Mimar Sinan ve Takipçileri Dönemi (Klasik Dönem)

CÂMİU BEYÂNİ’I-İLM

İbn Abdülber en-Nemerî el-Kurtubî'nin (ö. 463/1071) ilim, ilim tahsili ve eğitim öğretim konularına dair, rivayetleri toplayan eseri.

Tam adı Câmİcu beyâni'l-^ilm ve lailihî ve mâ yenbağî ii rivâyetihî ve hamlihV d\r. Müellif mukaddimesinde belirttiğine göre kendisinden, ilmin mâ­na ve ehemmiyeti, ilim yolunda sarfedi-len çabaların değeri, tartışmanın ilmîliği, Allah'ın dini hakkında bilmeden ko­nuşmanın uygun olmadığı, delilsiz hü­küm vermenin haram olduğu, tartışma­nın âdabı, taklidin caiz görüleni ve ha­ram olanı gibi konularda bir kitap yaz­ması istenmiş, o da öncelikle ilim öğ­renmenin âdabını inceleyerek bu eseri­ni kaleme almıştır.

Bir mukaddimeden sonra altmış do­kuz bab ve on bir faslın yer aldığı eser­de her ne kadar temel konular ana baş­lık halinde gösterilmemişse de müelli­fin bazan "cami1" başlığı altında zikret­tiği belli başlı bölümler şunlardır: İlmin her müslümana farz oluşu, ilmin ve âli­min fazileti, ilim tahsilinde dikkat edil­mesi gereken noktalar, ilmi yayma, eği­tim ve öğretimde hoca ve talebenin dik­kat etmesi gereken prensipler, ilimle amel etme. ulemânın ihtilâflarında dik­kate alınacak hususlar. Câmi'u beyâ-ni'l-cilm'de Hz. Peygamber başta ol­mak üzere ashap, tabiîn ve daha sonra­ki İslâm büyüklerinin ilim, ilim tahsili, eğitim ve öğretim konulan etrafındaki tavsiye ve tecrübeleri senedleriyle bir­likte tesbit edilmiştir.

İlim konusu Öteden beri gerek hadis kitaplarının bir bölümü olarak gerekse müstakil eserler halinde işlenegelmiş-tir. Nitekim çeşitli hadis kitaplarında bu konu "Kitâbü'l-'İlm" başlığı altında ele alındığı gibi Ebû Hayseme Züheyr b. Harb tarafından Kitâbü'l-Qİlm adıyla müsta­kil bir eserde de işlenmiştir¹⁹⁹. Hatîb el-Bağdâ-dî de Takyîdü'l-'ilm, Şerefti aşhâbi'l-hadîs ve el-Câmic li-ahlâkı'r-râvî ad­larını taşıyan üç eserinde bu konuları daha geniş bir şekilde ele almıştır. Bu dönemde eserlerin bölüm başlıklarında ve ayrıca kitap isimleri arasında geçen "ilim" kelimesinin genellikle "hadis" mâ­nasında kullanıldığı dikkati çekmekte­dir. Yine bu eserlerde "er-rihle fî talebi'l-ilm" ifadesi, genel anlamda yapılan ilim yolculuklarından ziyade hadis tahsil etmek maksadıyla yapılan seyahatler için kullanılmıştır.

Ahmed b. Ömer el-Mahmesânî el-Bey-rûtî tarafından önce Muhtaşaru Câ-micî beyâni'l-cilm adıyla senedleri zik-redilmeksizin²⁰⁰, daha sonra da senedleriyle birlikte²⁰¹ yayımlanan eserin başka neşirleri de vardır.²⁰²

Bibliyografya:

İbn Abdülber, Câmi'u beyâni'i-'ilm. Kahire 1368/1948; Serkîs. Mu'cem, I, 159-160; II, 1702.

CAMİU’L-ELHÂN

Abdülkadîr-i Merâgf nin (ö. 838/1435) mûsiki nazariyatına dair temel eseri.

Hepsi mûsiki konusunda altı eseri bu­lunan Abdülkâdir-i Merâgl kitaplarını, H. G. Farmer'in bildirdiğine göre. Leiden Üniversitesi Kütüphanesi'nde kayıtlı²⁰³ Türkçe Kiîâbü'l-Edvar dışında (/A I, 84) dönemin ilim dili olan Farsça ile yazmıştır. Ancak bu eser incelendi­ğinde Merâgînin diğer kitaplarından ta­mamen farklı bir üslûp ve muhteva ile karşılaşılmakta, bu da kitabın Merâgl'-ye ait olduğu görüşünü oldukça zayıflat­maktadır. Gittikçe olgunlaşmak üzere birbirlerini tamamlayan bu eserlerin en meşhurları Câmicu'l-elhân ve Makö-sıdü'helhân olup Makâşıdü'l-elhân di­ğerlerinin özeti sayılabilir.

Merâgl, mûsiki nazariyatının en değer­li eserleri arasında yer alan Câmi'u'l-elhân'ı 1405 yılında Semerkant'ta yazmış ve oğlu Nûreddin Abdurrahman'a it­haf etmiştir. Eser yazıldıktan sekiz yıl sonra müellif tarafından yeniden göz­den geçirilerek bazı ilâvelerle 1415'teTi-murlular Devleti'nin üçüncü hükümdarı Sultan Şâhruh'a, 1418'de de onun oğlu Gıyâseddin Baysungur'a ayrı ayrı ithaf­larla sunulmuştur.

Eser bir mukaddime, on iki bab ve bir hatimeden oluşmaktadır. Müellifin, kü­çük yaşta çeşitli ilimler tahsil ettikten sonra mûsikiye yöneldiğini, kendisinden önce bu konuda yapılan çalışmaları in­celeyerek bilgisini ilerlettiğini, eserini oğullan Nûreddin Abdurrahman ve Nizâmedclin Abdürrahim'e mûsiki ilmini öğretmek maksadıyla kaleme aldığını ifade ettiği giriş kısmından sonra beş fasıldan meydana gelen mukaddime yer alır. Mukaddimede mûsikinin tarifi, or­taya çıkışı, konusu ve gayesi ele alınmış­tır. Mûsiki nazariyatının ana konularını işleyen on iki bablık asıl kısım ise top­lam kırk üç fasıldan meydana gelir. Bu­rada incelenen konular şu şekilde özetle­nebilir: Savt ile nağmenin tarifi ve mey­dana gelmesi, nağmenin işitilmesi, tesi­ri ve ondaki tizlik ve pestlik sebepleri; desâtînin²⁰⁴ taksimi; Safiy-yüddin Abdülmü'min'in sistemine ve bir başka sisteme göre on sekiz sesin elde edilmesi: mûsiki aletlerinde perdeleri meydana getiren telin boyu ve en az iki ses arasındaki tizlik ve pestlik farkını gösteren buutların nisbetleri, birleştiril­mesi, cinsleri, sayılan ve tasnifi; dörtlü ve beşlilerin uyumlu şekilleri; birinci ve ikinci tabakadaki kısımların birleştiril­mesinden meydana gelen devirler. Da­ha sonra iki, üç, dört ve beş telin pozis­yonları İle meşhur devirler (on iki makamı, devirlerin tabakaları, Kutbüddîn-i Şîrâ-zî'nin Safiyyüddin'e ve Abdülkâdir'in her ikisine cevaplan ile bazı itirazları yer al­maktadır. Ardından meşhur devirlerin topluca gösterilmesi, uyumlu nağmele­rin Arapça ve Yunanca isimleri, âvâze ve şubelerle perdelerin münasebetleri, udda güç pozisyonlar ve udla icranın ka­ideleri, hanende olacakların ses eğitimi, yakın ve uzak anlamlı terkipler, altı par­mağı kullanma yollan ve mûsiki formları gibi konular işlenmiştir. Mûsiki usul­lerine ait bilgilerin yer aldığı on birinci babda müellifin yaşadığı devirde ve da­ha önceki dönemlerde kullanılan usul­lerle kendi buluşu olan usuller açıklan­mıştır. Hatimede ise mûsikide şed ko­nusu, mûsiki öğrenmeye başlayanların uyması gereken meclis âdabı, mûsikide meleke kazanma yolları, kökler²⁰⁵, meşhur musikişinaslar ele alınmıştır.

Câmicu'l-elhân'\n üçü İstanbul'da, üçü de Avrupa kütüphanelerinde olmak üzere altı nüshası tesbit edilmiştir. İstanbul'daki nüshalardan ikisi Nuruosma-niye Kütüphanesi'nde bulunmaktadır²⁰⁶. İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı'nda kayıtlı olan²⁰⁷ nüshanın XX. yüzyılın baş­larında Nuruosmaniye Kütüphanesi'nde-ki nüshadan²⁰⁸ istinsah edildiği anlaşılmaktadır. Avrupa'daki nüshalar ise Oxford Bodleian Kütüphanesi'nde ka­yıtlı iki nüsha ile²⁰⁹ Paris Bibliotheque Nationale'de kayıtlı²¹⁰ yazmalardır. Bunlar ara­sında Nuruosmaniye²¹¹ ve Oxford Bodleian²¹² kütüphanele­rinde bulunan nüshalar müellif hattı olup Safer 818²¹³ tarihini taşıyan il­kini Merâgl Sultan Şâhruh'a, diğerini Mu­harrem 808'de²¹⁴ kendi oğ­lu Nûreddin Abdurrahman'a ithaf etmiş­tir. Daha sonra gözden geçirdiği bu nüs­haya bazı ilâveler yapmıştır. Oxford Bod-leian'deki ikinci nüsha ise²¹⁵ Sultan Şâhruh'un oğlu Bay­sungur Mirza'ya ithaf edilmiştir. Câ-micu'l-e!hân'm Paris nüshası, 16 Rebî-ülevvel 1067²¹⁶ tarihinde Ali b. Lâçin Mahmûdî Muhammedi tarafın­dan İsfahan'da istinsah edilen, ilk üç ba­bı eksik bir yazmadır. Baron Rodophe D'erlanger, Oxford Bodleian Kütüphane-si'nde kayıtlı²¹⁷ bir Câmi'u'i-el-hân nüshasından söz ediyorsa da bu eserin yukarıda belirtilen aynı bölümde­ki²¹⁸ nüsha olduğu ve bir dizgi ha­tası sonucu numarasının yanlış verildiği anlaşılmaktadır.

Câmi'u'l-elhân, Nuruosmaniye Kü­tüphanesi'ndeki nüshalardan biri²¹⁹ esas alınarak bazı açıklamalarla birlikte TakI Bîniş tarafından neşredil-mişse de²²⁰ eserin tenkitli yeni bir neşrine ihtiyaç vardır.

Bibliyografya:

Abdülkâdir el-Merâgi, Câmi'u'i-eAhân²²¹, Tahran 1366 hş./1987; Eth£, Ca-talogue, I, 1058-1060; Blochet, Catalogue, IV, 336-337; Baron Rodolphe D'erlanger. Z_a Musi-queArabe, Paris 1949, V, 398; M. Kemal Özer-gin. "Hâce Abdülkâdir Marâgî'nin Manzum Bir Arzıhâli", Kemal Çığa Armağan, istanbul 1984, s. 133, 139; Muhammed Takı Dânişpe-jûh, Fihrist-i Mikrofitmhâ-yi Kütübhâne-i Mer­kezî-i Dânişgâh-ı Tahran, Tahran 1348 hş., s. 261: a.mlf., "Mûsikinâmehâ - 4 -", Hüner u Mer-duın, sy. 148, Tahran 1353 hş., s. 72-73; Mün­zevî, Fihrist, s. 3892; Amnon Shiloah. The Theory of Music inArabic VJritings (c. 900-1900), Mün-chen 1979. s. 171-172; Murat Bardakçı. Mara-galı Abdülkadir, İstanbul 1986. s. 139-142; Henry George Farmer, "The Organ ot the Ar-cients", Studies in Oriental Music, II. Frankfurt 1986, s. 416-417; a.mlf., "Abdalqâdır Ibn Gaibi on Instruments of Music", a.e., s, 605-607; a.mlf., "Abdülkadir", İA. !, 83-84.