TüRKİye diyanet vakfi 6 İSLÂm ansiklopediSİ (22) 6

IBNU'D-DELAI

Ebü'l-Abbâs Ahmed b. Ömer b. Enes b. Dilhâs el-Uzrî ed-Delâî (ö. 478/1085) Hadis hafızı ve coğrafyacı.

4 Zilkade 393 te (4 Eylül 1003) Endülüs'­te Meriye (Almeria) yakınlarındaki Delâye (Dalias) köyünde doğdu. Fetihten sonra İber yarımadasına göç eden Yemenli Arap kabilelerinden Uzre'ye mensuptur. Baba­sının dedesine nisbetle İbn Dilhâs olarak da anılmaktadır. 407'de (1016-17) anne ve babasıyla birlikte Mekke'ye gitmek üzere yola çıktı ve ertesi yılın ramazan ayında oraya ulaştı. Mekke'de sekiz yıl ka­larak Ebü Zer el-Herevî'den Buhârî'nin ve Ebü'l-Abbas Ahmed b. Hasan b. Bündâr er-Râzî'den Müslim'in el-Câm?u'ş-$a-hîh'lerini dinledi. Ebü'l-Kâsım Mühelleb b. Ebû Sufre"den, ayrıca bir kısmı Mekke-li, diğerleri hac İçin gelen pek çok âlim­den hadis ve fıkıh dersleri aldı. 416'da (1025) Endülüs'e dönen İbnü'd-Delâî, Me­riye Camii'nde ders vermeye başladı. Aralarında aynı zamanda kendilerinden ha­dis dinlediği İbn Rüşd, İbn Hazm ve İbn Abdülber en-Nemerî ile Ebû Ubeyd el-Bekrî. Muhammed b. Fütûh e!-Humeydî, Ebû A!i es-Sadefî, Ebû Ali el-Gassânî'nin bulunduğu çok sayıda tanınmış kişi onun talebeleri arasında yer aldı.

Mâliki mezhebine mensup oian İbnü'd-Delâî güvenilir bir muhaddis, önemli bir coğrafya âlimidir. İber yarımadasının çe­şitli bölgelerine seyahatlerde bulunarak bu yerler hakkında bilgi toplamış, kendisi­ne bu yolculuğunda coğrafyacı Ebû Ubeyd el-Bekrî kılavuzluk yapmıştır. Yâküt el~ Hamevîve Muhammed b. Muhammed el-İdrîsî gibi coğrafyacılar ondan faydalan­mış, Zekeriyyâ b. Muhammed el-Kazvînî de Âşârü '1-bilâd ve ahbârü 'l-'ibâd adlı eserinde ⁹⁵ İs­panya ve Batı Avrupa ile ilgili coğrafî bilgi verirken onu esas almıştır.⁹⁶ Eserlerinde, çalkantılı mülûkü't-tavâif dönemi (1031 -1090) İspanya'sının coğrafî yapısı ile tarihî ve kültürel hare­ketliliğine ışık tuttuğu kabul edilen İb-nü'd-Delâî 19 Şaban 478'de (10 Aralık 1085) Meriye'de vefat etti ve Havz Kab-ristanı'na defnedildi.

Eserleri.

1. İftizâzu (İktizâzu.) ebkâr evâ'ilü'î-ahbâr. Hadis kitaplarından der­lenmiş olup Hz. Peygamber henüz hayat­ta iken fıkhî hükümlere esas teşkil eden hadislerden meydana gelmiş bir çalışma­dır. ⁹⁷

2. Terşîcu'l-ahbâr ve ten-vfu'l-âşâr ve'1-büstân ü ğ amfibi'1-bül-dân ve'1-mesâlik ilâ cemîH'I-memâlik. Ahmed b. Muhammed er-Râzî'nin baş­lattığı, Endülüslü âlimlerin sürdürdüğü tarihî ve coğrafi bilgilerin iç içe verilmesi geleneğine ⁹⁸ uygun olarak kaleme alınan bu tarihî coğrafya eserin­de önce kısaca coğrafî bilgiler verilmiş, ardından genişçe tarihî malumat kayde­dilmiş, olaylar kronolojik sıraya göre sı­ralanmıştır. Eserin o dönem İçin önemli sayılabilecek bir özelliği de esas alınan hicrî tarihlerin gerekli görülen yerlerde milâdî karşılıklarının verilmesidir.⁹⁹ İbnü'd-Delâî bu çalışmasında da­ha çok müşahedelerine dayanmış olmak­la birlikte önceki müelliflerin eserlerine de başvurmuş, özellikle İslâm öncesi İspan­ya tarihine dair konularda Ahmed b. Muhammed er-Râzî'den istifade etmiştir. Endülüs'le ilgili araştırmalar için önemli kaynaklar arasında sayılan eserin bir bö­lümü Abdülazîz el-Ehvânî'nin tahkikiyle yayımlanmıştır (Madrid 1965).

3. Niza-mü'1-mercân fi'l-mesolikve'l-memâlik. Genel coğrafyaya dair bir risaledir. İbnü'd-Delâî'nin bunlardan başka De-lâHlü'n-nübüvve ile Fehrese adlı eserlerinden de söz edilmiş­tir.¹⁰⁰

Bibliyografya :

Humeydî, Cezuetü'l-mukLebîs (nşr. İbrahim el-Ebyârîj. Kahire 1410/1989,1, 213-217; Sem-"ânî, ei-Ensâb, V, 389; İbn Hayr, Fehrese, s. 222, 430, 473; ibn Beşküvâl. eş-Şsla (nşr İbrahim el-Ebyârîl, Kahire-Beyrut 1410/1989,1, 115-117; Dabbî, Buğyelü'l-müUemis (Ebyarî), I, 242-244; İbnü'l-Esîr, el-Lübâb, I, 522; Kazvînî, Âşârü'l-bİ-lâd, Beyrut, ts. (Dâru Sâdır), bk. İndeks; Zehebî, A'tâmu'n-nübelâ', XVIII, 567-568; a.mlf., Târî-hu'L-İslâm: sene 471-480, s. 216-217; Safedî. et-Vâfi,VII, 259-260;el-Hulelü's-sündüsiyye,], 380-382,404; Mahlûf, Şeceretü'n-nûr, I, 121 ;l. Krachkovsky, Târihü'l-edebi'l-coğr

İBNU'D-DEMAMINI

Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. EbîBekr b. Ömer el-Mahzûmî el-İskenderî ed-Demâmînî (ö. 827/1424)

Arap dili ve edebiyatı âlimi.

763'te (1362) İskenderiye'de doğdu. İb-nü'd-Demâmînî veya Demâmîn diye tanı­nır. İskenderiye'de akrabası Bahâ İbnü'd-Demâmînî. Abdülvehhâb e!-Karavî, Kahire'de Sirâcüddin İbnü'l-Mülakkin, Mecd İsmail el-Hanefî ve Kemâleddin ed-Demî-rî, Mekke'de Kadı Ebü'l-Fazl en-Nüveyrî gibi âlimlerden tahsil gördü. Memleketin­de zamanının ileri gelen ilim adamları ile ve bilhassa İbn Haldun'la uzun süre bera­ber bulundu. Nasır et-Tinnîsî, İbn Arafe, Cemâl İbrahim el-Emyûtî, Celâleddin Ab-durrahman b. Ömer el-Bulkinî gibi âlim­lerden de İstifade etti. İskenderiye'de bir­çok medresede ders veren İbnü'd-Demâ-mînî. Kadı Ahmed İbnü't-Tinnîsî'nin nâ-ibliğini yaptı. Daha sonra onunla beraber gittiği Kahİre'de de bir süre aynı göreve devam etti. Ezher'de Arap dili ve edebi­yatı dersleri verdi. 800 (1398) yılında Dı-maşk'a geldi ve oradan hacca gitti. Hac dönüşü Kahire'deki nâiblik görevini bıra­karak İskenderiye'ye döndü. Şehrin bü­yük bir camisinde İmam-hatiplik yapmaya başladı. Ayrıca ticaretle de meşgul oldu. Borca girerek büyük bir dokuma tezgâhı kurdu. Tezgâhla birlikte evi yanınca eko­nomik durumu iyice sarsıldı. Alacaklıların­dan kaçıp Mısır'ın Saîd bölgesine gittiyse de yakalanıp Kahire'ye getirildi. Bu sırada Kahire'de bulunan edip ve şair İbn Hicce el-Hamevî ile sır kâtibi Nâsırüddin İbnü'l-Bârizî'nin yardımları sayesinde borçların­dan kurtuldu ve eski itibarına kavuştu. Memlûk Sultanı el-Melikü'l-Müeyyed el-Mahmûdî tarafından Mısır'da Mâlikî ka­dısı olarak tayin edildi. Bazı ciddi suçlama­lara mâruz kalması üzerine görevinden ayrılarak tekrar hacca gitti (819/1416). Ertesi yıl Yemen'e geçip Zebîd Camii'nde bir yıl kadar ders okuttu. Fakat burada daha fazla kalma imkânı bulamayıp Hin­distan'a geçti. Hindistan'da verdiği ders­ler ve çalışmalarıyla kısa sürede kendini kabul ettirdi. Ancak buradaki hayatı da uzun sürmeyen İbnü'd-Demâmînî827Şâ-banında (Temmuz 1424) Hindistan'ın Gül-berge şehrinde vefat etti. Bazı kaynak­larda zehirlenerek öldürüldüğü kaydedil­mektedir.¹⁰¹ İbnü'd-Demâmînîdil, edebiyat âlimi ve şair olmasının yanı sıra fıkıh, tefsir ve hadis alanlarında da söz sahibiydi.

Eserleri.

1. el-cUyûnü'l-ğömizeaIâ hobâya'r-Râmize.¹⁰² Ebü Muhammed Abdullah b. Osman el-Hazrecî'nin el~Haz-reciyye ve er-Râmize adlarıyla anılan aruza dair kasidesinin şerhidir. Bazı kay­naklarda iki ayrı kitap olarak gösterilen eserde Ebû Abdullah Muhammed b. Ah­med el-Gırnâtî'nİn er-Râmize üzerine yazdığı şerhi esas alan müellif, hocalarının aruza dair görüşleriyle kendi görüşlerini mezcetmiştir. İlk olarak kenarında Şeyhü­lislâm Ebû Yahya Zekeriyyâ el-Ensârî'nin Fethu Rabbi'l-beriyye bi-şerhi'î-Kaşî-deü'l-Hazreciyye adlı eseriyle birlikte el^Uyûnü'l-fâhiretü'l-ğâmize calâ ha-bâya'r-Râmize ismiyle basılan eserin (Kahire 1303) ilmî neşri el^Uyûnü'1ğâ-mize calâ habâya'r-Râmize adıyla Has-sânî Hasan Abdullah tarafından gerçek­leştirilmiştir (Kahire 1383/1973, 1415/ 1994).

2. Tuhfetü'l-ğarib bi-şerhi Muğ-ni'l-lebîb. İbn Hişâm en-Nahvî'nin i'rab ve edatlarla ilgili Muğni'l-lebîb adlı eserinin şerhidir. Bu eser Mısır'da (1305), Takıyyüddin eş-Şümünnî'nin Kitâbü'1-Mun-şıf mine'l-kelâm'alâMuğnîİbn Hişâm adlı eserinin haşiyesinde yayımlanmıştır. İbnü'd-Demâmînî'nin aynı eser üzerine bir şerhi daha vardır. Hindistan'da kale­me aldığı şerhe el-Hindlyye, Yemen'de yazdığına el-Yemeniyye adı verilmiştir. Eserin "Kıtfa min Tlıhfeti'l-ğarîb" adını ta­şıyan bir bölümü Beyazıt Devlet Kütüp-hanesi'nde bulunmaktadır. ¹⁰³

3. Th'lîku'l-ferâ'id alâ Teshili'1-tevffid. İbn Mâlik et-Tâî'nin nahve dair eserinin şerhidir. 820 (1417) yılı civarında Hindistan'da öğrencilerin is­teği üzerine yazılan şerh, Gucerât Sultanı 1. Muzaffer'in oğlu I. Ahmed'e ithaf edil­miştir. İbnü'd-Demâmînî et-Teshîl üze­rine iki şerh daha yazmıştır. Bunlardan biri noksandır; diğeri tamam olup Mısır'­da kaleme alınmıştır.¹⁰⁴ Tcflîku'l-ferâ'id'm çeşitli yazmaları mevcuttur. ¹⁰⁵

4. el-Menhelü'ş-şâfî şerhi'I-Vâfî. Muhammed b. Osman el-Belhî'nin eî-Vâfî fi'n-nahv adlı eserinin şerhi olup Gucerât Sultanı I. Ahmed'e it­haf edilmiştir.¹⁰⁶

5. Lemha-tü'1-Bedr. Kısa makâme türünde bir eser­dir. ¹⁰⁷

6. Aynü'l-Hayât. Hocası Demîri'nin Hayâtü'I-hayevân'ınm muhtasarıdır. İb­nü'd-Demâmînî, eserdeki uzun kısımla­rı özetleyerek ve gerekli ilâveleri yaparak meydana getirdiği ihtisarını 823 Şaba­nında (Ağustos 1420) tamamlayıp I. Ah­med'e ithaf etmiştir. Eserin bir nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesinde ka­yıtlıdır.¹⁰⁸

7. Nüzûlü'1-ğayş fî şerhi Lâmiyyeü'î-cAcem. Şenferâ'nın Lâmiyyetü'l-'Arab adlı kasidesine karşı Tuğrâî tarafından kaleme alınan Lâmiy-yetü'l-'Acem üzerine Selâhaddin es-Sa-fedî'nin yazdığı şerhe reddiye olup 794'-te (1392) Kahire'de telif edilmiştir.¹⁰⁹

8. el-Meşâbîh 'ale'l-Câmfi'ş-şahîh. Buhârî'nin el-Câ-micu'ş-şahîh"me yapılan şerhlerden biri olup Gucerât Sultanı I. Ahmed adına ka­leme alınmıştır. Eski nüshalarından biri­nin sonunda ise eserin Yemen'in Zebîd şehrinde tamamlandığı yazılıdır.¹¹⁰ Şerhin İstanbul kütüpha­nelerinde çeşitli nüshaları vardır. ¹¹¹

9. Risale latife fî bcfzi mehâsini Dımaşk. ¹¹²

10. Kitûbü'l-favöfî. Aruza dair olan eseri Muhammed b. Osman el-Belhî şerhetmiştir.

11. Cevâhirü'l-buhûr. Yi ibnü'd-Demâmînî'nin el-Fethu'r-Rabbânî fi'r-red 'ate'l-Binbâni adlı eserinin ilk iki sayfası.¹¹³

ne aruzla ilgili olup Muhammed b. İbra­him b. Lü'lü' ez-Zerkeşî (ö. 882/1477) tara­fından şerhedilmiştir.

12. Şemsü'1-Mağ-rib fi'I-murkış ve'1-mutrib. Edebî mek­tup Örneklerinden oluşur.

13.el-Fethu'r-Rabbânifi'r-redcale'l-Binbânî. Hindis­tan âlimlerinden Binbânrnin, müellifin el-Meşâbîh adlı eseriyle Teshîlü'î-fevâ'id şerhine yöneltmiş olduğu eleştirilere red­diyedir.¹¹⁴ İbnü'd-De­mâmînî'nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: İzhârü't-tcflîli'I-muğlak li-vücûbi hazfi'âmili'î-meîtû-li'l-mutlak, Mddirıü'l-cevâhir, el-Kevâ-kibü'l-bedriyye, Şerhu'l-Maşdari'l-ce-vâhir, Mücelled fi'l-i'râb, MakötFu'ş-şürb.¹¹⁵

Bibliyografya :

İbnü'd-Demâmînî, el-cUyCınü'l-ğâmize caiâ habâya'r-Râmize{nşT. Hassânî Hasan Abdullah), Kahire 1415/1994; SenYânî, el-Ensâb (Bârûdî), 1,487;Sehâvî. ed-Dau'ü'Hamı', VII, 184-187;Sü-yûtî. Buğyetü'i-uucât. I, 66 vd.; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, rieylû'l-ibtihâc,7rab\\is 1408/1989, s. 488-490; Keşfü'z-zunûn, 1, 406, 549, 613, 696vd.;Il, 1135 vd., 1235, 1537, 1998; İbnü'l-İmâd. Şe2erâ£,VIl, 181;Şevkânî. el-Bedrü't-tâli*, II, 150 vd.; Serkîs, Mu'cem, 1, 879 vd.; Brockel-mann, GAL, II, 32-33, 172; SuppL, 1,440; II, 21, 171; Ziriklî. el-A'iâm, VI. 282 vd.;Kehhâle. Muc-cemü'l-mû'eltifîn, IX, 115.