TüRKİye diyanet vakfi 6 İSLÂm ansiklopediSİ (22) 6

İBNÜ'I-HÂİK el-HEMDÂNÎ ⁵⁹⁸

İBNÜ’I-HÂİM

Ebü'l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. İmâd el-Karâfî el-Mısrî (ö. 815/1412) Matematikçi ve fakîh.

753 (1352) veya 756 (1355) yılında Ka-hire'de doğdu ve orada öğrenim gördü. Zeynüddin el-Irâkî, Sirâcüddin Ömer b. Raslân el-Bulkînî, Cemâleddîn el-Emyûtî ve Takıyyüddin İbn Hatim gibi âlimlerden ders aldı. Özellikle Ma'ûne ve Şübbâk adlı eserlerinde sık sık göndermelerde bulunduğu Nûreddin el-Cilâvî'den mate­matik okudu. Eğitimini tamamladıktan bir süre sonra Kudüs'e gitti ve ölümüne yakın yıllara kadar Sâlihiyye Medresesi'n-de müderrislik yaptı. Vefatında Me'me-nullah Mezarlığfna defnedildi. Çevresin­de samimi dindarlığı ve çalışkanlığıyla ta­nınıyordu. İbn Hacer el-Askalânî başta ol­mak üzere birçok Öğrenci yetiştirmiştir.

İbnü'l-Hâim. Doğu ve Batı İslâm dünya­sında gelişen matematiklerin bir arada işlendiği Mısır geleneğinin temsilcisidir; dolayısıyla eserleri Batı İslâm matemati­ğinin önemli temsilcisi İbnü'I-Bennâ el-Merrâküşî ve Doğu matematiği üzerine kurulmuştur. Bir Şafiî fakihi olarak da bu mezhebin yayıldığı Mısır ve Şam çevrele­rinde hesabı yaygınlaştınp yerleştirmiş, ancak işlediği hesap ilmi fıkıh çerçevesin­de kurulmuştur. Öte yandan hesâb-ı hevâî ve hesâb-ı Hindî'yi aynı anda ve aynı başarıyla kullanmış, eserlerinde muhte­vayı genişletmek yerine ayrıntılarla derin­leştirmeyi tercih etmiştir. Aynı zamanda İslâm amelî hesap külliyatının oluşmasına katkıda bulunan eserlerinde Öklidci hendesîyaklaşıma yer vermediği, aksine ta­mamen analitik bir çizgi takip ettiği görülür. İbnü'I-Hâim'in eserleri, başta hesâb-ı Hindî ve hesâb-ı hevâî olmak üzere İslâm aritmetik sistemlerinin tamamını kuşattığı için önemlidir. Bunlar, pozitif tam ve rasyonel sayıların dört işlem ve karekök, küpkök hesapları gibi konular­da İslâm matematiğinin ulaştığı bütün ayrıntıları ihtiva eder. Ayrıca bu eserler fıkıh alanındaki aritmetiğin amelî yö­nünü, yani matematiğin günlük hayatın hangi kısım ve konularına uygulandığını göstermesi bakımından da vazgeçilmez kaynaklardır. Öte yandan analitik üslûp çizgisinde nazari yönü de dikkate alan İb-nü'1-Hâim ayrıntılarda. İslâm matema-tiğindeki farklı geleneklerin görüşlerini isim vererek zikretmektedir. Bu durum İslâm hesap tarihi açısından, eserlerini eğitim ve öğretim amacıyla yazmış olma­sı da dönemin matematik eğitimi tarihi bakımından büyük önem taşımaktadır. Kitaplarının gerek eğitim öğretim ama­cıyla yazılmaları, gerekse üslûplannda-ki kolay anlaşılırlilık yaygınlaşmalarını ve başta Osmanlı sahası olmak üzere Mısır ve Ortadoğu ülkelerindeki medreselerde okutulmalarını sağlamıştır. Bu kitaplarla üzerlerine yapılan şerh, haşiye, ta'likve nazma çevirme gibi çalışmalar dikkatle incelendiğinde, onun zamanından başla­yarak klasik hesaptan Yeniçağ Batı Avru­pa hesabına geçildiği döneme kadar olan devirde İslâm ve özellikle Osmanlı dün­yasında, fıkhî-amelî çerçevede bir İbnü'l-Hâim okulunun varlığı hissedilmektedir.

Eserleri.

A) Matematik.

1. el-Mcfûne fî'iîmi'I-hisâbi'i-hevâ'î. 791 (1389) yı­lında yazılan eser hesâb-ı hevâînin hemen hemen bütün kurallarını ele almakta ve bunları sayısal Örneklendirmelerle açıkla­maktadır. İbnü'l-Bennâ'nın Telhîşu cfmâ-li'l-hisâb ve el-Makâlâtü'r-riyâziyye ü'l-kavâ di'I-hisâbiyye'smĞen, Kerecf-nin el-Bedf fî a'mâli'l-hisâb'ından, Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî'nin Kitâ-bü'1-Muhtaşar ü hisâbi'I-cebrve'l-mu köbele'smüen, İbn Sînâ'nın eş-Şid'ının ilgili kısımlarından, Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî el-Kâtib'in Mefâtîhu'l-'ulûm'undan ve diğer klasik İslâm mate­matikçilerinin eserlerinden faydalanılarak kaleme alınan kitapta, İslâm dünyasında­ki tam ve rasyonel sayılar üzerine yapılan hesap işlemleriyle ilgili mevcut birikim ta­mamen verilmiştir. Ancak misâha ve ce­bire yer ayrılmamakla, hesâb-ı hevâî ala­nındaki kitapların Kerecî'den beri yerleşen formunun dışına çıkılmıştır. Bu duru­ma, muhtemelen cebir sahasında yazılan kitap sayısının artması ile cebir bilgileri­nin hesâb-ı Hindî'den bahseden hesap kitapları tarafından işlenmesi yol açmış­tır. el-Mcfûne, İbnü'I-Hâim'in daha önce yazdığı eserlerindeki bilgilerin tamamını ihtiva etmekte, daha sonra kaleme aldığı eserlerde de mufassal bilgi için ona bakıl­ması tavsiye edilmektedir. Bundan dolayı kitabın bir hesap ansiklopedisi olduğu söy­lenebilir. Muhammed b. Muhammed b. Ebû Bekir el-Ezherfnİn bir haşiye ⁵⁹⁹ Ahmedb. Mu­hammed İbnü'l-Hümâm ⁶⁰⁰ ve Cemâleddineş-Şinşevrî'nin birer şerh yazdığı eser Hudeyr Abbas Muhammed el-Münşidâvî tarafın­dan neşredilmiştir (Bağdad 1988).

2. el-Vesîle ilâ şıntfati'I-hevâ. el-Mcfûne'-nin 792 (1390) yılında yapılan ihtisarıdır; bir mukaddime, üç kısım ve bir tekmile-den oluşur.⁶⁰¹ Eser, Bedreddin el-Mardînî tarafından İrşâ-dü't-tulîâb üâ ves'ûeti'l-hisâb ⁶⁰² ve Şeyhülislâm Zekeriyyâ el-Ensârî tarafından Fetiıu'd-dâim bi-şerhivesüeü İbni'l-Hâ^im ⁶⁰³ adıyla şerhedilmiş, dönemin tanınmış astronomu İbnü'n-Nakib el-Halebî de Ebü'l-Latîf el-Hısnikeyfî'nin el'Kavâcida'J'Celîle fî maköşıdi'1-Vesî-le adıyla yaptığı ihtisarın üzerine bir şerh yazmıştır.

3. el-Mübdi\ Yine el-Ma'û-ne'riın muhtasarı olup 811 (1408) yılında yazılmıştır ve e/-Vesîfe'den daha kısadır.⁶⁰⁴

4. ei-Lüma1 fi'1-frisâb. İbnü'I-Hâim'in hesâb-ı hevâî sahasındaki ikinci önemli çalışmasıdır.⁶⁰⁵ Bir mu­kaddime ile üç babdan oluşan eser sade­ce hesap tarihi açısından değil, ferâiz he­saplarına giriş olmak üzere kaleme alın­dığı için fıkıh açısından da önem taşı­maktadır ve genel anlamda pozitif tam ve rasyonel sayıların dört işlemi üzerinedir. Bulak'ta Metnü '1-lâmf adıyla iki de­fa basılan eser ⁶⁰⁶ Bedreddin el"Mardînî ⁶⁰⁷ Ahmed b. Mûsâ eI-Medenî ⁶⁰⁸ Akovalizâde Hâtem ⁶⁰⁹ ve Ali b. Muham­med el-Ezherîel-Mâlikî ⁶¹⁰ tarafından şerhedilmiştir.

5. Muhtasar veciz fî HImi'î-hisâb. Hesâb-ı hevâî hakkında olup bir mukaddime, beş bab ve bir hatime üzere telif edilmiştir. ⁶¹¹

6. el-Hâvî fî Hlmi'l-hisâb. İbnü'I-Bennâ'nın hesâb-ı Hindî sahasında kale­me aldığı Teîhîşu a'mâli'l-hisâb adlı eserinin 782 (1380) yılında yapılmış İhtisa­rıdır.⁶¹² Dört bab ve bir fasıldan oluşan kitapta ondalık sistem, sayı türleri, pozitif tam ve rasyonel sayılarda dört temel işlem, kökler hesabı ve oran-orantı gibi konu­larla cebir ve mukabele incelenir. Ahmed b. Sadaka el-Sıddîki'nin nazma çektiği bu ihtisarı ⁶¹³ Muham­med b. Ebü'l-Feth es-Sûfîve Râgıb Paşa Hocası diye tanınan İbrahim b. Mustafa el-Halebî şerhetmiştir. Eserin Hudeyr Ab­bas Muhammed el-Münşİdâvîve Reşîd Abdürrezzâk es-Sâlihî tarafından tahkikli neşri yapılmıştır (Bağdad 1988).

7. Mür-şidetü't'tâîib ilâ esne'l-metâlib. 783 (1381) yılında hesâb-ı Hindî alanında ka­leme alınan eser bir mukaddime ile iki kı­sım ve bir tekmileden oluşmaktadır.⁶¹⁴ Eseri Cemâleddin eş-Şinşevrî Buğyetü'r-râğıb ti şerhi mürşide-tü 't-tâlib adıyla şerh etmiştir. ⁶¹⁵

8. Nüz/ıefü'n-nüz-zâr fî şmâ'ati'l-ğubâr. Bir önceki kitabın ihtisarıdır.⁶¹⁶ Osmanlılar'da hesâb-ı Hindîala­nında en çok işlenen eserlerden biri olup Şeyhülislâm Zekeriyyâ el-Ensârî. İbnü'n-Nakib el-Halebî, Urfe b. Muhammed el-Urmevî, Ebû Abdullah Radıyyüddin Mu­hammed b. İbrahim el-Halebî, Şehâbed-din Ahmed b. Muhammed el-Gazzî, Ce-mâleddin Muhammed b. Eaz ed-Dımaşki, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Muhammed b. Ebü'I-Hayr el-Ermeyûnî, Kemâleddin b. Yahya el-Halebî, Ali b. Ebû Bekir b. Ali el-Ensârî el-Mekkî ve Hekimbaşı Muhammed Efendi tarafından şer-hedilmiş. Yahya b. Muhammed el-Hattâb er-Ruaynî tarafından da kısaltılmıştır. Med­reselerden başka zaviyelerde dahi oku­tulduğu bilinen esere İbn Emîru Gafele bir ta'likat, Şehâbeddin Ebü'l-Abbas Ah­med el-Beyrûtî de bir şerh kaleme almış­tır.⁶¹⁷ Eseri ayrıca Bedreddin el-Mardînî. Abdülkâdir b. Muhammed el-Feyyûmîile Kemâleddin Mu­hammed en-Nüveyrî de şerhetmiştir.⁶¹⁸

9. Şerhu'İ-Urcûze-ti'1-Yâsemîniyye H'l-cebrve '1-mukâbe-le. İbnü'l-Yâsemîn diye meşhur Ebû Mu­hammed Abdullah b. Haccâc'ın ünlü el-Urcûze fi'1-cebr ve'l-mukâbele'sin\n şerhidir. 789'da (1387) Mekke'de ta­mamlanan eser bir mukaddime, üç bab ve bir hatime şeklinde düzenlenmiştir. Şerhte cebir ve mukabelede kullanılan ana terimler tanıtılmış, bilinmeyen nice­likler üzerine yapılan hesap işlemleri gös­terilmiş ve ayrıca altı temel cebir denk­lemi incelenmiştir. ⁶¹⁹

10. el-Muknic fi'l-cebr ve'1-mukâbele. Cebir ve mukabe­le alanında bilinmeyen niceliğin türleriy­le özellikleri, sayısal işlemler, köklere iliş­kin işlemler ve cebirsel denklemler üze­rine kaleme alınmış elli dokuz beyitlik bir kasidedir.⁶²⁰ Eseri Bedreddin ei-Mardînî Şerhu kaşîdeti'l-Muknf fî 'ilmi'1-cebr ve'1-mukâbele, Zekeriyyâ el-Ensârî Fethu'l-mübdf fî şerhi'l-Muknic adıyla şerhetmiş, Atâullah b. Ahmed el-Mısrî de Önce telhis edip ardından Şerhu'l-kavli'l-mübdic fî iei-hîşi'l-Mukni'1 adıyla şerhetmiştir.

11. el-Mümtf iî şerhi'1-Muknf. 810 (1407) yı­lında yazılmış bir şerhtir.⁶²¹

12. el-Müsric fî şerhi'l-Mukni. el-Mümticin 810 (1407) yılında Mescid-i Aksâ'da tamamlanmış muhtasarıdır.⁶²²

13. Risale fi'1-ğirbâl. Asal sayıların tesbitiyle ilgi­li gırbâl yöntemi hakkında olup Hudeyr Abbas Muhammed el-Münşidâvî ve Re-şîd es-Sâlihî tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır.⁶²³

14. Ğöyetü's-sûl ii'î-ikrâr bi'd-deyni'l-mechûl 797'de (1395) telif edil­miştir. Bir mukaddime, iki fasıl ve bir hatimeden meydana gelen eserde beş farklı sayısal yolla çözülen on iki problem ele alınmaktadır. ⁶²⁴

15. el-Miftâh fi'1-hisâb. İmâdüd-din İbn Şeref el-Makdİsî eseri Esnânü'l-miftâh adıyla kısaltmış ⁶²⁵ Bedreddin el-Mardînî de şerhetmiştir.⁶²⁶ Salih Ze­ki, İbnü'l-Hâim'in matematik üzerine el-Ma'ûne ti hisâbi'l-Hindî adlı bir eserinin daha bulunduğunu söylemektedir.⁶²⁷

B) Ferâiz.

1. Terğibü'r-râ3îz ti Vmi'l-/erâ'iz. ⁶²⁸

2.en-Nefehâtü'l-kudsiyye fi'h-tişâri'r-Rahbiyye.⁶²⁹ Burhâneddin İbn Ebû Şerif tarafından şerhe-dilmiştir.

3. el-Fuşûl fi'1-fertfiz.⁶³⁰ Ferâiz hesabının bütün usullerini göste­recek şekilde fasıllara ayrılmış geniş kap­samlı bir eserdir.⁶³¹ Ese­ri Bedreddin el-Mardînî Şerhu'1-Fuşû-H'î-mühimme fî mevârîşi'1-ümme, Ze­keriyyâ el-Ensârî Ğâyetü (Ğarâbetü)'l-vüşûîilâ şerhi'î'fuşûl ve Menhecü'l-vüşûlilâ tahrîri'l-Fuşûl adlarıyla iki de­fa şerhetmiştir.⁶³²

4. Kifâyetü'l-huîîâz fi'I-ferâ'it. 1096 beyitlik bir manzume­dir.⁶³³ Bu esere Zekeriyyâ el-Ensârî'nin yazdığı Nihâyelü'l-hidâye ilâ tahrîri'İ-Kifâye adlı şerh, Abdürrezzâk b. Ahmed b. Ha­san tarafından Câmiatü'1-İmâm Muham­med b. Suûd el-İsiâmiyye'de doktora tezi olarak neşre hazırlanmıştır (Riyad 1412/ 1992).

5. eş-Şübbâk ⁶³⁴ Hudeyr Abbas Muhammed el-Münşidâvî ve Necla Kasım Abbas tarafın­dan neşredilmiştir. ⁶³⁵

6. İbrâzü'l-hafâyâ fî fenni'l-veşâyâ.⁶³⁶

Diğer Eserleri.

1. Nüzhetü'n-nüfûs fî beyânı hükmi't-te'âmül bi'1-fülûs. 803

Ibnü'l-Hâim'in ibrâzü't-hafâyâ fi fenni'l-veşâyâ adlı ese­rinin müellif hattı nüshasından bir sayfa ⁶³⁷ Zilhiccesinde (Temmuz 1401) tamamla­nan eserde alışveriş, borçlanma ve kira­lama gibi konularda paranın kullanımına ilişkin fıkhî hükümler İncelenmekte ve pa­ranın değerinin artması yahut azalması halinde ortaya çıkan durumların fıkhî tah­lili yapılmaktadır. Genel çerçevesi Şafiî fık­hı olmasına rağmen eserde diğer Sünnî mezheplerdeki uygulamalara da yer ve­rilmiştir. Kitap Abdullah b. Muhammed b. ve Ebû Abdullah Muhammed b. Ha­san b. İsmail tarafından Şemseddin el-Münâvî ve Muhammed b. Ahmed el-Ak-fehsî'nin birer eseriyle birlikte yayımlan­mıştır. ⁶³⁸

2. et-Tibyân ü tefsiri ğaribi'l-Kur'ân. Daha önce bu sahada yazılmış eserlerden fay­dalanılarak kaleme alınmıştır. Bu açıdan müellifin eklemeleri dışında o dönemde mevcut konuyla ilgili literatürün bir öze­ti sayılabilir. İbnü'l-Hâim'in Tibyân'ı yaz­maktaki asıl amacı, Ebû Bekir Muham­med b. Uzeyz es-Sİcistânî'nin Tefsîrü ğaribi'I-Kur'ân'ını genişletmek ve daha kullanışlı hale getirmektir. Müellif, garîb kelimelerin tefsirinde daha çok dile ağırlık verir ve bu çerçevede kelimenin sözlük anlamı ve etimolojisi üzerinde de durur. Bu hacimli eserin neşrini Fethî Enver ed-Dâbûlî gerçekleştirmiştir (Kahire 1412/ 1992).

3. Tuhfetü't-iullâb fî nazmı ka-vâHdi'1-Frâb. İbn Hişâm'ın Tufıfetü't-tulîâb olarak adlandırılan KavâHdü'l- nazma çekilmiş şeklidir. Müellif bu eserini önce şerhetmiş ⁶³⁹ arkasından da bu şerhi eî-Kavâcidü'l-hisân iîmâ yüîekav vemü bihi'l-lisân adıyla kısaltmıştır. eş-Şimâf diye tanınan bu muhtasarı da naz­ma çekmiş ve daha sonra 3S0 beyitten oluşan bu kasideyi şerhetmiştir. ⁶⁴⁰

4. el-Ğurerü'1-mudiyye ûNazmi'd-dü-reri's-seniyye. Zeynüddin el-lrâki'nin ese­rine yazılmış bir şerhtir. ⁶⁴¹

Bibliyografya :

İbnü'l-Hâim. Nüzhetü'n-nijfûs /î beyânı hük-mi't-te'âmüf bi'l-fütûs (nşr. Abdullah b. Muham­med b. Ahmed et -Tarîki), Riyad 1411/1991, neş-redenin girişi, s. 7-20; a.e. (Münâvî, Ferâ'İdü'l-feoâ'id içinde, nşr. Ebû Abdullah Muhammed b. Hasan b. İsmail). Beyrut 1415/1995, neşredenin girişi, s. 131-132; İbn Hacer, İnbâ'ü'l-ğumr {nşr. Hasan Habeşî). Kahire 1971, II, 525;Sehâvî. ed-Dau'ü'l-lâmi\ [1,157-158; Ebü'l-Yümn el-Uley-mî, el-Ünsü'l-çelîl bi-tâ.rîhi'1-Ku.ds ue'l-Halîl, Kahire 1283/1866,1!, 455; Dâvûdî. Tabakâtü'l-müfessirln,], 82-B3; Keşfu'z-zunün, I, 91, 124, 629; II, 1272, 1743, 1769, 1809, 1942; Lbnû'l-İmâd. Şezerât, 1,109; VIII, 68-69; Şevkânî, el-Bedrü't-tâti\ 1,117-118; Suter. ûıe Mathemaü-ker, s. 171-172; Salih Zeki, Âsâr-ı Bakiye, İs­tanbul 1329/1911,11, 281-282; Serkîs. Mu'cem,I, 270; Brockelmann. GAL, II, 153-155; SuppL,II, 154-155; HediyyetüV arifin, 1, 120-121; hâ-hu'l-meknûn,}, 10, 165, 282; ][, 643; Kadri Ha­fız Tûkân. Tü.râşü'l-fArabi'l-'ilm.L /i"r-riyâz/yy⣠ue'l-fcAek, Beyrut, ts. (Dârü'ş-şark), s. 439-441; Ali Abdullah ed-Deffâ', Târihu.'r-riyaziyyat'in-de'l-'Arab ue'l-müslimîn, Beyrut 1401/1981, s. 186-193; David A. King, Rh.risû'1-maMûlât.i'i-'UmiyyeÜ'l-mahfûza bi-Dâri'l-kütübi'i-Mışriy-ye, Kahire 1981,11,904-916; ayrıca bk. tür.yer.; Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstan­bul 1997, 1, 226-233; Ramazan Şeşen, MulUâ-rât mlne't-mahtü.iâti'l-'-Arabiyyetİ'n-nhdire (I mektebâü Turkiyâ, İstanbul 1997, s. 169-173; Müsellim ez-Zeybek. "Mahtûtâtu İbni'l-Hâ=im er-riyâzîyye", Âfâku'ş-şekâfe üe't-türâş, 1/4, Dübey 1414/1994, s. 55-64; Muhsin Nâcî Nas-râbâdî. "İbn Hâ'im", OMBİ, V, 97-99.