TüRKİye diyanet vakfi 6 İSLÂm ansiklopediSİ (22) 6

İBNÜ'I-HAC EN-NUMEYRI

Ebû İshâk ⁵⁰² İbrâhîm b. Abdillâhb. İbrâhîm (ö. 780/1378) Endülüslü kâlip, edip ve muhaddis.

Köklü bir ailenin çocuğu olarak 713'te (1313) Gırnata'da (Granada) doğdu. Aile­nin atası Sevvâbe b. Hamza en-Nümey-rî Endülüs'e geçtiğinde Vâdîâş'a (Guadix) yerleşmişti. Dedesi İbrahim en-Nümeyrî Nasrîler'in hizmetine girdi ve Dîvânü'l-cünd kâtipliğinde bulundu; babası Abdul­lah en-Nümeyrî de Sebte (Ceuta) ve Gırnata'da bazı önemli görevler üstlendi. İbnü'1-Hâcc'ın Gırnata'daki tahsil hayatı hakkında fazla bir şey bilinmemektedir; ancak genç yaşında edebiyat, hat sanatı ve kitabet alanlarında temayüz edişi cid­di bir eğitim gördüğünü göstermektedir. 737 (1337) ve 748 (1348) yıllarında iki de­fa hac maksadıyla Doğu İslâm dünyasına gitti ve kendisi için ilim öğrenme açısın­dan büyük fırsat oluşturan bu seyahatle­rinde Dımaşk, Kahire ve İskenderiye gibi ilim merkezlerinde Abdurrahman el-Miz-zî, Birzâlî, Zehebî. İmâdüddin el-Kindî, Kadı Vecîhüddİn es-Sanhâcî başta olmak üzere birçok Şafiî ve Mâlikî âlimiyle görüş­tü; onlardan hadis dinledi ve bazılarından hadis rivayeti için icazet aldı. Memuriyet hayatında sırasıyla Nasrî. Hafsî, Merînî ve tekrar Nasrî saraylarında kâtip olarak hiz­met verdi. Hafsî sarayında çalışırken Mağ-rib'de meydana gelen siyasî buhran, ken­disini görevinden ayrılarak Tilimsân ya­kınlarındaki Şeyh Ebû Medyen Tekkesi'nde inzivaya çekilmeye sevkettiyse de bu du­rum fazla sürmedi ve Sultan Ebû İnân'ın ısrarıyla Merînî sarayında yeniden kâtip­liğe başladı. Ebû İnân'ın ölümü üzerine (759/1358) yirmi iki yıl aradan sonra dön­düğü Gırnata sarayında iyi karşılandı ve Dîvân-ı İnşâ kâtipliğine tayin edildi; bir sü­re de kadılık yaptı ve ayrıca Nasrî sultan­larını temsilen bazı devletlere elçi olarak gönderildi. 768'de (1367) elçi sıfatıyla Abdülvâdî sarayına gitmekte iken Franklar tarafından esir alındı ve kısa süre sonra yüklü bir fidye karşılığında serbest bıra­kıldı. İbnü'l-Hâcc'ın vefat tarihi hakkında ihtilâf vardır. Ancak öğrencilerinden İbn Azîm'in 780'de (1378) yirmi yaşlarında iken kendisinden ders aldığı bilinmekte ve buna göre söz konusu tarihte veya da­ha sonra öldüğü anlaşılmaktadır.

Kaynaklarda Îbnü'l-Hâcc'ın edebiyat, tasavvuf, usûlü'd-din, fıkıh, hadis, seya­hat gibi çeşitli alanlarda kaleme aldığı birçok eserin adı verilmekte ve içeriğine atıfta bulunulmaktadır. Onun aynı za­manda şairliğiyle de tanındığı bilinmek­tedir. Bir divanda toplamak yerine çeşitli eserlerine serpiştirdiği anlaşılan şiirlerin­den bazılarını Lisânüddin İbnü'l-Hatîb, İb­nü'l-Ahmer, Safedî, İbnü'l-Kâdî ve Makka­rî gibi müellifler günümüze ulaştırmışlar­dır; bunların büyük bölümü hocaları ve önemli kişiler için yazdığı methiyelerdir. Özellikle İbnü'l-Kâdî tarafından yetmiş dokuz beyti nakledilen Hz. Peygamber'in kabri başında söylediği kasidesi diğerleri arasında ayrı bir yere sahiptir. Bazı şiir­lerinin zamanla Endülüs'te bestelenerek şarkı haline getirildiği de bildirilmiştir.

Eserleri.

1. Feyzü'l-Cubâb ve ifâzatü kıdâhi'1-âdâb fi'1-hareketi's-scfîde ilâ Kosantîne ve'z-Zâb. Merînî sarayında kâtip iken Sultan Ebû İnân'ın, Kostantîne civarındaki Benî Süleym Arapları'nın isya­nım bastırmak ve hac yollarının güvenli­ğini sağlamak amacıyla çıktığı seferin gi­diş dönüş notlarını ihtiva eder. Müellif ki­tapta seçili bir üslûp kullanmış ve böyle­ce tarihçiden ziyade edip olduğunu gös­termiştir. Merînî tarihi ve özellikle Ebû İnan dönemi için önem taşıyan eserin bu­güne ulaşan tek nüshası Muhammed b. Şakrûn tarafından yayımlanmıştır (Rabat 1984; Beyrut 1990).

2. Karâ'inü'1-kaşr ve mehâsinü 'I-'aşr. Bilinen tek nüshası Brİt-ish Museum'da ⁵⁰³ kayıtlıdır.⁵⁰⁴ İb-nü'1-Hâcc'ın kaynaklarda adı geçen diğer eserlerinden bazıları da şunlardır: el-Mü-sâhele ve'1-müsâmaha îî tebyîni turu-ki'1-müdtfabe ve'1-mümâzeha, îkâzü'l-kirâm bi-ahbâri'1-menâm, Ten'îmü'l-eşbâh bi-muhâdeşeti'1-ervâh, el-Ve-stfil ve nüzhetü'î-menâzır ve'1-hamâ'il, ez-Zehrât ve icâletü'n-nazarât, Nüz-hetü'l-hadak fî zikri'l-fırak, e!-Libâs ve'ş-şuhbe, Meşâlîbü'l-kavânîn fi't-tevriye ve'l-istihdâm ve't-tazmîn, el-Fuşûlü'1-muktedabefi'l-ahkâmi'l-mün-tehabe. Bunlardan başka silâh, zırh, fe-râiz ve cedele dair dört risale, kırk hadis türünde ve ism-i a'zam konusunda kitaplar yazmıştır.

Bibliyografya :

Safedî, el-Vâfi, VI, 40; İbnü'l-Hatîb, el-lhâta, 1, 342-363; a.mlf., el-Kettbetü'l-kâmine(nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1963, s. 266-269; İbnü'l-Ahmer, Neşîrü ferâ'ıdi'l-cümân /î nazmı fu-hûli'z-zamân{nşr. M. Rıdvan ed-Dâye), Bey­rut 1967, s.314-318;İbn Hacer, ed-Dürerü7-fcâ-mine, 1, 30; ibn Tağrîberdî, el-Menhelü'ş-şâfî, 1, 86-87; İbnü'1-Kâdî. Cezvetü'l-iktibâs, Rabat 1973, s. 96; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî. Neylü'l-ibtihâc, Trablus 1408/1989, 46-47; Makkarî, Nefhu't-Lîb (nşr. M. Muhyiddtn Abdülhamîd), Kahire 1949, IX, 315-327; Brockelmann. GAL SuppL, II, 369; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü'l-fehâris, 1, 129; Ömer Ferruh, Târthu'l-edeb, VI, 483-489; J. F. P. Hopkİns, "An Andalusian Poet of the Fourteenth Century: Ibn al-Hajj", BSOAS, XXIV (1961), s. 57-64; a.mlf, "Ibn al-Hâdjdj", EF(ing.], ili, 780; Muhammed Züney-bir, "İbnü'1-Hâc en-Nümeyrî, Feyzü'l-'ubâb ve ifâzatü kıdâhi'1-âdâb (Vl-hareketi's-sa'ıde ilâ Kosantîne ve'z-Zâb", el-Kitâbü'l-Mağribl.lU, Ra­bat 1985, s. 155-158; Muhammed Seyyİdî/'İbn Hâc", DMBİ, III, 286.

İBNÜ'L-HAC ES-SÜLEMI

Ebü'l-Feyz Hamdûn b. Abdîrrahmân b. Hamdûn es-Sülemî Fâsî (ö. 1232/1817) Hadis âlimi, fakih, edip ve şair.

1174 (1760) yılında Fas'ta doğdu. Sahâ-bî Abbas b. Mirdâs es-Sülemî'nin soyun­dan geldiği için Mİrdâsî nisbesiyle de anı­lır. Endülüs'e göç eden atalarından Ebû İshak İbrahim b. Hâc el-Billifîkî ile (ö. 616/1219) bunun torunu Ebü'l-Berekât İbnü'l-Hâc el-Billifîki de (ö. 771/1370) tanınmış şahsiyetlerdir. Endülüs'ün müslümanla-rın elinden çıkmasından sonra dedelerin­den Ebû Abdullah Muhammed Fas'a yer­leşti. Aile burada birçok âlim ve yönetici yetiştirdi. İbnü'I-Hâc Fas'ta tahsil gördü. Muhammed b. Hasan el-Bennânî, Süley­man b. Ahmed el-Fiştâlî, İbn Sûde et-Tâvüdî, Muhammed b. Ahmed Benîs, Abdülkâdir İbn Şakrûn, Tayyib İbn Kîrân'dan ders aldı. Muhammed b. Abdüsselâm b. Nasır ed-Der'î, Murtazâ ez-Zebîdî ve di­ğer bazı âlimler de ona icazet verdiler. Ha­dis, tefsir, dil ve edebiyat, fıkıh, kelâm, mantık dallarında yetişti ve genç yaşta ders vermeye başladı.

Sultan Mevlây III. Muhammed tarafın­dan oğlu Mevlây Süleyman'a hoca tayin edilen İbnü'I-Hâc 12Û2'de (1788) Sicilmâ-se'ye gönderildi. Burada Emîr Süleyman'­la dostluk kurdu. Mevlây Muhammed ve­fat edip yerine oğlu Mevlây Yezîd geçtik­ten sonra hacca gitti (1205/1791). Üç yıl süren hac seyahati sırasında Cezayir, Tu­nus, Mısır ve Haremeyn'de birçok âlimle görüştü. Murtazâ ez-Zebîdfden Mısır'da iken icazet almış olmalıdır. Hac dönüşün­de tahta geçmiş olan talebesi Mevlây Sü­leyman'ın kâtip ve şairleri arasında yer aldı, saraydaki İlmî ve edebî meclislere katıldı ve çeşitli kitapları takrir etti. Bu arada Fas muhtesibliği görevine getiril­di. 1219'da (1804) Arâiş bölgesine yöne­tici olarak gönderildiyse de üç yıl sonra bu görevden affını istedi. Vücde'ye tayin isteğini de kabul etmeyen İbnü'I-Hâc ken­disini öğretim faaliyetlerine verdi. Mevlây Süleyman'dan başka Ahmed Şekür el-Ale-mî, Ebû Hâmid el-Arabî ed-Dimnâtî. Abdülkâdir el-Kûhin ve Ali b. İdris Kassâre gibi âlimler ondan ders aldılar. İbnü'1-Hâc 7 Rebîülâhir 1232 (24 Şubat 1817) tarihin­de Fas'ta vefat etti ve Bâbülfütûh dışın­daki Matrahulcille'de hocası İbn Kîrân'ın kabri yanında defnedildi.

Başta hadis ve tefsir olmak üzere dinî ilimlere vukufu yanında şair ve edip ola­rak da adını duyuran İbnü'I-Hâc, hocası İbn Kîrân tarafından Peygamber methi­yelerinde Bûsîrî'ye, hükümdar methiye­lerinde ise İbnü'l-Hatîb'e benzetilmiştir. Kütüb-i Sitte ve özellikle Şahîh-i Buhâ-rî'nin hadisleri konusunda mütehassıstı. Oğlu Muhammed Tâlib, babasının biyog-rafisiyle ilgili olarak Riyâzü'1-verd ilâ mâ inlehâ ileyhi hâze'I-cevherü'l-ferd adlı bir eser kaleme almıştır.⁵⁰⁵

Muhammed Tâlib İbnü'1-Hâc (ö. 1273/ 1857), Merakeş ve Fas kadılığı ile kâdılce-mâa görevlerinde bulunmuş olup el-Ez-hârü't-tayyibetü'n-neşr iîmâ yete'al-laku bi-bazi'1-ulûm mine'l-mebâdi'lraşr (Fas l317), Şerhu Lâmiyyeü'l-ef'âl (Fas 1310), Haşiye calâ Şerhi Bahrak calâ Lâmiyyeti'l-efcâl (Fas 1300. 1315), Haşiye calâ Şerhi'l-Mürşidi'l-mucîn (Fas 1315), et-Tcfrîf bi't-Tâvüdî İbn Sû­de İle (Dımaşk 1991) diğer birçok eserin müellifidir.⁵⁰⁶ İbnü'l-Hâcc'ın diğer oğlu Muhammed İbnü'1-Hâc da (ö. 1274/1858) el-Cevherü'1-ferîde fî halli rumûzi'l-Harîde (Fas 1329), Nazmü Evdahi'1-me-sâlik ilâ Elfiyyeü İbn Mâlik (Fas 1319) ve diğer bazı eserleri kaleme almıştır.⁵⁰⁷

Eserleri.

1. Nefhatü'1-miski'd-dârili-kârfi Şahîhi'l-Buhârî. Müellif, İbn Ha­cer el-Askalânfnin Fethu'1-bâri adlı Buhârî şerhinin mukaddimesi Hedyü's-sâ-ri'nin bazı bölümlerini manzum hale ge­tirdikten sonra ⁵⁰⁸ bu adla şerhetmiştir (Fas 1328, 1329). Brockelmann bu eseri, biraz farklı bir isimle Buhârî'nin et-Tûrîhu'ş-şağîr'ıne dair bir kitap gibi kaydetmiştir. ⁵⁰⁹

2. el-Harîde fi'1-mantık. 111 beyitlik bu manzume, müellifin ho­cası İbn Kîrân ve oğlu Muhammed İbnü'I-Hâc tarafından yapılan şerhlerle birlikte basılmıştır (Fas 1329).

3. ed-Dîvânü'l-câm. Başta Hz. Peygamber'e methiyeler olmak üzere çeşitli konulardaki S4S şiir­den oluşan eser Ahmed el-lrâki tarafın­dan iki cilt halinde neşredilmiştir (Fas 1995).

4. en-Nevâfihu'1-ğöHye ii'l-em-dâhi's-Süleymâniye. Sultan Mevlây Sü­leyman'la ilgili methiyelerini ihtiva eden bu divanı Ahmed el-lrâki, Fas'ta Külliyye-tü'l-âdâb'da (1982) yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlamıştır.

5. 'Ukudü'1-fâ-tiha. Hz. Peygamber'in sîretine dair yak­laşık 4000 beyitlik bir eser olup Medine'­de kaleme alınmıştır. Bu esere kendisinin yazmaya başladığı, ölümü üzerine oğlu Muhammed tarafından tamamlanan beş ciltlik şerhin ilk cildi basılmıştır.⁵¹⁰

6. Hutab cuma'iyye. Mevlây Süleyman'ın isteği üzerine yazılan eser konulan İh­ya7 üılûmi'd-dîn'den seçilen hutbeler­den ibarettir. ⁵¹¹

7. eş-Şemerü'1-mühteşar fî ravzi'1-Muh.taşar. Teftâzânrnin Telhîşü'l-miftâh'a yazdığı Şerhu'l~Muhtaşar üzerine kaleme aldığı bir haşiyedir. ⁵¹²

8. Maksure fî Vmeyi'l-Carûi ve'1-kavâfî. Hazreciyye'ye nazîre olarak yazılmıştır.⁵¹³

fbnü'l-Hâcc'ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Tdlîk calâ Şa-hîhi'l-Buhâri, Haşiye cûiö Tefsiri Ebi's-Sucûd ⁵¹⁴ Hâşiye'alâ Tefshi'I-Beyzâvî, Haşiye calâ Şerhi'l-Mahaüî'alâ Cemci'l-cevâmîc, Nazmü'l-Hikemi'l-'Atiyye, Buğyetü'1-erîb û uşûh'd'dîn muhtemelen ile aynı eserdir İmtâcu'I-esmâc bitahrîri mâ ültibise min hükmi's-semâc, Rihle Hicâziyye.⁵¹⁵

Bibliyografya :

İbnü'1-Hâc es-Sülemî, ed-Dluânil'i-<âm (nşr. Ahmed el-Irâki), Fas 1995, neşredenin girişi, I, 7-17; Abdülkebîr el-Fâsî. Tezkiretü'l-muhsinîn bi-uefeyâü'l-a'yân ve haüâdisi's-sinîn [Meu-sû'atü a'lâmi'l-Mağrib içinde, nşr. Muham­med Haccî), Beyrut 1417/1996, VII, 2500; Abdüsseiâm b. Abdülkâdir İbn Sûde, İtfıâfü'l-müfâ/ı" bi-vefeyâü aclâmi'l-kamİ'ş-şâUş caşer ue'r-râbic (a.e. içinde), VII, 2499; Brockel-mann. CAL Suppt., 1, 264, 518; II, 874-875, 882; Abbasb. İbrahim. el-İ'lam, III, 117-129; VI, 303-308; Abdullah Kennûn. en-Mübûğü'l-Mağribî fî'l-edebiVArabl Beyrut 1395/1975, I, 306-307; Hacvî, el-Fikrü's-sâmt, II, 300; Abdülhay el-Kettânî, Fihrtsü'l-fehâris, !, 292, 540-541; II, 622, 847, 1041; Abdülazîz Binab-duilah, Ma'lemetü'l-fıkhİ't-Mâtikî, Beyrut 1403/

1983, s. 62-63, 81, 124; Ziriklî. el-A'lâm (Fet-hullah), il, 275; Muhammed b. Tâvît, el-Vâfi bi'l-edebi'l-'Arabt fı'l-Mağrib, Dârülbeyzâ 1404/ 1984, m, 875-876; Fevzî Abdürrezzâk. el-Mat-bü'atü'l-haceriyye ft'l-Mağrib, Rabat 1406/ 1986, s. 26, 41, 45, 61, 68, 79, 97; Muham­med el-Menünî. el-Meşâdîrü'l-'Arabiyye U-târî-hVİ-Mağnb, Muhammediye 1410/1989, II, 25-26, 39-40, 55, 57, 72-73, 77, 81; Muhammed b. Abdullah et-Telîdî, Türâşû'l-Meğâribe fı'l-ha-dîşi'n-nebeuî, Beyrut 1416/1995, s. 107, 155, 290.