Türk miLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)

b. S ü n n i l i k – ş i ə l i k
İslam kültür çevrəsində türklər daha ziyadə şiə təmayüllü iranlılarla təmas qurmalarına rəğmən böyük əksəriyyətlə sünni idilər. Çünki irani gə­lə­nəklərlə ilgisi az olan sünnilik eyni zamanda türk düşüncəsinə uyğun düşən bir əqliliyi ehtiva edirdi. Türklər sünniliyin dörd qolundan biri olan hənəfi­liyi mənimsəmişdilər. Səbəbi də bu məzhəbin insanda iradəni tanıyaraq ila­hi əmrin ağıl yolu ilə dəlilləndirməyi caiz görməsi və bəzi hüquqi əsaslarının türk əsillli olduğu sanılan səmərqəndli Əbu Mənsur ul-Maturidi (ölümü 944) tərəfindən Mavəraünnəhr türk çevrəsində işlənmiş olması idi⁵⁸. Dola­yı­sıyla hə­nəfiliyin islami hüquq nizamını zaman və şərtlərın icablarına uydur­mağı mümkün qılmaq və s. yönləri ilə gerçəkçi və tətbiqi tərəfi yüksəkdi. Türk döv­lət anlayışı baxımından çox tətminkar olan bu duruma əlavə ola­raq ab­basi xəlifələrinin də eyni məzhəbi təmsil etmələri islam-türk dövlətləri ilə xilafət arasındakı münasibətləri xeyli qüvvətləndirirdi. Bundan dolayı səl­cuqlu başbuğlarının Xorasanda siyasət səhnəsinə çıxmalarını abbasi xəlifəsi ilgi ilə qarşılamış və onlarla sürətlə təmas qurma imkanlarını aramışdı. Tuğ­rul bəyin Nişapura birinci girişində (1038) xəlifə əl-Qaim tərəfindən səlcuq­lulara göndərilən elçiyə, qaynaqlara görə, türkmənlərin təxribat etmə­lə­rinin qarşısını almaq tapşırılmışdı. Təxribatın bütün məmləkətdə davam etdiyi bir zamanda xəlifənin davranışındakı gerçək məqsəd aşkardı. Səlcuqlu fütuhatı artaraq yeni dövlətin qüdrəti bütün İranda hiss edildiyi və qorxuya qapılan şiə büveyhilərin Bağdadda və civarında təzyiqi artırdıqları zaman şəxsən xə­lifənin səlcuqlu sultanını Bağdada dəvət etməsi də bunu göstərir. Beləcə şiə­lik və qolları ilə mücadilə səlcuqlu siyasətinin təməl prinsiplərindən biri ki­mi müəyyənləşmiş olurdu.

Burada şiəliyə qarşı cəbhə alma ilə dövlətdəki "dini tolerans" prinsi­pi arasın­da bir ziddiyyət yoxdur. Çünki ortaya çıxdığı anlardan etibarən si­yasi vəsf qazanmış olduğu bilinən şiəlik XI əsrdə fati­milər tərəfindən bu şiə dövlətin maddi-mənəvi dəstəyi ilə sünni islam məm­lə­kət­lərini qarışıqlığa dü­şürmək üçün ən qüvvətli silah olaraq işlədilirdi. İraqı və Cənubi İranı əl­lə­rində tutan şiə büveyhilər (932-1055) abbasi xə­lifələrini təhəkkümləri al­tına almışdılar ki, bu durum böyük əksəriyyəti sün­ni olan şərq-islam əha­li­sini olduqca tədirgin etməkdə idi. Üstəlik, iqtidardan faydalanaraq həmin öl­kə­lərdə şiəliyin yayılması üçün kəsif fəaliyyətdə bulunulması əqidə etibarı ilə şiələrlə uzlaşması çətin olan sünni çevrələrdəki əndişəni büsbütün artı­rırdı. Dövrün ünlü büveyhi komandanı Arslan ül-Bəsasiri hər zaman fati­milərlə əməkdaşlıq edən ifrat bir şiə idi və İranın hər tərəfində müxtəlif ad­lar altında bir çox rafızi (bəzi baxımlardan sünnilik inancından fərqli düşü­nən) zümrələr fəaliyyət halında idi. Tanınmış yazar Əbdul Qahir Bağdadiyə (ölümü 1038) görə, bu cür məzhəblərin sayısı 70-dən artıq idi.

Xalq yönün­dən ən böyük iztirab qaynaqlarından biri olan bu ayrılığa son vermək üzrə büveyhi dövlətini ortadan qaldıran Sultan Tuğrul bəyin Bağdadda törənlə "Şərqin və Qərbin hökmdarı" elan edilməsi eyni zamanda bu dini siyasətin xilafət tərəfindənə də rəsmən təsvibi deməkdi. Fatimiləri şərqdən əl çəkdirən səlcuqluların uğuru təbii ki, sünniliyin də zəfəri olmuş və artıq səlcuqlu ida­rəçiləri islam dünyasını sünnilik bayrağı altında bir­ləşdirməyi başlıca qayə­lə­rin­dən saymışlar. Tuğrul bəydən sonra Sultan Alp­arslan bir yandan Mək­kə və Mədinədə özünün və abbasi xəlifəsi əl-Qaimin adına xütbə oxutdu­rur, Bağdadda və digər mühüm mərkəzlərdə qur­durduğu Nizamiyyə mədrəsələri yolu ilə bilgi və düşüncə yönündən sünni­liyi qüvvət­ləndirərkən, bir yandan da fatimi dövlətini yıxmağa hazırlaşırdı. Suriyadakı türkmən birliklərinin irəli hərəkata davam etmələrini əmrini verən Sultan Məlikşah isə yenə fatimi propaqandası ilə dəstəklənərək "Dövəti-cədidə" şü­arı altında yürüdülən bati­niliyin başı olub Qəzvin civarında qayalıqlarda məş­hur Ələmut ("Qartal yu­vası") qalasını ələ kəçirərək o bölgədə qorxunc bir yeraltı fəaliyyəti ilə səl­cuq­lu imperatorluğunu içindən çökərtməyə çalı­şan Həsən Səbbaha qarşı şid­dət­­li mücadiləyə atılmış və son günlərində Mi­sirın zəbtini planlaşdırmışdı⁵⁹.

Türk-islam hakimiyyəti üçün bu dərəcədə həyati əhəmiyyət daşıyan şiəliyin və tərəfdarları bir qatillər şəbəkəsindən ibarət olan batiniliyin⁶⁰ yox edil­mə­sinə yönələn bu səlcuqlu siyasəti, düşüncə, təşkilat və siyasi qayə ba­xı­mın­dan bu türk imperatorluğunun davamı durumundakı əyyubilər tərə­fin­dən tə­qib edilərək sona çatdırılmış və Səlahəddin Əyyubi fatimiləri yıxaraq (1171) öz sünni dövlətini qurmuşdur.

Misir türk dövləti sultanları da həmin izdə yü­rümüşlər. Batiniliyin qol­larından ismaililik ilə mücadilə edən Aybəg və Ko­tuzdan sonra Bağdad abbasi xəlifəsinin 1258-ci ildə monqol Hulagü tə­rəfindən öldürülməsi üzə­rinə eyni ailədən əl-Müstənsir-billahı Qahirədə xə­lifə elan edən (1261) Sul­tan Bəybars ilə sanki rəsmiyyət qazanan bu siyasət Osmanlıların sonuna qə­dər davam etmişdir. Eyni siyasətin digər səl­cuqlu dövlətləri, xarəzm­şahlar, Dehli sultanlığı, türkmən bəylikləri və ata­bəyliklər tərəfindən də yü­rüdül­düyü məlumdur. Bəytəginlilərdən Gök-börü də bu yöndən diqqət çə­kici bir səy göstərmişdir.

Ərbildə bir çox dini və so­sial mü­əs­səsələr quran, özü də sayılı mü­cahidlərdən olan Gök-börü peyğəm­bəri­mi­zin doğumunu (mövlud) müsəl­manlar arasında tam qaynaşma təmin edəcək şəkildə xalq kütlələrinin qa­tıl­dığı ümumi şənlik olaraq qutlama üsu­lunu ilk dəfə ölkəsində tətbiq et­mişdir ki, bu tərz mövlud törənləri sonra bü­tün islam məmləkətlərində adət halına gəlmişdir⁶¹.