Мцндярижат

İnsanları sevirəm – təbiət daha yaxındır.

Mənim nə olduğumu, nə olacağımı

Onunla təklikdə unuduram mən.

Öz ruhumda bütün nəhəng dünyanı hiss edərkən

Bu hissimi nə deyə, nə gizləyə bilirəm.²
Ülvi də belə hesab edir ki,
İnsanlar dən kimidir,

Torpağa düşmüş bir dən.

Hər ikisi can alır

Bu ulu təbiətdən.³
Bu, təbiətə bir seyrçi baxış deyil. Bu, məzmundan çı­xış edib, formanı dəyərləndirməkdir, fərqləri deyil, ox­şar­lıq­ları gör­mək, yalnız görmək deyil, bu bənzərliklər ara­sın­dakı qa­nu­na­uyğunluğu, onun içindəki təsadüfü deyil, zə­rurəti ortaya çı­xar­maqdır. Şellinq dediyi kimi, «Tə­bi­ə­tin hər şeyi canlan­dı­ran, hər şeyə nüfuz edən qüvvələrinin tə­siri ilə yalnız hisslərin əzə­mətli yüksəlişi, yalnız təxəy­yü­lün dərin sarsıntısı incəsənətə hə­min keçilməz gücü verə bi­lərdi. Həmin güc ki, o, həmişə – er­kən illərin donuq, qa­pa­lı, ciddi əsərlərindən tutmuş, hissi zə­rif­liklə dolu əsər­lə­rə qədər həqiqətə sadiq qalmış və ölərilərə sez­mək üçün ve­rilən o ali reallığı mənən yaradırdı».¹

Düzdür, təbiətin «oxunmasında» cavan özünün yaş­lı həm­fikirləri və ya mütəxəssis alimlər kimi çox dərinə ge­də bil­mir^ – bunu onun yaşı və təc­rü­bəsi rəva görmür – bu­nunla belə, o, nəinki çatdığı, hətta əminliklə məs­kun­­laş­dığı ümumi har­moniya daxilində Mütləq Həqiqətin say­sız təzahürləri ilə üz­ləşir, dərk edir. Təbii ki, bu dərk­et­mə onun yaradıcılığında da özünü gös­tərir.

Qeyd etdiyimiz kimi, cavanı fərqləndirən məhz his­siy­­ya­tın üs­tün­lük təş­kil etməsidir. Bunun nəticəsidir ki, o, gör­düyü, dərk etdiyi hər hansı bir bi­liyi tez-tələsik üzə çı­xar­mağa can atır. Bu, həm həmin yük­dən azad olmaq, quş kimi yün­gül­lü­yü­nü, azadlığını qaytarmaq istəyi, həm için­dəki cavan tə­bi­ətlə qə­dim müdrikliyin ziddiyyətinə son qoymaq üçün özü­nü­təs­diq, özü­nü­ifadə forması, həm də açmaq istədiyi yolun daha bir pilləsini qurmaq, di­gər­lə­ri (əsasən, özündən yaşlılar) ara­sın­da öz varlığını çat­dır­maq arzusudur. Bunun nəticəsidir ki, ca­van yaşlarında ya­radıcılıq daha məhsuldar olur, nəinki son­ra­kı illər və ya Şel­linqdə olduğu kimi, sonrakı illər cavanlıqda qə­bul et­dik­lərinin «həzmi», saf-çürük etməsi ilə məşğul olurlar.

Bəli, cavan böyük bir yaradıcılıq od-alovu, çoşqusu ya­­şa­yır, özünü qüd­­rətli, xilaskar kimi hiss edir. Lakin hər də­fə o, cə­miyyətin soyuq si­fət­i ilə üz­­ləşəndə içini bir qorxu bü­rüyür: iz­siz getmək, etdiklərinin bö­yük okeanın dam­la­la­rı arasında əri­yib itmək, özü kimi, yaratdıqlarının da bir kə­nara atıl­maq qor­xusu. Eynəlqüzat Miyanəci bu gün də ol­masa, nə vaxtsa eşi­dilmək ar­zusundadır: «Günlər ke­çə­cək, bir səhər gö­rə­cək­sən ki, Eynəlqüzat bu mü­vəf­­fə­qiy­yə­tə nail olubdur».¹

Öz çağında redaksiyaların bürokratik sədlərini sın­dı­ra bil­məyən Ülvinin bu istəyi qorxu qarışıq bir ümidin ifa­dəsi deyilmi:
Arzum budur həyatda,

Nə dərd, nə qəm olaydı,

Məndən sonra dünyada

Bircə şeirim qalaydı.²

Düzdür, cavanın içindəki qorxu, narahatlıq əsasən öz şəx­si taleyi ilə bağlıdır. Çünki Kyerkeqorun da dediyi kimi, «na­­rahatlıq – həyata, bizim şəxsi gerçəkliyimizə həqiqi mü­n­a­si­bətdir».³ Lakin bununla yanaşı, o, ümumiyyətlə, öz döv­rü­nün faciəsini anlayır, onun həlli yollarını ara­yır, heç olmasa, öz yaşıdlarına təsir göstərmək istəyir. Lermontov yazır:

Mən bizim nəslə məyus bir nəzərlə baxıram,

Onun sabahı ya boş, ya qaranlıq olacaq.

O idrak və şübhələr ağırlığı altında

Hərəkətsiz qalaraq süstləşib qocalacaq.⁴
Ülvi də gələcəyə xoş bir xəbər aparmaq üçün yaşıdlarını bu gün mübarizə aparmağa çağırır:

Döyüşlərdə yoğrulmuşuq

Gələcəyə qaranquşuq.

Həyat üçün doğulmuşuq,

Vətən üçün ölməliyik.⁵
Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, ümumiyyətlə, bir çox ca­van ömrünün «odlu-alovlu», böyük ideyalarla aşıb-daşan mər­­hələsini «başa vuranda» ağır depressiya yaşayır. Hətta bu hə­yata bir nifrət yaranır. Onlar keşməkeşli həyatdan, bu dün­ya­nın pozulmayan çərxindən, fərq qoymadan hər şeyi üyüdən «də­yirmanından» şikayətçi olur, bir vaxtlar tutuşub alışdıqları ide­yaların puçluğunun günahını həyatda axtarırlar. Bayron yazır:
Keçdi ümidlərin, həyəcanların, hökmlərin dəmi

Eşqin odu – hər şey artıq kənardadır.¹
Onlar öz zamanında deyilməli olan sözü deyə bil­mə­yə­cək­­lə­rinin, həyəcanını, hikkəsini həzm edə bilmirlər. Özlərini al­danmış, günahsız yerə incidilmiş hiss edirlər. Hər halda, bu qo­ca dünyada özünün tək deyil, milyonlardan biri olduğunu, bu həqiqətlərin sən­dən əvvəl, hətta daha gözəl şəkildə de­yil­di­yi­ni qəbul etmək o qədər də asan deyil. Özünü, öz ma­hiy­yə­ti­ni, bu həyata gəlişinin səbəbini anlamağa çalışan və bunun üçün «varlıq badəsini göz­yaş­ları ilə is­ladaraq gözüyumulu içib» yal­nız ölüm ayağında gözlərini açan Lermontov böyük bir çaş­qınlıqla deyir:
Görürük ki, o qızıl badə

Boşuymuş elə əzəldən.

Onun içindəki mey – arzularıymış,

Sən demə, heç o da bizim deyilmiş.²
Düzdür, özünün adi, sıradan biri olduğunu qəbul edən­dən sonra həyat daha sakit, daha rəvan bir axara düşür. An­caq… hər adam bu axara düşə bilmir, axara düşəndən sonra əv­vəlki coşqunun ol­mamasına alışa bilmir. Yəqin bu sə­bəb­dən­dir ki, Ülvinin dalğaları «at kimi minib çapan», dal­ğa­la­rın bağrını yaran qəhrəmanı:
…görür ki, fırtına

Suda o açan izi,

Asanlıqla yox edir,

Asanlıqla gizlədir.

Bundan sonra insanın

Qol-qanadı süst olur –

Açdığı izlər kimi,

Kədərli gözlər kimi,

Fırtınada boğulur.¹
Bəli, qəribədir ki, illərnən gəlməli olan bu ruh düş­kün­lü­yü­nü, «de­pres­si­yanı» bizim cavanlar enerjili, coşqulu vaxt­la­rın­da ya­şa­yır­lar. Lakin onların di­gər cavanlardan üstünlüyü on­dadır ki, söy­kə­nə biləcəkləri bir arxaları – Allah və hə­yat­la­rını mənasızlaş­ma­ya qoy­mayan bir missiyaları var. Yaradıcılığı ca­vanın həm qorxu yeri, həm xilasıdır, həm əbədiyyətə, həm də ölümə aparan yoludur. Yaradıcılığı cavanın özüdür – qaçıb qur­tarmaq, onu qəbul etmək istəməyən insanlar arasında təsdiqləmək istədiyi mən-i. Puşkin təsadüfən öz yaradıcılığı ilə özünə bir abidə ucaltdığını demir:
Yox, mən ölməyəcəyəm, cismim torpaq olsa da,

Rübabımın səsində ürəyim döyünəcək.

Bircə şair qalsa da qədim, ulu dünyada,

Əbədi şöhrətimlə mənəm yaşayan demək.²
Məşh ruhunun yaradıcılıq eşqidir ki, Ülvini 15 yaşında öz cığırını ulu sələflərinin yollarına qatmağa həvəsləndirir:
Mübarizə aparır,

Milyon-milyon «şairlər»

Bu yola çatmaq üçün.

Öz açdığı cığırı

Bu yola qatmaq üçün.³
Bütün deyilənər yanaşı, cavanın ilham aldığı daha bir mən­bə var, daha doğrusu, onun bütün mənbələrinə, ümu­miy­yət­lə yaradıcılığına parlaq bir nur çiləyən: sevgi, eşq. Bu o qə­dər nəhəng bir mənbədir ki, başqa mənbələrə ehtiyac qoymur. Bu, o qədər cazibəli bir nöqtədir ki, sonla başlanğıcı bir­ləş­di­rir. Bu, o qədər zəngin bir dünyadır ki, özünə ayrıca bir başlıq tələb edir.

Elmi-fəlsəfi həyat