Sh. Sodiqova

M aktabgacha ta ’lim
m uassalarida m ehnatni
tashkil etish shakllari
M aktabgacha ta ’lim yoshidagi bolalar 
mehnatini tashkil etishning asosiy shakllariga 
quyidagilar kiradi: topshiriqni bajarish, indi­
vidual m ehnat, navbatchilik, q o 'l m ehnati b o ‘-
„yicha m ashg'ulotlar. jam oaviy mehnat.
130

---

Topshiriq
- m aktabgacha ta ’lim yoshidagi bolalar m ehnatini tash­
kil etishning boshlang'ich shakli hisoblanib, barcha yosh guruhlarida 
q o ‘llash im koniyatini beradi.
Ilk v a kichik yosh guruhlarida bolalarga uncha m urakkab bo ‘lmagan 
va qisqa m uddatli topshiriqlar beriladi: “0 ‘yinchoqni, kitobni, stulni olib 
kel. joyiga olib borib q o ‘y, tushki ovqat uchun stol ustiga qoshiqlarni 
q o ‘yib chiq”.
0 ‘rta va katta guruhdagi bolalarga beriladigan topshiriqlar ancha m u­
rakkab bo‘lib, ular endi xonadan tashqarida bajarishga m o ‘ljallangan va 
m a’lum bir kishiga m urojaat qilish bilan bog ‘langan. Shuningdek, top­
shiriqlar (o'yinchoqlarni yig'ishtirish, gullarga suv quyish, to ‘kilgan 
barglarni terib, tegishli joy g a olib borib tashlash) ikki-uch boladan tashkil 
topgan kichik guruhlar tom onidan bajarilishi mumkin.
M aktabga tayyorlov guruhida beriladigan topshiriqlar yana bam 
m urakkablashadi. B unday topshiriqlar boiada alohida m as’uliyatni va 
boshqalarga g ‘am xo‘rlik bilan m unosabatda b o ‘lishni tarkib toptirish bi­
lan bog‘liq b o ‘ladi: kichik guruh bolalarining sayrga chiqishdan oldin, 
uyqudan keyin kiyinishiga yordam berish, ularning stolini tushlik ovqa- 
tga tayyorlab berish, enagaga toza sochiqlam i osish, toza choyshablam i 
olib kelishga yordam lashish va boshqalar.
Navbatchilik -
bu jam oa uchun m o ‘ljallangan m ehnat faoliyatining 
shakli bo'lib, u m ajburiy tartibda bajariladi. B olalarning navbatchiligi 
kichik guruhda yil oxiridan boshlanadi.
Barcha bolalarning m ehnatda doimiy ishtirok etishlarini ta ’m inlash 
uchun navbatchilikning xilm a-xil turlari uyushtiriladi: oshxonada (ham ­
ma yosh guruhlarida), m ashg‘ulotga tayyorlanishda (o ‘rta guruhdan 
boshlab), o ‘sim lik va hayvonlarni parvarish qilishda (katta va m aktabga 
tayyorlov guruhlarida).
K ichik guruh bolalari oshxonada navbatchilik qiladilar. Birdaniga 
to‘rt-besh bola navbatchilik qilishi m um kin, har bir bola bir-ikki stolni 
bezatadi. K atta va tayyorlov guruhlarida bolalarning vazifalari kengayadi. 
N onushta va tushlik ovqatga, kech tushki v a kechki ovqatga dasturxon tu- 
zatish, ovqatlanib b o ‘lingandan so 'n g idish-tovoqni ovqat tarqatiladigan 
stolga y ig ‘ ishtirish, stollar ustini y ig ‘ ishtirib olish, enagaga choy idishla- 
rini yuvishda yordam berish shular jum lasidandir. B u yoshdagi bolalar ik- 
kitadan navbatchilik qilishadi, amm o har bir bolaning ish hajm lari ortadi.
131

---

M ashg‘ulotga tayyorgarlik bo'yicha navbatchilik o ‘rta guruhda - bo­
lalar oshxonada navbatchilik qilishni bilib olganlaridan so 'n g kiritiladi. 
Bu navbatchilar stol va stullami, m ashg‘ulotga kerakli materiallarni, 
qo‘ llanmalarni m ashg1 ulotga tayyorlay dilar va xonani tartibga keltiradilar.
K atta guruhdan boshlab bolalar tabiat burchagida navbatchilik qila 
boshlaydilar. N avbatchilikning bu turi ham ta ’limiy. ham tarbiyaviv aha- 
m iyatga ega. N avbatchilikning bu turida ham bolalar ikkitadan tayinla- 
nadi: biri o ‘sim liklarni parvarish qilsa, ikkinchisi jonivorlarga qaraydi. 
U lardan qaysi biri b o ‘sh qolsa, ikkinchisiga yordam beradi.
Bolalarning m ehnat tarbiyasini tashkil etish shakllaridan yana biri q o i
m ehnati bo ‘yicha m ashg‘ulot dir. Bilim va m alaka birinchi m arta berilayot- 
gan bo ‘Isa va u tushuntirish ham da barcha bolalarga yaqqol, к о ‘rgazmali 
qilib k o ‘rsatishni talab etgan hollarda ana shunday m ashg'ulotlar o ‘tka- 
ziladi.
Bolalarni m ehnat tarbiyasini tashkil etishning topshiriq, navbatchilik 
kabilarga qaraganda yana bir nisbatan m urakkab shakli - bolalarning 
umu­
miy, birgalikdagi. jamoaviy mehnatini tashkil etishdir.
Umumiy, birgalik­
dagi va ayniqsa, jam oaviy m ehnat bolalarda о ‘ z harakatlarini boshqalam iki 
bilan uyg‘unlashtirish, bir-biriga yordam berishni tarkib toptirish uchun 
ijobiy shart-sharoit yaratadi, ishni bir xil s u ra td a bajarishni ta ’minlaydi.
Umumiy, birgalikdagi, jam oaviy m ehnat bolalar faoliyatining ijtimoiy 
y o ‘naltirilgan m aqsadini birlashtiradi. Bunday m ehnat natijasi ham m a 
uchun foydali b o ‘lishi bilan tavsiflanadi. Xonani, m aktabgacha t a ’lim 
m uassasasi m aydonchasini tartibga keltirish, guruh xonasini bavram ga 
bezatish kabilar bolalarning ham m asini m ehnat jarayonida ishtirok etish- 
larini talab etadi.
Umumiy mehnat
q o ‘yilgan m aqsad bilan b o g ‘liqlikda bolalarning 
m ehnat faoliyatini tashkil etishda har bir bola ishining m a ’lum bir qis- 
mini bajarishlariga asoslaniladi. M asalan, tarbiyachi bolalardan guruh 
xonasini tartibga keltirishni so ‘raydi va ularga topshiriqlarni taqsim lab 
beradi: A lisher v a Elyor qurilish m ateriallarini qutiga joylaydi; Shaxnoza 
va M aftuna q o ‘g ‘irchoqqa toza kiyim larini kiydiradi; biz Sora va B ehruz 
bilan birgalikda stolning ustini tozalaym iz.
Birgalikdagi mehnat
bolalarning bir xil su r’at va sifatdagi o ‘zaro ha- 
rakatini talab etadi. Bunday m ehnat turini tashkil etishda bolalarni alo­
hida zvenolarga birlashtirish m uhim ahamiyatga ega. SHuningdek, har bir 
zvenoga berilgan topshiqlar ham bolalar o'rtasida taqsimlanadi: bolalardan
132

---

biri o ‘yinchoqlarni javondan olib, polga q o ‘yadi, boshqasi javonni chang- 
dan tozalaydi, uchinchisi esa, o'yinchoqlarni qaytadanjavongataxlaydi.
Jamoaviy mehnat
bolalarda m ehnatga doir ham da axloqiy vazifalam i 
hal etishga im kon beradi: m ehnatga doir topshiriqni taqsim lash, tasodifiy 
zaruriyat bilan bog‘liqlikda bir-birlariga yordam beradi, umumiy, birga­
likdagi ishning sifati uchun intilishadi. B olalar m ehnat faoliyatining ja ­
m oaviy shakli jam oaviy o ‘zaro m unosabatlarni m aqsadga yo'naltirilgan 
tarzda tarbiyalashga imkon beradi. H ar qanday um um iy yoki birgalikdagi 
m ehnat jam oaviy tavsifga ega b o ‘lm asligi m um kin, biroq har qanday ja ­
m oaviy ish um um iy va birgalikdagi m ehnatni o ‘zida aks ettiradi.
, „
. 
, 
, 
B olalarning m ehnat faoliyatlarini tashkil
iTi3Rt3D£3cii3 til