F. H. Zeynalov

I.5. Ünsiyyət və digər motivli işarələr
a) İkonik işarələr
Ünsiyyətdə işarənin funksiyasından danışarkən ənənəvi olaraq onun daha üç növünü fərqləndirirlər. Siqnifikant öz siqnifikatına oxşayırsa, ikonik, bu əlaqə hər hansı bir təbii yollasa bunu göstərici (işa­rələyici), əgər siqnifikantla öz siqnifikatı arasında heç bir bağlı­lıq yoxdursa, bunu kortəbii əlaqə və ya simvolik (rəmzi) işarələr ad­landırırlar.

Birinci halda siqnifikantla siqnifikat arasındakı obyektiv ox­şar­lığı və ya işarəni işlədən cəmiyyət bu oxşarlığı tanıyır, qəbul edir, bu zaman söhbət ikonik və ya inikas əlaqəsindən gedir. Başqa sözlə desək, ifadə öz məzmununa oxşayır. Məsələn, illüstrasiyalar, şə­killər, karikaturalar, tikinti sxemləri, xəritəlr, həmçinin səs təqlidi yolu ilə yaranan sözlər və metaforlar. Bu o deməkdir ki, oxşarlıq nə qədər yaxın olsa da , o heç vaxt əşyanın, predmetin və ya obyektiv var­lığın özü ola bilməz. Rəssamın çəkdiyi portret heç zaman insanın eyni olmur. O hərəki deyil, ikiölçülüdür, insan isə hərəki və üçölçülüdür (bax: şəkil 1).

Şəkil 1. İnsan və onun şəkli

Karikatura da belədir. Sənətkar nə qədər çalışsa da, onun ka­rikaturası yaratdığı adamı yüzdə-yüz əks etdirə bilməz. Bu zaman müəyyən cizgilər dərindən öyrəniləndən sonra rəssamın fırçası ilə kətan üzərinə köçürülür. Özü də bəzi əlamətlər daha qabarıq verilir ki, interpret çətinlək çəkmədən onu tanıya bilsin. Məsələn, Qorbaçovun başının qabaq hissəsində saçın olmaması, arxadan isə çallaşmış saçlarının qabarıq verilməsi. Ancaq nə qədər canlı olsa da, bu, şəxsin özü deyildir, görünən əyanilik bütün qrafik, tablolarda, onomatopeyalarda və metaforlarda müəyyən konvensionallıq sayə­sində ikoniklik özünü büruzə verir ki, bu da onları tanımağa əsas verir. Absolut oxşarlıq dubletlərdə və replikalarda mümkündür. Məs., sənədin üzünün çıxarılması və ya bircə nüsxə çap olunan nəşr məhsulu (kitab, qəzet və s.). Oxşarlıq cəmiyyətlə bağlıdır. Hətta səs təqlidilə yaranan sözlər müxtəlif xalqlarda müxtəlif cür səslənir (Azərbaycan dilində xoruz banı /quqquluqu/, alman dilində isə /Kikeriki/ kimi ifadə olunur). Elə buna görə də U.Eko belə işarələri hipoikonlar adlandırır.²²

Ancaq ikonlar şəffafdır, onlar ünsiyyətdə bildirilən əşyaya bilavasitə yönəldirlər. Buna tez-tez filmdə və televerlişdə rast gəlmək olur. Bəzən onlar yanıltmaq üçün mühüm rol oynayırlar.

Son illərdə rəqəmsal yolla şəkillər çəkilir və kompüterdə yayılır. Onlar fiziki analoqiyaya deyil, rəqəmli hesablamalara əsaslanır.

b) Deyktik işarələr
İkinci növ motivli işarələrə göstərici (lat. ostensiv) və ya deyktik işarələr aiddir. Bu işarələrdə proses siqnifikantla siqnifikat arasında bu və ya digər dərəcədə aydın oxşarlığa deyil, fiziki yaxınlığa söykənir. Bu əlaqə işarə olunan predmet və hadisənin izinə və ya əksinə əsaslanır, bu predmet və hadisəyə bağlı anlamdan doğur. Nümunə kimi insanların imzasını, barmaq şəklini, dialoqda /mən/ və /sən/ əvəzliklərini, küləyin hərəkətini göstərən bayrağı göstərmək olar. Film və ya fotosu çəkilən predmet kamera qarşısında duran obyektə yaxınlığı əks etdirir. Barmaqla işarə edilən obyekt və predmetlərin istiqaməti və uzaqlığı daxili razılıqla müəyyənləşdirir və barmağın hərəkətindən asılı olur. /Bura/, /ora/, /mən/, /sən/ və sə kimi sözlər məhz işarələmə funksiyasını yerinə yetirir.

Bu işarələrin tam motivli olmamasını onunla göstərmık olar ki, barmağın işarəsilə səhv istiqaməti də göstərmək olur. Barmağı yalandan başqa istqamətə tuşlamaqla adresatı aldatmaq olar. Hətta imzanı da saxtalaşdırmaq olur. Fotomontaj və ya reklam funksiyası daşıyan fotolar da bura aid edilə bilər. Fotonun başqa mətnə yerləşdirilməsi (montaj, qaralama və s.) həqiqəti pərdələmək məq­sədi güdür. Şəkildə ana əlini irəli uzadır vətənin müdafiəsinə çağırır, altında isə /Ana vətən səni çağırır/ yazılmaqla adresatı müəyyən hərəkətə ruhlandırır.

c) Simvolik işarələr və kodlar
İşarələr arasında simvolik (rəmzi) işarələr çox vacib yer tutur. O işarələr rəmzidirlər ki, onlar olmayanda siqnifikantla siqnifikat arasında heç bir əlaqə olmur. Simvol tarixən və konvensional motiv­liyə aiddir. O arbitrerdir. Yol hərəkətini nizamlayan, gəmiçilikdəki tətbiq olunan nişanlar və riyazi simvollar arbitrerdir. Rəmzi işarələr müxtəlif dillərdə müxtəli cür olmaqla yanaşı, həm də onların tarixən açılışı mümkündür. Məsələn, italyan dilində qadın /donna/ deməkdir. Bu latın dilindəki /domino/ sözündən əmələ gəlib /xanım/ demək idi.O qadını bildirən söz olaraq /dominus/ sözünə qarşı qoyulurdu, özü də müəyyən yerli güc, qüvvə demək idi. Bundan istifadə edən bəzi dilçilər səs sim­volizmindən istifadə edərək belə hökm verirlər ki, guya ayrı-ayrı fonemlər öz keyfiyyətinə görə müəyyən məna ifadə edirlər. Məsələn, /a/ ən açıq sait olduğuna görə guya o, böyük predmetləri bildirmək üçün işlənir. Ancaq Azərbaycan dilində /igid/ heç də kiçik insan demək deyildir. Bunun əksinə olaraq /şir/ sözündə ən qapalı sait işlənməsinə baxmayaraq heç də həmin heyvan kiçik və ya çəlimsiz bir dördayaqlını bildirmir.

Arbitrerlik ancaq o demək deyildir ki, biz /it/ deyəndə /pişik/ və /hə/ deyəndə /yox/ başa düşək. Arbitrer kimi müəyyənləşən kom­munikasiya sahəsini kodlar sahəsi kimi dəyərləndirmək olar ki, bu da cəmiyyətin üzvləri tərəfindən siqnifikantla siqnifikat arasın­dakı razılaşmalar siyahısı deməkdir. İkidilli lüğətləri buna misal gətir­mək olar. Bir tərəfdə əlifba siyahısı ilə sözlər verilir və onların qarşısında xarici dildə uyğun sözlər yazılır. İşıqfordakı siqnallar da onların kodluğuna aydın nümunədir:

yaşıl = yol açıqdır

sarı = yolu boşalt

qırmızı = dayan

qirmızı və sarı = hərəkətə başla

sarının yanıb sönməsi = ehtiyatlı ol
Ancaq bu kodun gerçəkdə xüsusi nəzərə çarpan redundantlığı vardır, bu da rənglərin ardıcıllığında özünü büruzə verir. Yaşıl aşağıdakı, qırmızı isə yuxarıdakı ilə əvəz olunur. Göründüyü kimi, burada qırmızının yanıb sönməsi yoxdur. Deməli, ikonik işarələrin hər cür ardıcıllığı deyil, yalnız bir qismi ünsiyyətdə istifadə olunur. Dildə də bu belədir. Məlumdur ki, dildə teoretik cəhətdən mümkün birləşmələrin heç də hamısı ünsiyyət üçün sözlərin düzəlməsində iştirak etmir. Kodun bu redundantlığı riyazi yolla hesablana bilir. Ancaq redundantlıq ünsiyyətdə maneənin, küyün aradan qaldırıl­masında çox böyük rol oynayır. Siqnifikat redundant kodlaşırsa, siqnifikantda yardımçı elementlər bolluğu meydana gələn küyü və ya maneəni saxlaya bilər. Arbitrerlik incə və mürəkkəb mətləbləri bildirməkdə böyük rol oynayır, çünki hipoikonlar asan tətbiq olu­nur, başa düşülən və əyanidir. Ancaq onlarla məntiqi və narrativ əlaqələri göstərmək çətindir. Məsələn, ikonik yolla inkarı vermək mümkün deyildir. Bir-birini ötən maşınların və ya yük maşınının şəkli ikonikdir, ancaq burada simvolik işarə də mümkündür. Qırmızı dairənin içərisindən köndələninə keçən xətt razılaşmaya əsasən qadağanı bildirir. İxtiyarilik dil və dilə bənzər ünsiyyət sistem­lə­rində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Siqnifikatla siqnifikant arasında əlaqə yuxarıda deyildiyi kim tarixi və zəruri ola bilər. Belə halda söhbət vertikal ixtiyarilikdən gedir. Yuxarıda gətirdiyimiz işıqfor nümu­nəsində rənqlərlə ifadə olunan mənalar arasında birbaşa əlaqə yoxdur, hərçənd ki, bizim mədəniyyətimizdə /qırmızı/ təhlükəni (yanğın, qan, siyasi partiyanın bayrağının rəngi və s.), /yaşıl isə sakitləşdirici dəyəri bildirir (açıq mənzərənin, cərrahların ümidvericilik rəmzi olan geyimi və s.). Ancaq bunların hamısında yerdəyişmə mümkündür. İşıqforda qırmızı əvəzinə narıncı, yaşıl əvə­zinə isə mavi qəbul olunsaydı yol hərəkəti əvvəlki kimi nizam­lanardı. Bizim cəmiyyətdə qara yas bildirdiyi halda, yaponlarda həmin anlamda ağ rəng işlənir. Siqnifikant baxımından əsas məsələ fərqlənmək və qarşılaşma yaratmaqdır. Yəni hansı rəngin ilkin olaraq seçilməsi və cəmiyyət tərəfidən qəbul edilməsi həlledicidir.

Təbii dildə eyni substansiya, materiya və səslənməni yaradan orqanlar eyni olsa da, onların funksional cəhətdən işlənməsi dildən- dilə fərqlidir. /d/ samiti ingilis dilində apikal, alman və Azərbaycan dillərində isə dorsal tələffüz olunur. Ancaq bu dillərin fonem sistemlərində həmin əlamətlərə görə fonoloji qarşılaşmalar yoxdur. Bu sadəcə olaraq norma səviyyəsində tələb olunan inteqral əla­mətdir. Bu üfüqi ixtiyarilik təkcə siqnifikantlar üçün deyil, həm də siqnifikatda özünü büruzə verir. Yeni sözlərin yaranmasında ixti­yarilik müşahidə olunur. Məsələn, /tozsoran/ rus dilindəki /pılesos/ sözünün kalka yolu ilə tərcüməsi olsa da, onun komponentlərinin mənasından sözün ümumi mənası yaranır.

Arbitrerlik dildə rəngarəngliyi təmin edən mühüm əlamətdir. Elə bunun nəticəsidir ki, ətraf aləm müxtəlif dillərdə müxtəlif cür əks olunur. Rənglərin adları, insanların zövqləri müxtəlif dillərdə tamam fərqli şəkildə öz əksini tapır. Elə bir dil yoxdur ki, cürbəcür ifa­də vasitələrindən, yamsılamalardan, metaforlardan istifadə et­mək­lə ətraf aləmin semantik mənzərəsini ifadə edə bilməsin. Dilin ifadə zənginliyinə can atmasını bitki adlarından götürülmüş /qızıl gül rəngi/, /nanə qoxulu/, /tayfun/, /kompüter/ kimi alınmalar, /göydələn/, /tozsoran/ kimi kalka yolu ilə tərcümələrin köməyilə vəziyyətdən çıxmağında aydın görmək olar. Hər bir ixtiyari kodun siqnifikantında olduğu kimi, hər bir siqnifikat da elə müəyyənləşir ki, onun dəyəri qarşılşmada üzə çıxır, yəni müəyyən anlamda ona qonşu olan siqnifikatlardan fərqlənir. Üfüqi ixtiyariliyin mahiyyəti bundadır. Meylli olmaq hələ sevgi deyil, simpatiya kimi də şəxssiz deyil. E.Sepir (1884-1934) və B.Uorf (1897-1941) bundan çıxış edərək deyirdilər ki, siqnifikatların müxtəlif dillərdə fərqli bölgüsü müxtəlif düşüncəni ehtiva edir.²³ Ancaq semiotika birmənalı şəkildə bildirir ki, kommunikativ qabiliyyətli əşyalar sistemi onları ifadə edən siqnifikantlar kimi ixtiyaridir.