Microsoft Word +Islam Mezhepler Tarihi Yayin Nushasi MehmetAliBuyukkara +++

 
Şiîliğin Teşekkülü 
Şiîliğin ne zaman ortaya çıktığı konusunda, Sünnî ve Şiî âlimler arasında 
görüş ayrılığı bulunduğu gibi, Şiî ulemanın kendi içinde de bir birliktelik 
mevcut değildir. Bu karışıklığın en önemli sebebi, Şiîliğin siyasi ve dini 
tarihinin iyi kavranamamış ve hangi cephesinin ne zaman ortaya çıktığının 
sağlıklı bir şekilde değerlendirilememiş olmasıdır. Belki bundan daha 
önemlisi, hangi Şiîliğin ne zaman ortaya çıkıp hangi unsurları kapsadığının 
mezhepsel kaygılardan uzak bir şekilde tespit edilememiş olmasıdır.  Şiî 
müelliflerden bir kısmı, imâmeti neredeyse nübüvvetin bile önüne geçirecek 
şekilde, Ali taraftarlığını Hz. Peygamber’den öncesine götürerek, 
peygamberlere inen kitap ve sahifelerde Ali’nin velâyetinin yazılı olduğunu 
belirtirken (Küleynî, 1388, I, s. 437); Şîa’nın büyük çoğunluğu, Ali 
taraftarlığının (teşeyyü’) Hz Peygamber devrinde, onun vasıtasıyla ve 
teşvikiyle ortaya çıkıp gelişme kaydettiğini, o devirde Ali’nin özelliklerinden 
dolayı ona muhabbet besleyen ve Peygamber’in vefatından sonra onun 
imametini destekleyen, başta Selmân-ı Fârisî, Ebû Zer el-Gıfârî, Mikdâd b. 
el-Esved ve Ammâr b. Yâsir gibi sahabîlerin, daha o zaman, Ali Şîası diye 
anıldıklarını belirtmektedirler (Eş’arî, s. 15, Nevbahtî, s. 15-6). Şiî olmayan 
araştırmacılar ise, Şîa’nın, Hz. Peygamber’den hemen sonraki hilâfet 
tartışmalarıyla; Hz. Osman dönemindeki olaylar sırasında; Hz. Ali’nin 
hilâfeti döneminde; Hz. Ali’nin şehit edilmesinden sonra; 61/680 yılında 
Kerbela’da Hz. Hüseyin’in şehadetinden sonra meydana gelen Tevvâbun 
hareketiyle; 66/685 yılındaki Muhtar es-Sakafî’yle birlikte ve nass ve tayin 
nazariyesinin ortaya çıkmasından sonra olmak üzere geniş bir zaman 
diliminde değerlendirmektedirler (Abdülhamid, 1994, s. 16-9). 
İlk görüşle irtibatlı olan klâsik Sünnî bakış açısına göre, Hz. 
Peygamber’in vefatından sonra halife olacak kişinin kimliği konusunda kesin 
ve belirleyici bir nass veya vasiyet bulunmadığı için, Ensâr ve Muhacirler’in 
görüşleri,  Sakîfe  toplantısında ileri sürdükleri gerekçelerle, kendi bakış 
açıları doğrultusunda gelişirken, Hz. Ali’nin bazı yakınları ve yukarıda ismi 
geçen sahâbîler, hilâfeti Hz. Ali’ye geçen bir miras gibi değerlendirmişlerdir. 
Onlara göre, eğer Hz. Peygamber miras olarak bir mal bıraksaydı, nasıl 
yakınlarına kalacak idiyse, siyasî manadaki mirasın da böyle olması gerekir. 
Ehl-i Sünnet ve Şîa tarihçileri Hz. Ali’nin ilk dönemde Ebû Bekir’in halife 
seçilmesinden hoşlanmadığı, ona biat etmeye belli bir süre yanaşmadığı 
hususunda ittifak halindedir. Hz. Ali’nin, Hz. Ebû Bekir ve önde gelen diğer 
zevâtla yaptığı konuşmalarda, kendisinin halifeliğe daha fazla hak sahibi 
olduğuna işaret ederek, Kureyş’in Resûlüllah’ın soy ağacı olması durumunda, 
Ehl-i Beyt’in bu soy ağacının meyvesi olacağına atıfta bulunduğuna dair 
kayıtlar mevcuttur. Yine onun, “hilâfete benden daha layık kimse yoktur” 
(Taberî, 1879–1881, III, s. 476) şeklindeki ifadesi bunu teyid etmektedir.  
Hz. Ali’nin geç biatını sadece, eşi Hz. Fatıma’nın Ebû Bekir’e olan 
kırgınlığına bağlayan âlimlerin görüşlerine katılmak mümkün değildir. 
Çünkü Hz. Ali, hilâfetin Ebû Bekir’den çok kendi hakkı olduğunu 

---

 
 
97
düşünmekteydi. Her ne kadar İmâmiyye  Şîası, Hz. Peygamber’in Ali’yi 
kendisinden sonra halife atadığına dair birtakım nassları zikretmiş olsa da, 
Peygamber’in onu kendisinden sonra halife tayin ettiğine dair açık bir nass 
bulunmamaktadır. Nitekim Şiî müellif Küleynî’nin “İmam Ali kendisine biat 
edilmesi için bir çağrı yapmamıştır; toplumun yaptığını kabul etmiş ve 
niyetini gizlemiştir” (Küleyni, Ravzatü’l-Kâfî, s. 246) şeklindeki ifadeleri 
bunu doğrulamaktadır. Bunun içindir ki, sahâbe ne Ğadîr-i Hum 
hadisesinden ne de başka rivayetlerden halifelik konusunda bir nass ve tayin 
manası  çıkarmamıştır. Bu da, Hz. Ali hakkında varid olan nasslarda ya 
halifelik manasının açık olmadığını ya da bu nassların o zaman mevcut 
olmadığını göstermektedir. Ali’nin önce imâmetin kendisine ait olacağını 
ümit etmesi, bir süre geçtikten sonra, Ebû Bekir ve daha sonra Ömer’e biat 
etmesi, sonraları teşekkül eden Şîa’nın düşüncelerinin aksine, Ali’nin halife 
olacağı konusunda kesin ve sahih bir nas bulunmaması dolayısıyladır. Eğer 
Hz. Peygamber’den, kendisinden sonra Ali’nin halife olacağı konusunda 
kesin bir nas gelseydi, Muhacir ve Ensâr da bu durumdan haberdar olsaydı, 
onlar mutlaka Hz. Peygamber’in sözüne göre hareket ederlerdi. 
Hz. Ali Ebû Bekir, Ömer ve Osman’ın yerine hilâfetin kendi hakkı olduğunu 
düşünmekte midir? Bununla dinî mi yoksa siyasî liderliği mi kasdetmiştir? 
Ali’nin imâmetini kabul ve diğer insanları ona davet etme düşüncesinin, 
dinî değil siyasî bir tercih olarak başladığı söylenebilir. Ebû Bekir ve Ömer 
devrinde (11-23/632-644) devlet ve toplum idaresinde tamamıyla liyakat ve 
ehliyetin hakim olması ve her iki halifenin de adalet ve hakkaniyete uygun 
hareket etmeleri sebebiyle, toplumda başka bir idareceyi iş başına geçirme 
özlemi ortaya çıkmamış; dolayısıyla Ali taraftarlığı belirli ölçüde, siyasî bir 
taraftarlıktan öteye geçmemiştir. Hatta Hz. Ali bu iki halifenin en yakın 
danışmanı olarak çalışmıştır. Ammâr gibi bir taraftarı da onların valileri 
arasındadır. Fakat Hz. Osman devrinde (23-35/644-656) bu durum değişmiş; 
halifenin yaşlılığı, icraatındaki bazı zaaflar, Ümeyye ailesine mensubiyeti 
dolayısıyla valilik ve memuriyetlere yakınlarını tayin etmesi, onları kontrol 
edememesi, yaptıkları yanlış  işlere göz yumması, kendilerine ölçüyü aşan 
ihsanlarda bulunması, Emevîler’in idare ettikleri yerlerin ahalisine kötü 
davranmaları, sonuçta halk arasında Hz. Osman ve çevresine karşı husumet 
oluşmasına ve siyasî anlamda Şîa’nın gelişmesine zemin hazırlamıştır.  
Hz. Ali lehindeki ilk hareket Velid b. Ukbe’nin valiliği devrinde Kufe’de 
ortaya çıktı. Kurrâ (Kur’ân okuyucuları) diye anılan bir takım zâhid kişiler, 
Ali’nin hilâfeti döneminde ve daha sonra, Ali Şîası’nın liderleri oldular. Bu 
devrede  Şîatu Osman yahut Osman taraftarları adıyla mevcut halifeyi 
destekleyen kesim zayıfladı ve adaletli bir devlet başkanı arayışı ve 
özlemiyle, Şîatü Ali yahut Ali taraftarları olarak anılan; fakat toplumun diğer 
kesiminden farklı belirgin bir yapısı olmayan grup, güç ve itibar kazanmaya 
başladı (Öz, s. 60-1). 
Başkent Medine dışındaki  İslâm beldelerinde, yukarıda belirtilenler 
yanında,  İslâm’a sonradan girip ihtidâ edenler sebebiyle, halife aleyhinde 
başlatılan cereyanlar hızla gelişti.  Şiîliğin Hz. Osman dönemindeki fitne 
olaylarına bağlı olarak ortaya çıktığı görüşünde olanlar, daha çok İbn Sebe 
meselesinden hareket etmektedirler. Her ne kadar erken dönem Şiî 
kaynaklarda da, Hz. Ali hakkında, onun imâmetinin farz olduğunu ileri süren 
ilk kimsenin Yemenli İbn Sebe olduğu  şeklinde kayıtlar mevcut ise de 
(Nevbahtî, s. 20), Şiîliğin  İbn Sebe ile birlikte Hz Osman döneminde 
başladığı iddiası önemli sorunları içermektedir. Öncelikle İbn Sebe’nin 
kimliği meçhuldür ve kim olduğu hakkında farklı rivayetler bulunmaktadır. 

---

 
 
98
İkincisi  İbn Sebe meselesinde, konuyla ilgilenen araştırıcılar arasında görüş 
birliği olmadığı gibi, müşterek noktalar bulmak da pek mümkün değildir. 
Diğer bazı kaynaklarda ise, Hz. Osman döneminden hiç söz edilmeksizin, 
doğrudan İbn Sebe’nin Ali’nin tanrılığını iddia ettiği, bunun üzerine Ali’nin 
onun yakılmasını emrettiği; fakat daha sonra vazgeçtiği söylenmektedir.  
Kısacası İbn Sebe’yle ilgili rivayetler birbirleriyle çelişkilidir. Bu yüzden 
Şiîliğin doğuşunun, Hz. Osman dönemindeki, tarihe fitne olayları olarak 
geçen hadiselerle ve Sebeiyye ile doğrudan irtibatlandırılması pek mümkün 
gözükmemektedir.  İbn Sebe’ye atfedilen fikirler ise, birinci asrın sonlarıyla 
ikinci asrın başlarında tartışılan fikirler arasındadır. Hz. Osman dönemindeki 
olaylara katılanların çoğunluğunun güneyli olması sebebiyle, onlara Sebeiyye 
sıfatının verilmiş olması mümkündür. Ancak o dönemde bu kavramın 
içeriğinde muhtemelen Osman aleyhtarlığı vardır. Nitekim 51/671 yılında 
Ali’ye ve soyuna sövülmesini protesto ederek ayaklanan Hucr b. Adiy için de 
Sebeî sıfatı kullanılmıştır (Kutlu, 2006, s. 93–94). Hucr’un Osman 
aleyhtarlığından başka aşırı nitelikte belirgin bir vasfı yoktur. Muhtemelen 
Sebeiyye kavramı, Ali taraftarı Muhtar es-Sakafî’nin 67/686 yılında, Musab 
b. Zübeyr ve Kufeli eşrafın işbirliği ile öldürülmesi ve taraftarlarının kılıçtan 
geçirilmesinden sonra karşımıza çıkan, Muhammed b. el-Hanefiyye’nin adı 
etrafındaki kurgulara dayalı farklılaşmalarda, itikadî nitelikte aşırı görüşlere 
sahip olan kimseleri tavsif için kullanılmaya başlamıştır (Onat, 2000, s.44-5). 
Cemel, Sıffîn ve Nehrevan savaşlarında Ali ile beraber mücadele edenler,