TüRKİye diyanet vakfi 6 İSLÂm ansiklopediSİ (22) 6

IBNU1-GARABILI ⁴⁶⁵

İBNÜ'1-GARS

Ebü'l-Yüsr Bedrüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Kâhirî (Ö. 894/1489) Hanefî fakihi.

15 Muharrem 833'te (14 Ekim 1429) Kahire'de doğdu. Büyük dedesi Halil'in lakabına nisbetle İbnü'1-Gars diye anılır. Şehâbeddin İbnü"l-Müsdî"den Kur'an oku­du ve hıfzını tamamladı. İbnü'l-Hümâm ve öğrencisi Seyfeddin İbn Kutluboğa, İb-nü'd-Deyri. Ebü'l-Fazl el-Mağribî, Burhâ-neddin el-Hindî, Adudüddin es-Sayrâmî. Emînüddin el-Aksarâyî gibi âlimlerden Arapça, kelâm, fıkıh ve fıkıh usulü, bela­gat, mantık dallarında öğrenim gördü. Birçok defa hacca giden İbnü'l-Gars'ın bu seyahatlerinde bir müddet Mekke'de ika­met ettiği ve 870'teki (1466) hacdan son­ra burada kalıp öğrencilerine ders verdi­ği bilinmektedir. Birkaç defa Mısır Hane­fî başkadılığı için adı geçen İbnü'l-Gars, Başkadı İbnü'd-Deyrîve onun ardından göreve gelen kadıya vekâlet etti. Kâfıye-rî'den sonra Türbetü'l-Eşrefiyye, Nûred-din İbnü'l-Münâvî'den sonra da et-Câ-miu'z-Zeynî'nin meşihatlığına getirildi; ayrıca Kubbetü's-Sâlih'te ve el-Cemâliy-yetü'l-Cedîde'de fıkıh dersleri verdi.

İbn Uht Medyen vasıtasıyla tarikata intisap eden İbnü'l-Gars tasavvuf ehlinin sözlerine ilgi duydu ve onları inceledi. Bundan dolayı Ebü"l-Hasan el-Bikâî'nin . İbnü'l-Fânz'ın "el-Kaşîdetüt-tâ3iyye"sin-de ortaya koyduğu görüşlerine yönelttiği tenkitlere müstakil bir eserde cevap ver­di. Sehâvî, Bikâî'nin İbnü'l-Gars'i şairli­ği ve yazarlığı yönüyle tanıttıktan sonra onun Hallâc-ı Mansûr, Muhyiddin İbnü'l-Arabî ve İbnü'l-Fârız'a tâbi olan ve vah-det-i vücûd görüşünü savunanların ileri gelenlerinden olduğunu ifade ettiğini be­lirtmiştir. Sehâvî ayrıca, üstün bir zekâya sahip olan İbnü'l-Gars'ın satranç oyunun­da çok maharetli olduğunu, bir bayram günü Mina'da dahi kendisini satranç oy­narken gördüğünü söylemiştir. İbnü'l-Gars Rebîülâhir 894'te (Mart 1489) Ka­hire'de vefat etti. Bazı kaynaklarda 932 (1526) olarak zikredilen tarih oğlu Ebü'l-Yümn Muhammed İbnü'l-Gars'ın ölüm yılıdır.

Eserleri.

1. el-Fevâkihü'l-bedriyye fi'l-akzıyeti'î-hükmiyye.⁴⁶⁶ Muhammed Sâlİh el-Câ-rim er-Reşîdî tarafından el-Mecâni'z-zehriyye^le'l-Fevâkihi'l-bedriyye adıyla şerhedilerekbasılmıştır (Kahire 1326/ 1908). Kâtib Çelebi, yanlış olarak bu eserin 22 Cemâziyelevvel 949'da (3 Eylül 1542) tamamlandığını kaydetmiştir.⁴⁶⁷

2. Hâşiye'alâ Şerhi't-Tef-tâzânî li'I-KAkâıidi'n-Nesefiyye. ⁴⁶⁸

3. Risale tî hük-mi'l-mâi'l-müslcfmel.⁴⁶⁹ Kaynaklarda kendisine ayrıca Risale fi't-temânu ⁴⁷⁰ ad-lı bir eser nisbet edilen İbnü'l-Gars'ın ⁴⁷¹ şiirle­ri de bulunmaktadır.

Bibliyografya :

Sehâvî, ed-Dau'ü't-lâmi', IX, 220-221; İbn İyâs, Bedâ'İ'u'z-zühûr, 111, 263; Kâtib Çelebi, Sül-lemil'l-vüsûl ilâ tabakâü'i-fühût, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1887, vr. 227a; Keşfü'?-zunûn, 1, 856; ][, 1145, 1293; Serkîs. Mu'cem, I. 197; II, 1668; Brockelmann. GAL, II, 310; SuppL, II, 94, 424; Hediyyetü'l-^ârifın, 11, 231; Ziriklî. el-AHâm, VII, 280-281; Kehhâle. Mu'ce-mü'Lmü'ettirın, XI, 277, 301; Ahmet Özel. Ha­nefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 105-106; Cezzâr. Medâhilü'l-mü1 elli fin, II, 1090-1091.

İBNÜ'L-GURBALİ

Ebû Bekr Abdullah b. Hüseyn b. İbrâhîm b. Hüseyn b. Âsim es-Sekafî el-Kurtubî (ö. 403/1013)

Astronomi-meteoroloji âlimi, edip ve şair.

Endülüslü seçkin bir ailenin çocuğu ola­rak Kurtuba'da (Cordoba) doğdu. Büyük dedelerinden Âsım'a nisbetle İbn Âsim diye de anılır; İbnü'l-Gurbâlî lakabını ne­den aldığı ise bilinmemektedir. Tahsilini Kurtuba'da yaptı; muhtemelen 330 (941) yılında şehre yerleşen nahivci Ebû Ali el-Kâlî'nin talebesidir. Öğrenimini tamam­ladıktan sonra şurta teşkilâtına girerek sâhibü'ş-şurtalığa kadar yükseldi. Emîr Muhammed b. Abdurrahman'ın güveni­ni ve dostluğunu kazandığı için üst düzey bir yetkili sıfatıyla saraydaki toplantılara katıldı.⁴⁷² Endülüs'te karı­şıklık ve isyanların baş gösterdiği bir dö­nemde âsi Berberîler'in Kurtuba'yı ele ge­çirmeleri sırasında S veya 6 Şevval 403 19 veya 20 Nisan 1013 tarihinde öldürül­dü.⁴⁷³ Özellikle astro­nomi, meteoroloji, ziraat ve coğrafya gibi ilim dallarında geniş bilgiye sahip olan İbnü'l-Gurbâlî, bu konularda kaleme aldığı Kitâbü'1-Envâ ve'1-ezmine adlı eserin­de kendinden öncekilerden intikal eden bilgileri tenkide tâbi tuttu ve bizzat ilmî gözlemlerde bulunarak müphem nokta­lara açıklık getirmeye çalıştı. Arap dili ve edebiyatına dair yazdığı bildirilen Muh-taşorü'l-Beyân ve't-tebyîn adlı eser de aynı zamanda edip olduğunu gösterir; ayrıca klasik kaynaklar onun şairliğinden bahseder ve şiirlerinden Örnekler verir.

Eserleri. İbnü'l-Gurbâlfnin günümüze ulaşan tek eseri Kitaba 7-Envâ ve ez-mine ve mcfrifeü a'yâni'l-kevâkib, müslüman Araplar'ın özellikle halk astro­nomi ve meteorolojisiyle ilgili birikimleri­ni ortaya koydukları "kitâbü'i-envâ' ve'l-ezmine" türünün en önemli örneğidir. Bu türde yazılan yaklaşık elliye yakın eserden günümüze gelebilenler sadece dört tane olup bunlar arasında İbnü'l-Gurbâlî'ninki tarih itibariyle ikinci, muhteva ve metot itibariyle birinci durumundadır. Eser, bir girişle otuz üç bölüm (kavi) ve bu bölüm­lerin çeşitli sayıdaki alt bölümlerinden oluşmuştur. Araplar'ın gökyüzünü, felek­leri, kutupları ve burçları adlandırmada­ki metotlarını, güneş, ay ve gezegenlerin hareketlerini, kıble tayinini ve atmosfer­de meydana gelen olayların tesbitini ele alır. Ayrıca develerle koyunların aşım, doğum ve yavrularının sütten kesilme za­manları gibi çiftçilikte bilinmesi gerekli hususlarda ve çeşitli ziraî konularda da bilgi vermektedir. Eserin dikkat çeken bir yönü de lengüistik bir özelliğe sahip olma­sıdır. Genellikle terim ve kavramların tah­liline girişilmekte ve pek çok yerde etimo­lojik açıklamalar yapılmaktadır. Konula­rın yorumunda ise âyet, hadis, emsal ve dil kurallarına başvurulmuş, yer yer de Arap efsanelerinden faydalanılmıştır. Mü­ellif tarafından da belirtildiği gibi kitap, bu alanda yazılmış pek çok eserin gözden geçirilmesi ve onlardaki dağınık bilgilerin bir araya toplanarak özetlenmesi suretiy­le meydana getirilmiştir. İbnü'l-Gurbâlî'-nin faydalandığı müellifler arasında Kisâî, Yahya b. Ziyâd el-Ferrâ, Ebû Zeyd el-Ensârî, Asmaî, İbnü's-Sikkît, İbn Kuteybe, Ebû Hanîfe ed-Dîneverî ve Ebû Ali el-Kâlî gibi şahsiyetler bulunmakta, bununla bir­likte onun kitabını hazırlarken öncekilere tamamen bağımlı kalmadığı, seçici, eleş­tirici ve yenilikçi olduğu görülmektedir. Eserin bilinen tek yazma nüshası İstan­bul'da olup ⁴⁷⁴ önce Fuat Sezgin tarafından tıpkıbasımı (Frankfurt 1985), arkasından bazı bölümle­rinin Rafael Munoz tarafından İspanyol­ca'ya çevirisi ⁴⁷⁵ ve NûrîHammû-dî el-Kaysî ile Muhammed Nâyif ed-Dü-leymî tarafından tahkikli neşri yapılmış­tır (Beyrut 1996). Daha sonra Hüseyin El­malı kitabı bir giriş yazısı ile birlikte tek­rar yayımlamıştır (Ankara 1997). İbnü'l-Ebbâr'ın verdiği bilgiye göre İbnü'l-Gur­bâlî, Câhİz'in Arap dili ve edebiyatı ko­nusunda yazdığı en önemli eseri olan ei-Beyân ve't-tebyîn'i de ihtisar etmiştir.⁴⁷⁶

Bibliyografya :

İbnü'l-Gurbâlî, Kitâbü'l-Ertüâ' ue'l-ezmine ue ma'rifeti a'yâni'l-keuâkib (nşr. Hüseyin Elmalı), Ankara J997, neşredenin girişi, s. 46, 51, 54, 57; Seâlibî, Yetîmetü'd-dehr{r\şr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Kahire 1956,11, 34;İbn Hayyân. et-Muktebes, s. 77, 184-189; Humeydî, Cezue-tü'l-muktebis(nşr. İbrahim el-Ebyârî). Kahire 1410/1989,11, 416-417; İbnfll-Ebbâr. et-Tekmi-(efnşr. F. Codera), Madrid 1889, II, 444-445; İbn Saîd el-Mağribî, et-Muğrİb, 1, 101-102; Sezgin. GAS, M, 680; VII, 336-338, 359-360; Rafael Munoz. "Problemas lexicograficos en la obra de ibn Âsim al-Garbâlî", Reoista del Instituto Egipcİo de Estudios Islamicos en Madrid, XXV, Madrid 1991-92, s. 97-117; Muharrem Çelebi. "Enva"', DİA, XI, 257-258; Juan Vernet - Julio Samso, "The Development of Arabic Science in Andalusia", Encychpedia of the History of Ara­bic Science(ed. Roshdi Rashed). NewYork 1996, I, 257.