TüRKİye diyanet vakfi 6 İSLÂm ansiklopediSİ (22) 6

İBNÜ'L-HADDÂD Gİ-KİNÂNÎ

Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kinânî el-Mısrî (ö. 344/955) Sâfiî fakihî ve Mısır kadısı.

24 Ramazan 264 (30 Mayıs 878) tarihin­de doğdu. Dedelerinden biri demircilik yaptığı için İbnü'l-Haddâd lakabıyla tanın­dı. Ebû Yezîd Yûsuf b. Yezîd el-Karâtîsî. Ebü'z-Zinbâ" Ravh b. Ferec, Ebû Bekir Muhammed b. Ca'fer el-Bağdâdî ve Ne-sâî'den hadis dinledi. Özellikle Nesâî'den çok faydalandı ve yalnız ondan hadis ri­vayet etti. Ebû Saîd Muhammed b. Akil el-Firyâbî, Bişr b. Nasr, Ebû Ubeyd İbn Harbûye, Ebü'l-Hasan Mansûr b. İsmail ed-Darîr et-Temîmî ve Ebû İshakei-Mer-vezî'den fıkıh, Muhammed b. Vellâd'dan Arapça okudu. 310 (922) yılında gittiği Bağdat'ta Muhammed b. Cerîr et-Tabe-rî, Niftâveyh, Ebû Bekir İbnü's-Sayrafî ve Ebû Saîd el-İstahrî ile görüştü. Araların­da Ebû Muhammed İbn Zûlâk, Ebû Man­sûr Muhammed b. Sa'd el-Bârûdî ve Ebû Bekir Yûsuf b. Kâsım'ın da bulunduğu âlimler kendisinden rivayette bulundu­lar.

Zamanında Mısır'daki Şafiî fakihlerinin önde gelenlerinden biri olan ve mezhep imamının usul ve kaidelerine bağlı kala­rak ietihadda bulunan fıkıh âlimlerinden ⁵⁵⁵ kabul edilen İbnü'l-Had­dâd ⁵⁵⁶ aynı zamanda kıraat, hadis, rical, hi­laf, nahiv, ferâiz, Iugat. şiir, tarih ve ne-seb ilimlerinde de bilgi sahibiydi. Muha­keme usulü alanında derin vukufu vardı. Mısır'da kadı nâibliği, kadılık, müderrislik ve müftülük yaptı. 1S Zilkade 324'te 4 Ekim 936 Emîr Muhammed b. iliğe el-İhşîd, İbn Ebû Zür'a'yı Mısır kadılığına tayin edince Bağdat'tan ahidnâmesi gelinceye kadar kadılık ve mezâlim görevini İbnü'l-Haddâd'a tevdi etti. 29 Rebîulâhir 325'te (16 Mart 937) ahidnâme gelince görevini İbn Ebû Zür'a'ya teslim etti ve onun vefatına kadar ⁵⁵⁷ nâiblik görevini sürdürdü. Cemâziyelevvel 333'te (Ocak 945) asaleten Mısır kadılığına getirildi ve dokuz ay gö­rev yaptıktan sonra 23 Muharrem 334'te (4 Eylül 945) azledildi. Daha sonra Ömer b. Hasan el-Hâşimî'ye de (948-951) nâib­lik yaptı.

İbadete düşkünlüğü ile tanınan İbnü'l-Haddâd, Nesâî'nin Haşâ'işu Emîri'l-miminîn "Alî adlı eserini rivayet etmesi ve bazı sözleri sebebiyle Şiîlik'le suçlanmış­tır. 27 Muharrem 344'te (23 Mayıs 955) hac dönüşü rahatsızlanarak Kahire'de ve­fat etti ve Mukattam dağının eteğinde babası ile annesinin kabrinin yanına def­nedildi. 34S yılında öldüğü de rivayet edil­mektedir.

Eserleri.

1. el-Fevâ'id. Günümüze ula­şan tek eseridir. ⁵⁵⁸

2. el-Fürû.⁵⁵⁹ Esere Kaffâl el-Mer-vezî, Ebü't-Tayyib et-Taberive Ebû Ali es-Sincî gibi âlimler tarafından şerh yazıldığı nakiedilmektedir.

3. el-Bâhir. 100 cüz­den meydana gelen bu eserde Şafiî'nin görüşleri bir araya getirilmiştir.

4. Ede-bü'1-kadâ.⁵⁶⁰ Müellifin ka­dılık görevi sırasında elde ettiği tecrübe­lerden sonra kaleme aldığı yargılama usu­lüne dair bu eserin kırk cüzden meydana geldiği nakledilir. Eser, edebü'l-kâdî türü­nün Şafiî hukuk ekolüne göre telif edilen ilk Örnekleri arasında yer alır. İbnü'l-Had-dâd'ın diğer eserleri de şunlardır: el-Fe-râ'iz, CâmiSı'I-hkh, el-Mesâ'üü'I-men-sûre, Fezâ'Uü'l-Kur'ân, er-Red^alâ Mu­hammed b. KAlî en-Nesâ'î, İstPzânü'l-bikr ü tezvîcihâ ve Fetâvâ.

Bibliyografya :

Ebü'l-Hasan Ahmed b. Abdurrahman b. Bürd, 7eyi(Klndî, c/-Vü/âtLJe7-/cudâ£|Guest|içindel. s. 487-488, 491-492, 551-557; Ebû Âsim el-Abbâdî, el-Fukahâ'ii'ş-Şâfi'iyye (nşr. G. Vites-tam), Leiden 1964, s. 65; Şirâzî, Tabakâlü'l-fu-(cahâ1, s. 114; SenTânî, et-Ensâb, IV, 71 -72; Ib-nü'1-Cevzî. ei-Muntazam, VI, 379; Nevevî. Tehzîb, II, 192-193; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 197-198; Zehebî. A'lâmü'n-nühetâ1, XV, 59, 445-451; a.mlf., Tezkiretü't-huffâz, III, 899-900; Safedî. et-Vâfı,l\, 69;YâfİÎ. Mir'âtü'f-cenân.U, 336;Süb-M. Tabakât, l!l, 79-98; İbn Kesir. Tabakâtü'l-fu-katiâ'i'ş-Şâfi'iyyîn {nşr. Ahmed Ömer Hâşim -M. Zeynühüm M. Azb). Kahire 1413/1993,1,258-260; İsnevî. Tabakâtü'ş-Şâfi'-İyye, I, 398-401; ibn KâdîŞühbe, Tabakâtü'ş-Şafı'İyye, I, 130-131; İbn Hacer, Reru'l-işr (nşr. Ali Muhammed Ömer), Kahire 1418/1998, s. 331-337; Makrîzî. ei-Mukaffe't-kebîr (nşr. Muhammed el-Ya'lâvî), Beyrut 1411/1991, V, 253-258; Süyûtî. Hüs-nü7-mu/iâdara,l,313;lj, 146, 147;Dâvûdî, 7a-bakâLü.'t-miifessirtn, 1!, 76-77; Taşköprizâde. Mİftâhu's-sa'âdeAİ, 314-315; Hüseynî. Taba/câ-tü'ş-Şâ/ı'ıyyelŞîrâzî, Tabakâtü'l-fukahâ' için­de). Beyrut, ts. (Dârü'l-kalem), s. 204; Kçşfü'z-zunûn,II, 1218. 1256-1257, 191 l;Sezgin. GAS, 1, 497; Ahmed Pâketçî. "İbn Haddâd", DMBİ, III, 338.

İBNÜ'l-HADDÂD el-MAĞRİBÎ

Ebû Osman Saîd b. Muhammed b. Subeyh eİ-Gassânî el-Kayrevânî ei-Mağribî (ö. 302/915)

Fıkıh ve kelâm âlîmi, müctehid.

Kayrevan'da doğdu ve burada büyüdü. Abdurrahman b. Muhammed ed-Debbâğ ve Kâdî İyâz doğum tarihini 219 (834) ve 217(832) olarak vermekle birlikte, 296 (909) yılında Kayrevan ve çevresini ele ge­çiren Fâtımîler'e karşı takiyye yapması tavsiye edildiğinde yaşının doksanı aştığı­nı ve artık hayattan bir şey beklemediği­ni söylediğine göre ⁵⁶¹ söz konusu tarihlerden on yıl kadar önce doğmuş olmalıdır. Anne tarafından dedesi Haddâd'a nisbetle İbnü'1-Haddâd diye anıldı. Mâliki fakihi Sah-nûn, Ebû Sİnân Zeyd b. Sİnân el-Esedî, Dâvûd b. Yahya es-Sûfî, Ahmed b. Bühtûl ez-Zeyyâtve Ebü'l-Hasan el-KûfTden ders aldı. Başta fıkıh ve kelâm olmak üzere hadis, tefsir, tarih, Arap dili ve edebiyatı konularında yetişti. Talebeleri arasında İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânrnin hocası olan oğlu Abdullah b. Saîd, biyografi yazarı Ebü'l-Arab, İbnü'l-Lebbâd el-Kayrevânî, İbnü"l-Berzûn diye bilinen İbrahim b. Mu­hammed ed-Dabbî. Ahmed b. Mûsâ et-Temmâr ve Ali b. Mansûr es-Saffâr gibi âlimler bulunmaktadır.

Maddî imkânsızlık sebebiyle ilim tahsili için Doğu İslâm dünyasına seyahat ede­meyen İbnü'l-Haddâd hayatını memleke­tinde geçirdi. Kendisinden birçok nakilde bulunan talebesi Ebü'l-Arab eserinde ho­casının biyografisini vermezken onun ta­lebesi Muhammed b. Haris el-Huşenî ve sonraki müelliflerden Debbâğ, Ebû Be­kir el-Mâlikî ve Kâdî İyâz, daha çok Şiî ve Mu'tezilî çevrelerle yaptığı tartışmaları nakletmişlerdir. İbnü'l-Haddâd hayatının son yıllarını, Fatımî lideri Ubeydullah el-Mehdî"nin Şiî-İsmâilî dâî Ebû Abdullah eş-Şiî'nin de yardımıyla 296 (909) yılında Kayrevan ve çevresini ele geçirmesi ve buradaki halka Şiîliği kabul etmesi yönün­deki baskılarına karşı mücadele ile geçir­miştir. İbnü'l-Haddâd, gerek bizzat Ubey­dullah gerekse Ebû Abdullah ve kardeşi Ebü'l-Abbas'la Hz. Ali'nin diğer ashaba üstünlüğü, efdal-mefdûl meselesi başta olmak üzere çeşitli konularda yaptığı tartışmalarda derin bilgisi, zekâsı, güçlü mantığı ve münazara kabiliyeti sayesin­de üstünlüğünü kabul ettirmiştir ⁵⁶²Siyasî otoritenin himayesinde hal­ka kabul ettirilmeye çalışılan Şiî-İsmâilî düşünceye karşı Ehl-i sünnet inancını sa­vunması sebebiyle İbnü'l-Haddâd Kayre­van halkı tarafından mihne dönemindeki Ahmed b. Hanbel'e benzetilmiştir.⁵⁶³ Zühd ve takva sahibi bir âlim olan ve birçok hikmetli sözü kaynaklarda zik­redilen İbnü'l-Haddâd, son derece kana­atkar olduğu halde Ehl-i sünnet muarız­larına karşı heybetli görünmek için kıya­fetine özen gösterir, en pahalı elbiseleri giyerdi. İbnü'l-Haddâd Receb 302'de (Şu­bat 915) Kayrevan'da vefat etti.

Kaynaklarda, İbnü'l-Haddâd'ın Kayre­van'da Mu'tezile'nin önde gelen âlimlerin­den Süleyman b. Ebû Usfûr el-Ferrâ ve Hanefî ulemâsı ile yaptığı tartışmalara da yer verilmiş, Ebû Hanîfe'yi imam say­madığı, daha sonra mezhebine geçtiği söylenen Şafiî'yi de birçok konuda eleştir­diği belirtilmiştir.⁵⁶⁴ İmam Mâ-lik'e karşı saygılı davranmakla birlikte ho­cası Sahnûn'un derslerini sonradan ter-kettiği ve Mâliki fıkhının temel kaynakla­rından olan ei-Müdevvene'yi "el-Müdev-vede" (kurtlanmış) olarak nitelendirdiği, bu sebeple hayatının sonuna doğru Şiîler'e karşı verdiği mücadeleye kadar yalnızlığa terkedildiği bildirilmektedir.⁵⁶⁵ Ancak Kâ­dî İyâz, onun Şafiî mezhebini benimsedi­ği ve ei-Müdevvene'yi eleştirdiğine dair rivayetleri ihtiyatla karşılar.⁵⁶⁶ Huşenî. İbnü'l-Haddâd'ın Şa­fiî'nin görüşlerini tenkit için yazdığı, halk arasında yayılmayan kitabını gördüğünü, Şafiî'nin talebesi Müzenî'nin müellif ta­rafından kendisine gönderilen bu kitabı okuyunca sustuğunu, cevap vermesini İsteyenlere de, "Ben okudum ve sustum, ilmi olan varsa konuşsun" dediğini nak­leder.⁵⁶⁷ Kuzey Afrika'daki müctehid fukahadan ve Sünnî kelâm mektebinin önde gelen temsilcilerinden biri olan İb-nü'l-Haddâd"ın Mâlikî veya Şafiî mezhe­bine bağlılığının taklit çerçevesinde olma­dığı bu bilgilerden anlaşılmaktadır. Nite­kim kendisi taklidi aklın noksanlığı ve kav­rayış düşüklüğünün eseri sayar, gerek­çesiz bağlılığın kulluk anlamına geldiğini ve bunun da yalnız yaratıcıya karşı söz konusu olduğunu, Allah'ın kavrayış kabi­liyeti verdiği kendisi gibi bir insana her­hangi bir âlimi taklit etmenin yakışma­yacağını belirtirdi.⁵⁶⁸ Ona göre fıkıh fıkhî bilgileri yüklenmek değil onları öğrenmek, anlamak ve derinden kavra­maktır.⁵⁶⁹ Delil olarak Kur'an ve Sünnet'i kabul eden İb­nü'l-Haddâd'ın bu iki temel kaynağı anla­ma ve yorumlama kabiliyeti yanında Arap diline olan hâkimiyeti yaptığı tartışmalar­da açıkça görülür.

Eserleri.

A. Kitâbü'l-İstivâ.

1. Başta isti­va, sıfat ve mucize olmak üzere kelâmla ilgili çeşitli konuları ihtiva eden eserin, Kayrevan Ulucamii'nin el-Mektebetü'l-atîka ⁵⁷⁰ diye anılan kütüphanesine ait olup daha sonra Tu­nus'ta Dârü'l-kütübi'l-vataniyye'ye nakfedilen yazmaların içinde bulunan baş tara­fı, ortası sonu eksik nüshanın bir bö­lümü Abdülmecîd b. Hamde tarafından neşredilmiştir.⁵⁷¹ Müel­lifin, kitapta çeşitli konulan işlerken esas aldığı 200 kadar âyetle ilgili yorumları onun tefsir konusundaki bilgisi ve yakla­şımı hususunda önemli ipuçları vermektedir. ⁵⁷²

2. el'Emûlî. Abdülmecîd b. Hamde bu kitabın talâkla İlgili olduğunu söyler. ⁵⁷³

3. Me'âni'l-ahbâr. İbnü'l-Haddâd'ın isnadlarıyla birlikte riva­yet ettiği hadisleri ihtiva etmektedir.

4. Tavzîhu'l-müşkil fi'l-Kur^ân. eî-Emâ-lî'nin bir nüshası ile diğer iki kitabın bazı bölümleri Tunus Dârü'l-kütübi'l-vataniy-ye'deki adı geçen koleksiyonda bulun­maktadır.⁵⁷⁴

İbnü'l-Haddâd'ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: er-Red ca/e'ş-Şâfi el-Mokülât, el-İstfâb, 'İşmetü'n-nebiyyîn, el-'İbödetü'l-kübrâ ve'ş-şuğ-râ. Kayrevan Ulucamii Kütüphanesinde ⁵⁷⁵ İbnü'l-Haddâd adına kayıtlı er-Red 'ale'ş-Şâtfî adlı bir eser. Abdülme­cîd b. Hamde tarafından talebesi İbnü'l-Lebbâd'a nisbet edilerek yayımlanmıştır Tunus 1406/1986, Onun Şiîâlimleriyle yaptığı "meclis" diye anılan tartışmaların­dan bir kısmı çeşitli kaynaklarda günü­müze ulaşmıştır ⁵⁷⁶ Kayrevan Ulu-camii'ndeki kütüphaneye ait 698 (1299) tarihli bir katalogda bu tartışmaları ihti­va eden iki defterin kayıtlı olduğu görül­mektedir.⁵⁷⁷

Bibliyografya ;

Ebü'l-Arab, Tabakâlii 'v.lemâ'ilfrikıyye ve Tûnİs (nşr. Ali eş-Şâbbî-Nuayrn Hasan el-Yâfî), Tunus 1985, neşredenin girişi, s. 17, 21, 26; ay­rıca bk. tür.yer.; Ebû Bekir el-Mâlikî. Riyâzü'n-nü/üs(nşr. Beşîr el-Bekkûş-Muhammed el-Arû-sîel-Matvî), Beyrut 1403/1983. II, 57-115; Mu-hammed b. Haris el-Huşenî, Tabakatü 'ulema'i İfrîkıyye [nşr Muhammed b. Ebû Şeneb), Bey­rut, ts. (Dârü'l-kitâbi'l-Lilbnânî). s. 148-151, 198-213; Ebû Bekir ez-Zübeydî, Tabakâtü'n-nalıuiy-yîn ue'l-luğaoiyyîn (nşr. M. Ebü'1-Fazl). Kahire 1984, s. 239-241; Kâdî İyâz, Tertibü't-medarik (nşr. Muhammed b. Şerife), Muhammediye 1982, V, 78-90; İbnü'l-Kıftî, İnbâhü'r-ruuât,II, 53-54; Abdurrahman b. Muhammed ed-Debbâğ, Me-fâlimü't-İmân fi ma'rifeü ehli'l-Kayreoân (nşr.

Muhammed el-Ahmedî Ebü'n-Nûr - Muham­med Mâdûr). Kahire 1972, II, 295-315; Zehebî, A'lâmü'n-nübelâ', XIV, 205-214; Safedî, et-Vâ-p, XV, 179-180, 256; Süyûtî. Buğyetü'l-vu'ât, I, 579, 589; Sezgin, GAS, 1,601; H. Mones, "Le Malekisme el l'echec des fatimides en Ilriqiya", Etudes d'orientalismededlees â la memoire de Uui-Prouençat, Paris 1962, I, 212-215; Mah­fuz, Terâcimü'l-mü'ellifın, II, 105-108; Zirİkiî. el-Actâm (Fethullah). III, 100; Abdülmecîd b. Hamde, el-Medârisü'l-keiâmiyye bi-!frikıyye ilâ zuhuri't-Eş'ariyye, Tunus 1406/1986, s. 12, 43-44,48-57, 164, 309-319; a.mlf.. "Sa^îd b. el-Haddâd. el-Kayrevânî: Râ'idü'l-nidâli's-sünnî bi-İfrîkıyye fi'1-karni'ş-şâlişi'l-hicrî", Meceile-tü Câmi'aü'z-Zeylûne, sy. 1, Tunus 1412-13/ 1992, s. 11-26; Hasan Hüsnî Abdülvehhâb, Ki-tâbû'i-'Ömr fi'l-muşannefâi oe'l-mü'eUiftne't-Tûnisiyyîn{nşr. Muhammedel-Arûsîel-Matvî-Beşîrei-Bekkûşi, Beyrut 1990,1, 371-376; Hüse­yin b. Muhammed Şevât. Medreseiü'l-hadiş fı'i-Kayreoân, Riyad 1411, I, 186; II, 604-613; ib­rahim Şebbûh, "Sicillün kadîm li-mektebeti Câ-mH'l-Kayrevân", MMMA, 11/2 (1376/1956). s. 340, 364; Ebû Muhammed Vekîlî, "İbn Had-dâd", DMö/, III, 340-341.