Gezellning pozitsiyasini tanqid qilib, L.S.Vigotskiy uni «ul-
trabiologizm» va «empirik evolutsionizm» deb atagan, ijtimoiy
butunlay biologikka singib ketganda bolalikdagi rivojlanishning
butun jarayoni tabiat qonunlariga bo‘ysunadi.
Ko‘zga ko‘ringan avstriyalik psixolog K.Byuler
bir muddat
Vyursburg maktabi doirasida ishlagan bolib, o‘zining bolani psi
xik rivojlanish konsepsiyasini tuzdi. U rivojlanishning butun yolini
maymundan to katta yoshli madaniyatli odamgacha kolsatishga
harakat qilgan. Byuler bo‘yicha tadqiqot vazifasi rivojlanishda doi-
miy asosiy tashqi ta’sirlarga bogliq bolmagan qonuniyatlarni sof
holda topish edi. Byulerning fikricha, bolalik rivojlanishining bi
rinchi yillarini o‘rganish uchun eksperimentning
mos shakli zo-
opsixologiya sohasidan olinishi mumkin. K.Byuler bola rivojla-
nishidagi uch bosqich nazariyasi muallifi sifatida mashhur. Har
bir bola o‘z rivojlanishida hayvonlar harakatlari shakli evolutsiya-
si bosqichlariga mos bosqichlarni bosib oladi, instinkt, o‘rgatish,
intellekt. U biologik omillarni asosiy deb kolsatib oladi. Byuler
bolalikdagi rivojlanishni biologik jihatdan asoslanganligini qobili-
yatlarni nasliyligini ta’kidlagan, lekin mashqlarsiz tabiiy qobiliyat-
lar toliq ochilmaganligini aytib olgan.
Instinkt rivojlanishning quyi darajasi
xulq usullarini nasliy
fondi qollanilishga tayyor bolgan va faqatgina ma’lum stimul-
larga muhtoj bolgan. Odamda instinktlar noaniq-sust katta in
dividual farqlarga ega bolgan. Bolada tayyor instinktlar to‘plami
baqirish, so‘rish, yutish, himoya refleksi kabilar mavjud boladi.
0
‘rgatish turli hayotiy vaziyatlarga moslashish imkonini bera
di, maqtov va jazolashlarga yoki omad va omadsizliklarga taya-
nadi. Byuler bo'yicha bolalar o‘yini hayvonlardagi o‘yinning ta
biiy davomi shu bosqichda yuzaga keladi.
Rivojlanishning bir bosqichidan boshqasiga olishda emot-
siyalar ham rivojlanadi. Shunga kola,
faoliyatning yakunidan
boshigacha rohatlanishning almashinishi sodir boladi. Ha
rakat va emotsiyani evolutsion erta taqqoslanishi quyidagicha av
val harakat, so‘ng uning natijasida rohatlanish. So‘ngra harakat-
82
dan funksional qoniqish bilan kechadi, ya’ni jarayonni o‘zidan
qoniqish va nihoyat qoniqish tasavvuri harakatning o‘ziga o‘tadi.
Byuler uchun asosiysi tafakkurning psixik rivojlanishda ijodkor-
lik rolini o‘rganish edi. Shunday qilib,
u bolada nutqni uni yara-
tish kattalar bilan muloqot jarayonida bola tomonidan o‘ylab to-
pishi sifatida rivojlanish nazariyasini taklif qildi.
Dostları ilə paylaş: 
