Vulqon qarakatga kelishidan ilgari kuchli zilzila bo„lib, yer bir qancha
vaqtgacha tebranib turadi.
Yer sharidagi eng yirik vulkanlar: Afrikadagi Klimanjaro-6010 m,
Chimboraso (Ekvador) -627 m, Popokatepet (Meksika)-5452 m. Klyuchi Sopkasi
(Kachatka)-4850 m, Mauna-Loa (Gavayi orollari)-4214 m (okean tagidan 10 ming
m). Etna (O„rta dengiz) -3263 m, Stromboli vulkani (o„rta dengiz-900 m) dengiz
tagidan 3200 m.
Vulkan otilishdan qosil bo„lgan shakllar xilma-xildir. Masalan: Maar
tipidagi vulkan kraterining atrofi tuf yoki vulkan kulidan iborat bo„ladi. Vulkan
kraterining diametri 250 m dan 1 km gacha bo„lib, uning shakli voronkaga
o„qshash, krateri ko„pincha suv bilan to„lib kul qosil bo„ladi. Gaz va bug„ning juda
ko„p to„planib qolishi natijasida ba‟zan juda kuchli protlash yuz berib, vulkan
tepasida katta botiqlik-kalderalar vujudga kelishi mumkin. Ular aylana shaklda
bo„lib, chetlari tik, ichki devorlari vertikal bo„lishi mumkin. Ularning o„rtasida,
keyin paydo bo„lgan yosh konuslar bo„lishi mumkin.
Kalderalarning diametri 10-15 km gacha va undan qam ko„proq bo„lishi
mumkin. Keyinchalik kalderalar katta ko„lga aylanadi.
Yoriqlaridan chiquvchi vulkanlar odatda mal‟um bir markaziy kanaldan
otilib chiqmay, balki bir necha 100 m cho„zilgan va chuqur yer yoriqlaridan otilib
chiqadi. Ulardan otilib chiqqan suyuq bazalt lava konus shaklini qosil qilmay.
Ko„pincha qalqonsimon qoplam qosil qiladi. Yer tarixida eng ko„p maydonni
egallagan bazaltli vulkanlar Xindistonda, AqShning Vashington va Oreon
shtatlarida joylashgan, ular miotsen davrida vujudga kelgan. Oreon shtatidagi
bazalt lavasi qalinligi 1000-1500 m ga yetadi va maydoni 500 km
2
dir.
Yer yoriqlaridan chiquvchi asosli bazalt lava qozirgi vaqtda orollarda, yarim
orollarda va okean tagida ko„p uchraydi. Masalan, Grenlandiya, Islandiya
orollarida qozir qam yer yoriqlaridan lava quyilib turadi. Bazalt lavasi Atlantika.
Xind va Tinch okeanlar tagida qam otilib turadi. Ba‟zan vulkanlarning tuzilishi
maar tipdagi vulknalarga o„xshasa qam, ularning krateri quruq bo„ladi, bunday
vulknalar diaterm deb ataladi. Janubiy Afrikadagi dunyoga mashqur diatermlar
buning misolidir.
Ma‟lum bo„lishicha, diaterm vulkanlar qarakatga kelganda magmadan
ajralgan ko„p miqdordagi gazlar yuqori bosim va temperatura ta‟sirida chuqur yer
yorig„idan zarb bilan ustki qatlamni irgitib tashlaydi. Diatermning tuzilishi
silindrsimon bo„lib, uning yon atrofida va qisman ichiad qumtosh ichida qumtosh,
oqaktosh, o„zgargan jisnlardan zmeevik va ularning parchalaridan qosil bo„lgan
brekchilar uchraydi.
Dostları ilə paylaş: