O‘zbekiston republikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ulug‘bek hamdamov, abdug‘opir qosimov jahon adabiyoti

Ernst Teodor Amadey Gofman (1776–1822). Gofmanning fan-
tastik novella va romanlari nemis romantizmining eng katta yutug‘i 
hisoblanadi. U muhitni aql bovar qilmaydigan (irotsional) holda qa-
bul qiladi, chunki shunday holda dunyoviy uyg‘unlik (garmoniya) 
mumkin emas. 
Gofman asarlarida, ko‘pincha, personajlarning ikkiga ko‘payish 
hollarini kuzatish mumkin. U XIX asr yozuvchilari orasida birinchi 
bo‘lib, inson naturasining ikkiga ko‘payishini ochdi. Ya’ni, Gofman 
asarlarida insonning qarama-qarshi xislatlari alohida, aralashmagan 
holda maydonga chiqadi. 

---

168
Bo‘lajak  yozuvchi  Kyonisbergda  tug‘ildi.  Huquq  fakultetini 
bitirdi. Tirikchilik vajidan boy byurgerlarning qizlariga musiqadan 
saboq  berdi.  1814-yildan  to  umrini  oxirigacha  Berlinda  yashadi. 
Gofman umr bo‘yi nochorlikda hayot kechirdi.
San’at va san’atkor mavzusi – Gofman ijodining asosini tashkil 
etadi. Uning asarlarida iqtidorli musiqachilar, san’atkorlar doimo 
Germaniyaning zerikarli, pastkash hayotida bo‘g‘iladilar, o‘z ideal-
lari va nemis hayoti o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarni ko‘rib azob 
chekadilar.
1809-yilda  “Umumiy  musiqa  gazetasi”da  “Kavler  Glyuk”  no-
vellasi  bosilib  chiqdi.  Shundan  so‘ng  kompozitor  Kreyslerga 
bag‘ishlangan boshqa asarlari ham paydo bo‘lgan va ularni “Kallo 
ruhidagi fantaziya” to‘plamiga biriktiradi (1814–1815). (Jak Kallo 
– XVII asr fransuz rassomi). Ushbu to‘plamdagi hikoyalar marka-
zida musiqachi va kompozitor Iogan Kreysler turadi. Kreysler – dar-
badar musiqachi. U juda ham istedodli bo‘lsa-da, tirikchilik uchun 
ko‘chada kezib yurishga majbur. U san’atni hayotdan ham ustun 
qo‘yadi. Haqiqiy san’at ko‘plab burjua-zodagonlar uchun tushunarli 
emas. Ushbu jamiyatda san’at ularning past, jirganch, ma’naviyatdan 
uzoqdagi hayotini bezash, ovunish uchun xizmat qiladi xolos.
Gofmanning  «Sinnober  laqabli  mitti  Saxes»  (1819)  ertagidagi 
voqealar mitti nemis knyazligida yuz beradi. Romantik bo‘yoqlarda 
tasvirlangan barcha voqealar Gofman yashagan davrning hajviy qi-
yofasini ochib tashlaydi.
Saxes  –  kambag‘al  dehqon  ayoli  Lizaning  xunuk  o‘g‘li.  Pari 
Rozabelverde  (Rozenshen)  bu  ayanchli,  bedavo  bolaga  uch  dona 
tilla sochini sovg‘a qiladi. Atrofdagilar ko‘z oldida ajoyib mo‘jiza 
sodir bo‘ladi. Odamlar Saxesni haddan tashqari chiroyli, aqlli deb 
taniydilar. Uning yuqori tabaqadan kelib chiqqanligi va undagi 
ko‘pdan-ko‘p fazilatlar haqida gapiradilar. Saxes oliy zot darajasiga 
ko‘tariladi va juda osonlik bilan katta lavozimlarga erishadi. Boshqa-
lar hisobiga boyib, qudratli bo‘lib ketadi. Kichkina Saxes ko‘pdan-
ko‘p tahsinu tasannolarga, mukofot va imtiyozlarga sazovor bo‘ladi. 

---

169
Bu mo‘jizalarning barchasi knyaz Pafnutiy mamlakatida ro‘y beradi. 
Bu knyaz maxsus farmon bilan o‘z mamlakatida “ma’rifat” joriy qil-
gan. Mana shunday davlatda mitti Saxes saroyning birinchi ministri 
bo‘ladi va knyazlik ishlarini hal qiluvchi qudratli kishiga aylanadi. 
Sinnoberning sehri bu knyazlikda yashovchi barcha odamlarni o‘z 
domiga tortgan. Knyazlik baayni jinnixonaga aylanadi.
Ammo yolg‘iz shoir yigit Baltazar bu sehr ta’siridan tashqarida. 
Baltazar romantik xayolparast kishi. U o‘sha knyazlikdagi bema’ni 
tartiblarga she’riyat, shirin xayollar og‘ushini qarama-qarshi qilib 
qo‘yadi.  Baltazar  atrofdagilarni  es-hushlarini  yig‘ishtirib  olishga 
chaqirsa, uni hamma aqldan ozgan deb hisoblaydi. Sinnober laqabli 
mitti Saxes Baltazar baxtiga ham g‘ov bo‘ladi. Baltazarning Kan-
dida ismli sevgilisini tortib olib, unga uylanmoqchi bo‘ladi.
Barcha  sehrgarliklar,  mo‘jizalar  sirini  biladigan  “ma’rifatli” 
knyazlikda ana shu ajoyib-g‘aroyiblarni tarqatadigan doktor Prosper 
Alpanusning o‘zi Baltazarga yordam qo‘lini cho‘zadi. Mitti davlat-
ning mitti ministri Sinnoberning Kandida bilan nikohi oldidan Balt-
azar uning boshidan sehrli tilla soch tolalarini yulib oladi. Shunda 
sehrning hech qanday ta’siri qolmaydi. 
Nemis romantiklari orasida Gofman kitobxonalarga juda yaqin 
edi. 20-yillardan boshlab uning asarlari ko‘plab tillarga tarjima qil-
indi. Rus demokrat tanqidchisi V.G.Belinskiy Gofmanni Germani-
yaning buyuk shoirlaridan biri deb, uni jahon adabiyotining yirik 
yozuvchilari bilan bir qatorga qo‘yadi. 
Gofman o‘z hayotidagi qarama-qarshiliklarni «qora va yorug‘» 
kuchlar kurashi sifatida tasvirlaydi. Qora kuchlar – boylik, mansab-
parstlik, egoistik ko‘rinishlar. U bu kuchlarni chizishda groteks va 
satiradan unumli foydalanadi. Ular ba’zida dahshatli kuchlar sifatida 
tasvirlanadi. Yorug‘ (sof) kuchlar esa insonning sof hislari va uning 
orzu xayollar dunyosidir. 
Gofmanning «Magnitzor»da «Qo‘rqinchli mehmon» novellalar-
ida sevgi yirtqich instinkt sifatida tasvirlanadi. Birinchi novellada 
Alban ismli yigit baron xonadoniga keladi. Baronning Mariya ismli 

---

170
qizi bo‘lib, u Ippolit degan yigitga unashtirilgan edi. Alban Mariyani 
sevib qoladi va asta-sekin uni o‘ziga bo‘ysundirib, ixtiyorini o‘ziga 
bog‘lab qo‘yadi. Ippolit bilan Mariyaga nikoh o‘qilayotgan paytda 
qiz hushsiz yiqiladi. U endi Albansiz yashay olmas edi. Albanning 
yirtqichlarcha istagi Mariyani halok etadi. 
Gofmanning «Mushuk Murning xotiralari» romani (1821) ham 
juda mashhurdir.