravishda ishlaydi, tovarlarning harakatiga xizmat qiladi. Bu muntazam ta'sir o'tkazish bilan birlashtirilgan turli xil elementlarning birlashmasi.
Vazifalar asosiy va ikkilamchi bo'linadi. Birinchi guruhga quyidagilar kiradi:Likvidlik. Bu majburiyatlarni to'lashga imkon beradigan zarur miqdordagi xalqaro zaxira aktivlarining mavjudligi.Tartibga solish. Tizim, to'lov balansining buzilishi yuzaga kelgan bo'lsa, vaziyatni tiklashga va tuzatishga imkon beradi.Boshqaruv. Aniq mexanizmlardan foydalanish tufayli butun tizimning to'g'ri ishlashiga ishonch hosil qilinadi.Ikkilamchi funktsiyalar valyuta chiqarilishidan olinadigan daromadni aniqlash, valyuta kursi rejimini muvofiqlashtirish imkoniyati bilan ifodalanadi. Qanday bo'lmasin, asosiy maqsad ishlab chiqarish uchun barcha iqtisodiy tizimlarning samarali va uzluksiz ishlashini, xalqaro aloqalarni olib borishni va har xil tashqi iqtisodiy aloqalarni optimallashtirishni ta'minlaydigan sharoitlarni yaratishdir.Asosiy element milliy valyutadir. O'tgan asrning oxirida valyuta savatlari paydo bo'ldi, ular valyuta kurslarining o'zgarishini kuzatish uchun zarur bo'lgan birliklarni hisoblash vazifasini bajara boshladi.
SDR (Maxsus pul o'tkazish huquqi) XVJ Konstitutsiyasiga muvofiq rasmiy zaxira valyutasidir. SDR - bu turli mamlakatlar turli xil pul birliklarini o'z ichiga olgan valyuta savati. Uni chiqarish to'g'risida qaror 1970 yilda qabul qilingan.Kurs hisob-kitoblari har kuni, har oyda amalga oshiriladi. Ular quyidagilarga asoslangan:


milliy valyuta kurslari;
turli xil pul birliklarining AQSh dollariga nisbatan nisbati;
keyingi va oldingi davrlarga nisbatan Amerika pul kursi indekslari.
Tizim turli xil turdagi valyutalarga, banklar va turli xalqaro institutlar majmuiga asoslanadi, ularning faoliyatiga valyuta munosabatlari bog'liqdir. Valyuta xalqaro hisob-kitoblar uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan pul birligi sifatida tushuniladi.Valyutalar bir-biriga tenglashtirilganligi sababli, bu jarayon kurs deb nomlanadi. Bu boshqa davlat banknotalarida bir birlik qiymatining ifodasidir. Valyuta kursi doimiy dinamikada, chunki unga turli omillar ta'sir qiladi. Iqtisodiy muhim ahamiyatga ega. Ularga mamlakatning to'lov balansining holati, turli foiz stavkalari nisbati va ichki narxlar harakati kiradi.Elektron pullar Runetda uzoq vaqt davomida keng tarqalgan. Ko'pgina to'lov xizmatlari, masalan, QIWI, qo'shimcha ravishda ushbu xizmat turini taqdim etishni o'z zimmasiga oldi. Xo'sh, QIWI elektron pul nima? Elektron pul - bu elektron vositalarda pulni tejashning maxsus usuli Cheklangan reklama byudjeti bo'lgan mahsulotni qanday reklama qilish kerak? Yordam berish uchun partizan marketingi! Samarali va arzon. Partizanlarning bunga nima aloqasi bor? "Partizan marketingi" atamasi D.K. Levison. Bu mahsulotni eng kam mablag 'sarflagan holda, hatto ularsiz ham ilgari surishning eng samarali usullaridan biridir. Kartalardan foydalangan holda kredit berish bugungi kunda eng keng tarqalgan bank xizmatlaridan biridir. Mijozlar kredit kartalarini shu qadar tez-tez ishlatishadiki, har oy bitta kartada yuzlab turli xil operatsiyalar amalga oshiriladi. Ayni paytda, kartadagi pul aylanmasini boshqarish nafaqat istalgan, balki sizning sarf-xarajatlaringizni optimallashtirish va kredit bo'yicha o'z vaqtida to'lash uchun ham juda foydali O'z uyingizni sotib olish uchun to'liq miqdorni yig'ish juda qiyin. Shu munosabat bilan, ipoteka krediti uzoq kutishsiz kvartira yoki uy sotib olishning nihoyatda mashhur variantidir. Bunday imkoniyat amaldagi banklarning aksariyati tomonidan taqdim etiladi va ularda ipoteka olish shartlari deyarli farq qilmaydi.
So‘nggi paytlarda ommaviy axborot vositalari va ijtimoiy tarmoqlarda kelgusida so‘m almashuv kursi o‘zgarishi bilan bog‘liq turli xil fikrlar tarqalishi natijasida vujudga kelishi mumkin bo‘lgan spekulyativ holatning oldini olish maqsadida Markaziy bank quyidagilarni ma’lum qiladi.⁶
O‘tgan yillarda mamlakatimizning asosiy tashqi savdo hamkor davlatlari milliy valyutalari, xususan, rubl va tenge almashinuv kursining sezilarli o‘zgarishi ma’lum davrdan keyin so‘m kursiga ta’sir ko‘rsatib kelgan.Rubl bilan tengening qadrsizlanishi kuzatilgan avvalgi davrlarda jahon iqtisodiyoti o‘sish ko‘rsatkichlarining ijobiyligi hamda mamlakatimizda yuqori investitsion va ishbilarmonlik faolligining saqlanib qolganligi, iqtisodiyotda yalpi talab va importning o‘sishini rag‘batlantirgan.Ushbu vaziyatlar bilan bir qatorda banklarning kredit faolligi oshishi va davlat xarajatlarining ko‘payishi savdo hamkorlarimiz milliy valyutalari devalvatsiyasining so‘m almashuv kursiga ta’sirini yanada kuchaytirgan.Hozirgi vaqtda koronavirus pandemiyasi ta’sirida jahonda ishlab chiqarish hamjlari va neft narxining pasayishi sharoitida asosiy savdo hamkorlarimiz valyutalari qadrsizlanmoqda.
Ta’kidlash joizki, jahon iqtisodiyotidagi hozirgi vaziyatning o‘ziga xos xususiyati va uning milliy iqtisodiyotimizga, shu jumladan, valyuta bozoriga ta’siri avvalgi global iqtisodiy sharoitlardan biroz farq qiladi.Bundan tashqari, yil boshidan banklarning moliyaviy barqarorligini ta’minlash chora-tadbirlari doirasida kreditlashga bo‘lgan muvozanatli yondashuv, shuningdek, pul-kredit siyosatining bozor instrumentlaridan faol foydalanishga o‘tilishi umumiy hisobda valyuta bozori kon’yunkturasiga bevosita va bilvosita ta’sir ko‘rsata boshladi.Shu bilan birga, ichki valyuta bozoridagi taklif tarkibida pul o‘tkazmalari bilan bir qatorda xususiy va davlat sektorlari tomonidan jalb qilinayotgan uzoq muddatli qarz va investitsiyalar ko‘rinishidagi xorijiy kapitalning ulushi asta-sekin o‘sib bordi.
Xususan, jismoniy shaxslar tomonidan banklarga chet el valyutasini sotish hajmi ketma-ket 4 oy davomida joriy pul o‘tkazmalari hajmidan yuqori bo‘ldi.Natijada rubl va tenge qadrsizlanishi, mehnat resurslari harakatiga cheklovlar joriy etilishiga va buning natijasida chetdan kirib keladigan pul o‘tkazmalarining vaqtincha pasayishiga qaramay, almashuv kursining hozirgi dinamikasi hamda ichki valyuta bozorida keskin tebranishlar kuzatilmadi. Ushbu holatni quyidagilar bilan izohlash mumkin:
Birinchidan, kutilayotgan global iqtisodiy pasayish va pandemiyaga qarshi ko‘rilayotgan choralar iqtisodiy faollikni pasayishiga olib keladi. Bunda import va shunga mos ravishda xorijiy valyutaga bo‘lgan talabning ham pasayishi kuzatilmoqda;
Ikkinchidan, iqtisodiy o‘sishning sekinlashishi va koronavirusning sezilarli ta’siri bo‘lgan sektorlarda kreditlarni qaytarish jadvallarini qayta ko‘rib chiqilishi va muddatlarini uzaytirilishi hisobiga bank kreditlariga bo‘lgan talabning avval prognoz qilingan ko‘rsatkichlarga nisbatan sezilarli darajada kamayishi kutilmoqda;
Uchinchidan, inqirozga qarshi jamg‘armani shakllantirishda asosan tashqi manbalarga urg‘u berilayotganligi valyuta bozoriga qo‘shimcha taklif olib keladi;
To‘rtinchidan, oltin narxining o‘sishi hisobiga Markaziy bankning oltin valyuta zahiralari neytralligi tamoyili asosida amalga oshiriladigan doimiy valyuta intervensiyalari hajmi o‘tgan yildagiga nisbatan o‘rtacha 30 foizga oshishiga imkon yaratadi.
Qayd etish lozimki, bugungi kun holatiga xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan valyuta tushumlari va chet el valyutasini sotish hajmlari o‘tgan oylar darajasida saqlanib qolmoqda.2019 yil aprel oyidan buyon so‘mning devalvatsiya darajasi, asosiy savdo hamkor davlatlar valyutasi qadrsizlanishi darajasiga yaqin bo‘ldi.Ayni paytda jismoniy shaxslar tomonidan banklardan sotib olinayotgan valyuta hajmining nisbatan oshishi yuqori devalvatsion kutilmalar bilan izohlanib, kelgusida rubl va tenge almashuv kursining barqarorlashuvi va o‘z navbatida, devalvatsion kutilmalarning pasayishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi taxmin qilinmoqda.Hozirda asosiy savdo hamkor davlatlar valyuta kurslarida kuzatilayotgan keskin tebranishlarni ushbu davlatlarda amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar natijasida barqarorlashuvi ehtimoli yuqori bo‘lib, kelgusida dunyodagi koronavirus bilan bog‘liq vaziyat normallashishi hisobiga jahon bozorlarining asta-sekin muvozanatlashishi hamda yuqorida qayd etilgan xorijiy valyutalar kurslari qadrining ma’lum darajada oshishi kutilmoqda.Kelgusida so‘m almashuv kursi shakllanishi iqtisodiyotning importga bo‘lgan talabi, eksport va pul o‘tkazmalaridan valyuta tushumlariga darajasi bilan bog‘liq. Bugungi kungacha qilingan tahlillar milliy valyuta almashuv kursi dinamikasida ma’lum bir kichik to‘g‘irlanishlar bo‘lishi mumkinligini va so‘mning keskin devalvatsiyasi bo‘yicha ehtimollarning yuqori emasligini ko‘rsatmoqda.Markaziy bank joriy vaziyat va iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda, koronavirus pandemiyasining ichki valyuta bozoriga ta’sirini tegishli ravishda baholab, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash yuzasidan zaruriy choralarni ko‘rib boradi.⁷
Shu bilan birga, aholi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar orasida asossiz spekulyativ kutilmalarning paydo bo‘lishini oldini olish maqsadida ichki valyuta bozoridagi holat va unga ta’sir etuvchi omillar to‘g‘risidagi ma’lumotlar muntazam e’lon qilib boriladi.Birja kurslari va birja savdolari hajmi to‘g‘risidagi ma’lumotlar har kuni Markaziy bankning telegramdagi rasmiy kanalida hamda O‘zbekiston Respublika valyuta birjasi veb-saytida e’lon qilib borilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarining rivojlangan xorijiy davlatlarning tijorat banklari bilan bir tomonlama tashqi vakillik munosabatlariga ega ekanligi xalqaro operatsiyalar ko‘lamini kengaytirishga salbiy ta’sir qiladi. Masalaning mohiyati shundaki, Respublikamizning yirik tijorat banklari rivojlangan xorijiy davlatlarning tijorat banklarida o‘zlarining «Nostro» vakillik hisob varag‘iga ega. Rivojlangan xorijiy davlatlarning tijorat banklari esa, respublikamizning tijorat banklarida o‘zlarining «Vostro» vakillik hisob varag‘iga ega emaslar. Shuni ham qayd etib o‘tish lozimki, hozirgi kunda vakolatli banklar valyuta amaliyotlarini amalga oshirish doirasini jahon amaliyotiga muvofiq kengaytirishga yordam beradigan O‘zbekiston valyuta bozorini erkinlashtirish bo‘yicha choratadbirlarni amalga oshirishni hisobga olgan holda, manfaatdor organlarga xalqaro valyuta bozori faoliyat yuritish uslublarini diqqat bilan o‘rganish hamda mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta’sirlarga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida valyuta risklarini tartibga solish instrumentlarini qo‘llash uchun shart-sharoitlar yaratish lozim. Munosabatlarga bo‘linadi. Mijozlarning operatsiyalariga ularga trast xizmati ko‘rsatish operatsiyalari, mijozlarning tijorat operatsiyalari, ularning majburiyatlari bo‘yicha to‘lov topshiriqnomalari, cheklar, hujjatlashtirilgan akkredetivlar va inkasso vositasida to‘lovlarni amalga oshirish operatsiyalari, qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq opratsiyalar, ularga kafolatlar berish va boshqa operatsiyalar kiradi.
Banklarning o‘z operatsiyalariga xorijiy valyutada kreditlar berish va kreditlar olish, depozitlar qabul qilish valyutalarni, qimmatli qog‘ozlarni sotib olish va sotish operatsiyalari kiradi.O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarining birontasi hozirgi kunga qadar xalqaro qimmatli qog‘ozlar bozorining listingiga kirmagan. Bu esa, ularning xorijiy valyutadagi yozalgan qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq operatsiyalarini rivojlantirishga to‘sqinlik qiladi.Ko‘pchilik holatlarda o‘zaro vakillik munosabatlari ikki tomonlama yoki bir tomonlama hisob varaqlari ochish yo‘li bilan amalga oshiriladi.Ayni vaqtda, hisob varaqlari ochmasdan turib ham o‘zaro vakillik munosabatlarini o‘rnatish mumkin. Bunda xalqaro hisob-kitoblar uchinchi bankda ochilgan hisob varag‘i orqali amalga oshiriladi.
Tijorat banklarining xalqaro hisob-kitob munosabatlarini XIM tizimidagi o‘rnini belgilovchi ikkinchi asosiy omil ularning xalqaro elektron to‘lov tizimiga ulanishi hisoblanadi.O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so‘ng, bank sohasida olib borilgan islohatlar natijasida qisqa muddatda milliy elektron to‘lovlar tizimi joriy etildi. Buning natijasida O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarida xo‘jalik subektlari o‘rtasida to‘lovlar o‘tkazish vaqti keskin ravishda qisqardi. Ushbu ma’lumotlar quyidagi diagrammada keltirilgan.
Bundan tashqari zaxira shakllantirish mumkin bo‘lgan valyutalar (AQSh dollari, fund sterling, fransuz franki, nemis markasi, yapon yeni va boshqalar) bir tomondan kamaygan bo‘lsada (butun yevpopada yevro ning yagona pul birligi sifatida qabul qilinishi natijasida nemis markasi, shvetsariya franki, fransuz franki, fund sterling (qisman) kabi zaxira shakllantiradigan valyutalar muomiladan chiqib ketishi hisobiga),
bir tomondan jahon moliyaviy inqirozi davrida neft narxining keskin ko‘tarilishi va neftni eksport qiluvchi yirik mamlakatlarning pul birliklarining jahon bozoriga kirib kelishi natijasida jahon valyutalari ko‘payib ketdi.
Konferensiyada qabul qilingan yana bir tamoyilga ko‘ra butun dunyoda erkin valyuta kurslari rejimi amal qilishi kerak edi. Lekin hozirda bor-yo‘g‘i jahonning 23 davlatida ushbu rejim amal qilib, 100 dan ortiq davlatlarda yo qatiy belgilangan valyuta tizimi yoki boshqariladigan rejimdagi valyuta kurslari muomilasi taminlangan.Bu holatlarning barchasi xalqaro valyuta fondini qayta isloh qilishni talab qiladi.Chunki hozirgi kunda xalqaro valyuta fondi moliyaviy va valyuta munosabatlarini to‘liq va izchil nazorat qilish imkoniyatiga ega emas. Masalan xalqaro valyuta bozorlari tizimining yangi ko‘rinishi FOREX tizimini nazorat qilish juda mushkul. Bu bozorni tartibga solib bo‘lmaydi deyish ham mumkin. Bu bozorning malum manzilda joylashmagani qolaversa u butun kun davomida faoliyat olib borishi unda bo‘layotgan operatsiyalarni nazorat qilish imkoniyatini cheklaydi.
Fikrimizcha, jahon moliya bozori tushunchasiga uslubiy yondashuv ushbu
tushunchani bir tomondan izohlashning iloji bo‘lmaganligi tufayli, ko‘p o‘lchamliligini tushunishga asoslanishi kerak. Hatto eng asosiy tushuncha ham bir necha omillarni – bozorda yuzaga keluvchi munosabatlarning iqtisodiy mohiyati, unda aylanuvchi moliya aktivlari, bozorda bitimlarni amalga oshiruvchi sub’ektlar, shuningdek, ularning jahon iqtisodiyotidagi ahamiyatini rad etishi mumkin. Shuning uchun turli mualliflarning jahon moliya bozori tushunchasiga tahlil etilgan yondashuvlaridan o‘zaro to‘ldiruvchi sifatida foydalanish mumkin.
Jahon moliya bozori rivojlanishining geografik tuzilishi tahlili rivojlangan mamlakatlarning ustunligini ko‘rsatadi. Shimoliy Amerika mamlakatlari (AQSh va Kanada), Evropa Ittifoqi mamlakatlari va Yaponiya umumanjahon bozorining uchdan bir qismini egallaydi.
Jahon bozoridagi joriy yo‘nalishlarning tadqiq etilishiga ko‘ra, yaqin va uzoq muddatli istiqbolda aksariyat davlatlar moliya sektorida chuqur o‘zgarishlar ehtimoli mavjud. 2009-2010 yillarda ishbilarmonlik faoliyatining jonlanishiga qaramay, hozirgi jahon moliyaviy inqirozi oqibatlari to‘liq bartaraf etilmagan. Bizning fikrimizcha, yaqin bir necha yilda jahon moliya bozorida ikki asosiy omil – jahon moliyaviy inqirozi oqibatlarining bevosita ta’siri, shuningdek, barqarorroq moliya tizimini tashkil etishga qaratilgan va inqirozni keltirib chiqaruvchi tartibga solish muhitining o‘zgarishi hukmronlik qiladi.
Natijada, moliya sektori faoliyati, moliya institutlari hajmi, operatsiyalarni moliyalashtirish usullari, xatarlarni boshqarish siyosati, alohida davlat (mamlakat)lar va jahon moliya bozorlaridagi raqobat xususiyatlarida miqyosli o‘zgarishlarning ehtimoli mavjud.⁸
Xalqaro valyuta fondi (XVF)ni tashkil etish to`g`risida qaror qabul qilindi.
Yangi tartibning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat edi:

• 
  barqaror almashuv kurslariga ega bo`lgan, xalqaro valyuta tizimini tashkil etish;
  

• 
  qattiq valyuta nazorati bekor qilinishi va barcha valyutalarning konvertirlanishiga erishish.
  

Brettonvud tizimining asosiy tomonlari quyidagi tamoyillarni o`z ichiga oladi:

• 
  mamlakatlar o`rtasidagi hisob-kitoblarda oltin o`zining oxirgi pul funktsiyasini saqlab qoldi;
  
• 
  Amerika dollari zahira valyuta sifatida qabul qilindi. U oltinga tenglashtirilib, boshqa mamlakatlarning valyuta qiymatini o`lchash hamda xalqaro kredit to`lovi vositasi sifatida qabul qilindi;
  
• 
  boshqa mamlakatlarning Markaziy banklari va hukumatlari dollarni, AQSH xazinachiligidan 1 troya untsiyasi (31,1 g.) uchun 35 doll, kurs bo`yicha almashishi mumkin edi. Bundan tashqari, hukumat organlari va xususiy shaxslar oltinni xususiy bozorlardan xarid qilishlari mumkin edi. Oltinning valyuta bahosi rasmiy kurs asosida belgilanib, u 1968 yilgacha sezilarli darajada tebranmagan;
  
• 
  valyutalarning bir-biriga tenglashtirilishi va ularni o`zaro almashtirish, oltin va dollarda ifodalanadigan rasmiy valyuta paritetlarida amalga oshirilgan;
  
• 
  barcha mamlakatlar har qanday olingan boshqa mamlakat valyutasiga nisbatan, o`z valyuta kursi barqarorligini saqlashi shart edi. Valyutaning bozor kursi, oltin yoki dollarda belgilangan paritetdan 1 foizdan ortiq u yoki bu tomonga og`ishi mumkin emas edi.Paritetlarning o`zgarishi, to`lov balansidagi buzilishlar barqaror tus olsagina, mumkin hisoblanardi. Dollardan foydalanish ko`lamining ommaviy tus olishi bilan, oltindan foydalanish hajmi keskin pasaydi;
  
• 
  valyuta munosabatlarini davlatlararo tartibga solish, asosan, XVF tomonidan amalga oshiriladigan bo`ldi.
  

Oxirgi uch yilda tashqi iqtisodiy sharoitlarining o‘zgarishi ichki valyuta bozorida milliy valyuta almashuv kursining shakllanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi.2018 yilning sentabr oyidan boshlab valyuta almashuv kursi bozordagi xorijiy valyutaga bo‘lgan joriy talab va taklif holatidan kelib chiqib shakllanib kelmoqda.Valyuta kursining o‘zgarishi oldingi yillarda kuzatilgan doimiy devalvatsiya tendensiyasidan farqli ravishda, joriy yilda ichki va asosan tashqi omillar ta’sirida shakllanib, turli yo‘nalishdagi dinamikaga ega bo‘lmoqda.
2018 yilning yanvar-iyul oylarida valyuta kursi dinamikasi asosan mavsumiy omillar ta’sirida shakllandi.
Xususan, yanvar oyida eksport va xalqaro pul o‘tkazmalari hajmining nisbatan kam bo‘lganligi sharoitida milliy valyuta almashuv kursi 8139 so‘m/dollardan 8189 so‘m/dollargacha pasaydi.Shu bilan birga, mart-iyul oylarida eksport va boshqa manbalardan valyuta tushumlarining oshishi natijasida so‘mning almashuv kursi teskari dinamikaga ega bo‘lib, birinchi avgust holatiga 7782 so‘m/dollargacha qadri oshdi.Bundan tashqari, chet el valyutasidagi kreditlar hajmining tez sur’atlarda o‘sishi va depozitlar dollarizatsiya darajasining pasayishi ichki valyuta bozoridagi xorijiy valyutaga bo‘lgan talabni qisman qondirilishiga xizmat qildi. Shuningdek, milliy valyutadagi muddatli va jamg‘arma depozitlar hajmining oshishi ham so‘m almashuv kursining shakllanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
Joriy yilning avgust oyidan boshlab almashuv kursi dinamikasiga tashqi omillar, ayniqsa asosiy savdo hamkorlarimiz bo‘lgan davlatlar milliy valyutalarining qadrsizlanishi (Rossiya – 19 foiz, Qozog‘iston – 17 foiz, Xitoy – 9 foiz, Turkiya – 56 foiz) ta’siri kuchaydi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, ushbu davlatlar valyutalari kurslarining keskin o‘zgarishi so‘m almashuv kursiga bir oydan uch oygacha bo‘lgan muddatdan keyin o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Natijada so‘mning real almashuv kursi ushbu davlatlar valyutalariga nisbatan qadri sezilarli darajada oshdi (Rossiya rubliga nisbatan 29 foizga, Qozog‘iston tangasiga nisbatan 22 foizga, Turkiya lirasiga nisbatan 67 foizga, Xitoy yuaniga nisbatan 14 foizga).Ushbu holat mahalliy ishlab chiqaruvchilarning ichki va tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini pasaytirib, ichki valyuta bozoridagi talab va taklif darajasiga ta’sir etmoqda.
Birinchidan, yuqorida qayd etilgan valyutalarning keskin devalvatsiyasi tashqi bozorlarda mahalliy eksportchilar mahsulotlarini qimmatlashuviga olib kelib, ularning valyuta tushumlarini qisqartirdi.
Ikkinchidan, ichki bozorda mahalliy mahsulotlar narxlarining chet elda ishlab chiqarilgan mahsulotlar narxlariga nisbatan raqobatbardoshligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu, o‘z navbatida, chetdan import qilishni rag‘batlantirgan holda, xorijiy valyutaga qo‘shimcha talabni keltirib chiqarmoqda.
Uchinchidan, jismoniy shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan xalqaro pul o‘tkazmalarining asosiy qismi to‘g‘ri keladigan davlatlar valyutalarining qadrsizlanishi, ushbu davlatlardan mamlakatimizga yuboriladigan pul o‘tkazmalari hajmining kamayishiga olib keldi.Yuqorida keltirilgan omillar ta’sirida 2018 yilning avgust oyidan boshlab so‘m almashuv kursining ichki valyuta bozoridagi sharoitlarga javoban o‘zgarishi kuzatilib, joriy yilning 18 sentabr kuni 8062 so‘m/dollarni* tashkil etdi (yil boshida – 8139 so‘m/dollar).Valyuta birjasi savdolaridagi so‘mning AQSh dollariga nisbatan almashuv kursi o‘zgarishi dinamikasi