TüRKİye diyanet vakfi 6 İSLÂm ansiklopediSİ (22) 6

IBNU'L-FURAT el-AKULI

Ebü'l-Hasen Alî b. Muhammed b. Mûsâ b. el-Hasen b. el-Furât el-Âkülî (ö. 312/924) Abbasî veziri.

9 Rebîülâhir 241 'de (27 Ağustos 855) Nehrevan'da doğdu; aslen Nehrevanlı bir aileye mensuptur. Dedesi Âkül'e yerleşti­ği için Âkülî nisbesiyle tanınır. Halife Mu'-temid-Alellah'ın son zamanında devlet adamları arasındaki iktidar mücadelesi yüzünden ağabeyi Ebü'l-Abbas Ahmed ile birlikte hapsedildi ve Mu'tazıd-Billâh ta­rafından serbest bırakıldı (279/892). Hali­fe Mu'tazıd-Billâh zamanında Dîvânü'!-harâc ve'd-dıyâ reisi olan ağabeyi Ahmed'in yanında göreve başladı ve onun ölümün­den sonra da yerine tayin edildi. Halife Müktefî-Bİilâh'ın ölümü üzerine çıkan ka­rışıklıklar sırasında İbnü'l-Furât ailesi Ca'-fer b. Mu'tazıd-Billâh'ı, rakip İbnü'1-Cerrâh ailesi Abdullah b. Mu'tez-Billâh'ı des­tekledi. Sonunda Ca'fer, Muktedir- Billâh lakabıyla hilâfet makamına geçti (908). Fakat İbnü'l-Mu'tez taraftarları bir süre sonra onu indirip tahta kendi halife adaylarını çıkarınca İbnü'l-Furât ailesi korkup saklanmak zorunda kaldı. Ancak İbnü'l-Mu'tezz'in halifeliği sadece yirmi dört sa­at sürdü ve ertesi gün Muktedir geri ge­lince kendisini destekleyen İbnü'l-Furât'i vezir tayin etti.⁴⁴⁶ İbnü'l-Furât, halifenin annesi ve birkaç saray hadımıy-la iş birliği yaparak iktidarın en kuvvet­li adamı oldu; arkasından da zimmetine büyük miktarda para geçirdiği gibi bede-vîleri Bağdat'a saldırmaya yönlendirdi. Bu yüzden 4 Zilhicce 299'da (22 Temmuz 912) görevinden uzaklaştırılıp hapse atıldı ve mallarına el konuldu. Beş yıl hapis yattık­tan sonra o zamanki vezir İbnü'l-Cerrâh ailesinden Ali b. îsâ azledilerek 8 Zilhicce 304'te (2 Haziran 917) ikinci defa vezâret makamına getirildi; kendisine muhteşem bir merasimle yedi kat hil'at giydirildi; gu-lâmlarına da 300.000 dirhem dağıtıldı. İkinci vezirliği sırasında iç karışıklıklarla, malî sıkıntılarla ve Azerbaycan Valisi Yû­suf b. Ebü's-Sâc'ın isyanıyla uğraşmak zo­runda kaldı; başarılı olamaması ve halife aleyhindeki faaliyetleri yüzünden 27 Cemâziyelevvel 306'da (5 Kasım 918) tekrar görevden alınıp yerine Hâmid b. Abbas tayin edildi. Halefinin vezirliği boyunca sa­rayda hapiste tutulan İbnü'l-Furât, beş yıl sonra Hâmid b. Abbas'ın sebep olduğu is­yan sırasında oğlu Muhassin'in nüfuzuyla affedilerek üçüncü defa vezirliğe geti­rildi.⁴⁴⁷ Hapisten çıkar çıkmaz birçok önemli kişi­nin mallarına el koydu. Oğlunu divanların teftişiyle görevlendirdi. Oğlu da birtakım haksız uygulamalar yaptı ve halkın malı­na el uzattı; bu arada eski vezir Hâmid b. Abbas'ı da öldürttü. Mal yığma hırsı, kin­darlığı ve nihayet onun döneminde Kar-matîler'İn hacılara saldırması üzerine ⁴⁴⁸ Haüfe Mukte-dir-Billâh, Hâcib Nasr ve saray muhafız­larının baskısıyla İbnü'l-Furât'ı yine azle­dip hapse attırdı.⁴⁴⁹ Birkaç gün sonra da oğlu Muhassin ile birlikte Muktedir-Billâh'ın emriyle öldürüldü.⁴⁵⁰

İbnü'l-Furât 10 milyon dinarlık servete sahip çok zengin bir insandı; arazilerin­den yılda 1 milyon dinar gelir sağlıyordu. Bazı kaynaklarda onun cömert! iğ inden ve gelirlerinin büyük bir kısmını âlimlere, mutasavvıflara ve fakir halka dağıttığın­dan, birçok âlim din adamı ve fakire aylık bağladığından bahsedilir.⁴⁵¹ Ebû Bekir es-Sûlî de İbnü'l-Furât'ı öven bir şiiri sebebiyle kendisinden 600 dinar bahşiş almıştı. Hesap İşlerinden de iyi anlardı. Kâtipler, devlet gelirlerini he­saplamak için Halife Mu'tazıd-Billâh'tan bir ay süre istediklerinde o sırada hapis hanede olan İbnü'l-Furât, devrin en yete­nekli kâtibi olarak tanıtılan ağabeyi Ebü'l-Abbas ile birlikte bunu İki gün içinde he­saplamış ve bu sayede hapisten kurtul­muştu.⁴⁵² Diğer kardeşi Ebü'l-Hattâb Ca'fer'e de vezirlik teklif edilmiş, ancako kabul etmemişti. Dîvân-ı Mezâlim'de halkın şikâyetlerini dinler ve adaletle hükmederdi. Abbasî Devletİ'ne karşı çok saygı duyar, hilâfet mührü geti­rildiğinde ayağa kalkardı. Bağdat'ın doğu yakasındaki Derbülmufadda! semtinde bir bîmâristan kurmuş, ayrıca yine Bağ­dat'ta muhteşem bîr saray yaptırmıştı. Hepsi de önemli mevkilere çıkmış Muhas-sin, Hasan ve Fazl adlı üç oğlu vardı.

Bibliyografya :

Taberi, 7arî/t(Ebü'[-Faz]).X, 145;Arîbb. Sa'd. Şılatü Târîhİ't-TabeniTsben, Târih |Ebü'l-Fazl|, XI. içinde), s. 32, 40,50, 59-71,88-95, 105, 110, 130; ibn Miskeveyh, Tecânbû'i-ümem, 1, 34-141; Hilâl b. Muhassin es-Sâbî, Rusu.mil dâri'l-hiWe|nşr. Mîhâîl Avvâd), Beyrut 1406/1986, s. 13,38,48,51,60,61,78, 130;a.mlf.. el-Vüzera' (nşr. Hasan ez-Zeyn), Beyrut 1990, bk. İndeks; İbnü'l-Cevzî, el-Muntaşam (Atâ), XII), 341-344; İbnü'l-Esîr. ei-Kâmil, VII, 15-19, 23, 55, 57, 63-65,68,98, 101, 110-113, 139-150, 153-154, 165,183; İbnut-Tıktakâ. et-Fahrt,s. 64-65; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 421-424; Hindûşah es-Sâ-hibî, Tecâribü's-selefderTeuârih-iHulefâ ve Vü-zerâ-yi îşân (nşr. Abbas İkbâl), Tahran 1357hş.,s. 204; Zehebî. A'lâmü-n-nübelâ\ XIV, 474-479; İbn Kesîr. el-Bidâye, XII, 151 -152; C. Le Strange. Baghdad During UıeAbbasid Caiiphate, Ox-ford 1924, s. 221; K. V. Zettersteen, "İbnü'l-Furât", İA, V/2, s. 854; D. Sourdel. "ibn al-Ftı-rât", fPfİng.), III, 767-768; Sâdık Seccâdî, "İbn Furât", DMBİ, IV, 384-389.

İBNU'L-FUVATI

Ebü'I-Fazl Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Bağdâdî el-Hanbelî (ö. 723/1323)

Tarihçi, mulıaddis ve hâfız-i kütüb.

17 Muharrem 642'de (25 Haziran 1244) Merv kökenli bir ailenin çocuğu olarak Bağdat'ta doğdu; eski emîr ve valilerden Ma'n b. Zaide eş-Şeybânî'nin soyundan-dır. Künyesini, peştemal dokumacılığı ve satışıyla uğraşması sebebiyle Fuvatî ola­rak tanınan Zahîrî ailesine mensup anne­sinin dedesinden alır; ayrıca İbnü's-Sâbû-nî künyesiyle de bilinir.

İbnü'l-Fuvatî hadis dışında daha ziya­de tarih, edebiyat, felsefe, mantık, riyâ-ziyyât, kıraat ve neseb ilimleriyle ilgilen­di. Zehebî'nin kendisini Tezkiretü'İ-huf-fâz'a dahil etmesi ⁴⁵³ ve hadis al­dığı hocaların sayısını 500 kadar göster­mesi onun hadis hafızı olduğunun delili­dir. Hocalarının en önde gelenleri Ebû Muhammed İbnü'l-Cevzî, Ebü'l-Hasan Kemâleddin Ali b. Muhammed b. Vaddâh, Nasîrüddîn-i Tûsî, Ebü'l-Hasan İbnü'1-Bâ-kıllânîve İbnü's-Sâî'dir. Oğlu Ebü'l-Meâlî Muhammed, Zehebî gibi âlimler de onun öğrencisidir.

On dört yaşında iken Bağdat'ın Moğol­lar tarafından istilâsı sırasında İbnü'l-Fu­vatî kardeşi Bedreddin Abdülvehhâb ile birlikte esir edildi (656/1258). Esaret yılla­rında Ehr'de mutasavvıf Kutbüddin Ab-dülkâdir el-Ehrî'nin hizmetinde bulundu ve tabip- mutasavvıf Kemâleddin Muham­med en-Nahcuvânî'den ders aldı. Daha sonra Nasîrüddîn-i Tûsî'nin dikkatini çek­ti ve onun tarafından, kendi yaptırdığı Merâga Rasathânesi'nin 400.000 kitap barındırdığı rivayet edilen kütüphanesin­de hâzinü'l-kütüb olarak görevlendirildi. İbnü'l-Fuvatî. bu arada Nasîrüddîn-i Tû­sî'nin derslerine de katıldı ve onun isteği üzerine bir zîc hazırladı. Merâga'daki zamanını çalıştığı kütüphanenin kitaplarını inceleyerek ve bazılarını istinsah ederek geçiren İbnü'l-Fuvatî şehre gelen âlimle­rin derslerine de katıldı. Nasîrüddîn-i Tû­sî'nin ölümünden (672/1274) sonra da gö­revini sürdürdü; Farsça'yı öğrenerek İran şairlerinin divanlarını okudu ve Sa'dî-i Şî-râzî'den icazet aldı. O yıllarda İran'ın ve Azerbaycan'ın çeşitü şehirlerini gezme imkânını da buldu; ayrıca Merâga'ya uğ­rayan ünlü kişilerin ve ulemânın biyogra­filerini içerdiği anlaşılan Tezkiretü men kasada'r-raşad adlı eserini telif etti.

İbnü'l-Fuvatî. 679'da (1280) İlhanlılar'ın İrak valisi Alâeddin Atâ Melik el-Cüveynî tarafından Bağdat'a çağrılarak tarihî olay­ları kaydetmekle görevlendirildi; aynı za­manda Müstansıriyye Kütüphanesi'nde de müsrif olarak çalışmaya başladı. İb-nü's-Sâî'nin el-Câmicu'l-muhtaşar fî cun-vâni't-tevârih ve 'nyûni's-siyeradlı ese­rine bir zeyil yazdı. Atâ Melik el-Cüveynî'-nin 681 (1283) yılında ölümü üzerine ön­ce iyi ilişkiler kurduğu Şiîler'in ağırlıkta olduğu Hille ve Kûfe'ye, 700'de (1300-1301) Selmâs'a ve 704'te de (1304-1305) Hemedan'a gitti; aynı yıl içinde İlhanlı Veziri Reşîdüddin Faz!ullah-ı Hemedânî ile görüştü. 7Û5'te (1305-1306) Arrân'i, er­tesi yıl Sultaniye ve Tebriz'i dolaştıktan sonra tekrar Bağdat'a döndü. Burada ba­zı vakıfların müsrifliğine tayin edildiyse de bir müddet sonra görevden alındı. Bunun üzerine tekrar seyahate çıktı ve bu seya­hat sırasında iki ayrı seferde toplam üç yıl İlhanlı başşehri Sultâniye"de bulundu. Bağdat'a döndükten beş yıl sonra 3 ve­ya 13 Muharrem 723 te ⁴⁵⁴ vefat etti.

Aynı zamanda iyi bir hattat olduğu bili­nen İbnü'I-Fuvatî çok süratli ve güzel yazı yazardı. Nasîrüddîn-i Tûsî'nin isteği üze­rine çeşitli astronomi kitaplarını ve İmâ-düddin el-İsfahânî'nin Harîdetü'l-kaşr ve cendetü'l-aşfı ile İbnü'l-Esîr'in el-Kâmil fi't-târîh'i gibi birçok eseri istin­sah etmiştir. Özellikle sülüs, nesih ve ta'-likte mahir idi. Müstansıriyye Kütüphane-si'nde müsriflik yaptığı dönemde meşhur hattat Yâküt el-Müsta'simî İle birlikte ça­lıştı. Çağdaşı çok sayıda bilgin kendisinin çeşitli İlimlere vâkıf, zeki, güzel ahlâklı ve mütevazi bir insan olduğunu belirtmiştir. Onun Arapça ve Farsça birçok şiir yazdığı da bilinmektedir. Hanbelî ⁴⁵⁵ olan İbnü'l-Fuvatî'nin Bağdat'ta Şiîler'in çoğunlukta bulunduğu bir ma­hallede oturması ve onlarla iyi münase­betler kurması sebebiyle birtakım kay­naklarda Şiî ve Mu'tezilî olduğu iddia edilmiştir. Sûfî tarzı yaşamasının ve hayatının bir kısmını ribâtlarda geçirmesi­nin yanında geniş görüşlülüğü ve felse­feyle ilgilenmesi bazı müellifler tarafın­dan hoş karşılanmamış ve dindarlığından şüphe edilmiştir ⁴⁵⁶ İyi derecede Farsça ve Moğol­ca bilen müellifin Arapça'sında ise gra­mer hataları görülmektedir. İbnü'I-Fuva­tî, bilindiği kadarıyla daha ziyade tarih ve terâcim konularında çalışma yapmıştır. Döneminin en büyük kütüphanelerinde görev yapması sebebiyle pek çok kitabı inceleme imkânı bulan İbnü'I-Fuvatî. İs­lâm coğrafyasının doğu bölgelerinde ar­tık ikinci plana düştüğü görülen Arapça tarih ve terâcim yazımının İrak'taki son temsilciierindendir. Zira bu yıllardan son­ra Arapça tarih literatürünün ekseni Mı­sır ve Suriye'ye kaymıştır.

Eserleri. İbnü'l-Fuvatî'nin günümüze ulaşan tek eseri Telhîşu Mecmcfi'1-âdâb fî mu'cemi'I-elkâb adını taşımaktadır. Eser, elli - elli beş cilt hacminde planlanan, ancak tamamlanamadığı veya temize çe-kilemediği belirtilen Mecmacu'l-âdâb mıfcemi'1-esma1 caiâ muccemi'I-elkâb ⁴⁵⁷ ad­lı, lakaplara göre alfabetik sırayla düzen­lenmiş mufassal biyografi kitabının muh­tasarıdır. Bir kısmı müellifin çağdaşı ve tanıdığı olan VIII. (XIV.) yüzyılın başlarına kadar yaşamış meşhur şahsiyetlerin kısa biyografilerini içerir; bazılarının ise sade­ce lakap ve isimleri zikredilmiştir. İlhanlı devri ilim ve kültür hayatı açısından bü­yük değer taşıyan eserdeki kişilerin ara­sında başka kitaplarda bulunmayan ve müslüman olmayan şahsiyetler de vardır. Alıntı yaptığı kaynaklan veren müellif ho­cası İbnü's-Sâî, Kâzerûnî, İbnü'd-Dübey-sî, Nesevî ve Ebû Şâme ei-Makdisî gibi müelliflerden de faydalanmıştır. 712-721 (1312-1321) yılları arasında yazıldığı ve altı cilt olduğu tahmin edilen eserin yal­nız IV ve V. ciltleri günümüze ulaşmıştır. Bunlardan İzzeddin lakabıyla başlayan IV. cildin başı. Muvaffaküddin lakabıyla sona eren V. cildin sonu eksiktir ve IV. cilt dört kısım halinde Mustafa Cevâd ⁴⁵⁸ V. cilt ise Abdülkuddûs el-Kâ-sımî tarafından yayımlanmıştır.⁴⁵⁹

Müellifin Telhîşu MecmaH'l-âdâb'ûa. ve diğer kaynaklarda adı geçen eserleri de şunlardır: Dürerü'l-aşdâf fî ğureri'l-evşâf, Tezkiretü men kasada'r-raşad, £eyü Câmfi'l-muhtaşar fî ıunvâni't-tevârih ve 'uyûni's-siyer, el-Mütelif ve'l-muhtelil ⁴⁶⁰ Târih 'ale'l-havâdiş, Naz-mü'd-düreri'n-nâşı^a fî şuhrtfi'1-mfe-ti's-sâbfa, Kiiâbü'n-Nesebi müşec-cer, Mıfcemü'ş-şüyûh, ed-Dürrü'n-na-zîm fî men tüsemmâ bi-'Abdilkenm, BedâYu't-tuhaf fî zikri men nüsibe mine'I-'ulemâ'i iîe's-sanâYi ve'1-hıref.⁴⁶¹ Bazı kaynaklarda İbnü'l-Fuvatî'nin el-Havâdisü'i-câmica ve't-tecânbü'n-nâffa fi'1-mfeti's-sâbi'a adlı bir eseri daha zikredilmektedir.⁴⁶² Mustafa Cevâd bu adı taşıyan bir kitabı ona nisbet ederekyayımlamişsa da (Bagdad I 35 1/1932) daha sonra eserin muhtemelen Ebü'I-Abbas Muhibbüddin Ahmedel-Alevîel-Kerhî'ye (ö. 721/1321) ait olabileceğini söylemiştir.⁴⁶³ 626-700 (1228-1301) tarihleri arasına dair ve yıllık tarzında yazılan bu eseri Kitûbü'l-Havâdiş adıyla tekrar yayımlayan (Bey­rut 1997) Beşşâr Avvâd Ma'rûf ve İmâd Abdüsselâm Rauf da daha önce yanlışlık­la İbnü'l-Fuvatî'ye nisbet edildiğini, aslında V1I1. (XIV.) yüzyılda yaşamış adı bilin­meyen başka bir müellife ait olduğunu belirtmişlerdir.⁴⁶⁴

Bibliyografya :

İbnü'I-Fuvatî, Telhışu MecmaVl-âdâb (nşr. Mustafa Cevâd). Dımaşk 1962, neşredenin giri­şi, İV/1, s. 9-78; Kitâbü'l-Hauâdiş {nşr. Beşşâr Avvâd Ma'rûf- İmâd Abdüsselâm RaûfJ, Beyrut 1997, neşredenin girişi, s. 7-10; Zehebî, Tezki-retü'i-huffaz, IV, 1493-1494; Kütübî, Feoâtû't-Vefeyât, II, 319-320; İbn Kesîr. et-Bidâye, XIV, 106; İbn Receb, ez-Zeyl calâ TabakâÜ'i-Hanâbİ-ie. Kahire 1372/1952-53 -» Beyrut, ts. (Dârü1!-ma'rife), II, 374-376; İbn Hacer. ed-Dürerü'l-kâ-mine, II, 364-365; Keşfü'z-zunûn, 1, 279, 573, 693, 75O;I1, 1736;İbnü'l-imâd. Şezerat( Arnaût), VIII, 108-110; Brockelmann, GAL SüppL, II, 280; HediyyetüVârifm,], 566-577; Abbas el-Azzâvî, et-Ta'rîf bi'l-mtferrihîn fi 'ahdi'{-Moğol ue't-Türfcmân, Bağdad 1376/1957,1, 158-163; Şâkir Mustafa. et-Târîhu'l-'Arabt ue'l-mü'erri-hün, Beyrut 1990, IV, 327-331; Ramazan Şeşen. Müslüman [arda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İs­tanbul 1998, s. 237-238; Mohammad lqbal, "ibn al-Fuvatî",/C,XI/4 (1937], s. 516-522; Mustafa Cevâd,İbnü'I-Fuvatî", MMİIr., IX (1962], 5. 43-164; XIV (1967), s. 77-84; F. Rosenthal, "ibn al-Fmvati", El2 (ing.l, ili, 769-770; Yûsuf Rarıim-iü, "İbn Fuvatî", DMBİ, IV, 422-427; Charles Melville, "Ebn a]-Fowaüıp, Elr., VIII, 25-26.