Uz Sugurta Umid doc

11.2. Sug‘urta shartnomalarida iste’molchilarning huquqlarini

himoya qilish masalalarining aks ettirilishi

Fuqarolik-huquqiy munosabatlarining ishtirokchisi sifatida sug‘urta mahsuloti iste’molchilarining davlat tomonidan himoyalanishining asosiy usullaridan biri ularning qonuniy huquqlarini amalga oshirishni ta’minlovchi, ijro etilishi majburiy bo‘lgan imperativ normalarning o‘rnatilishi hisoblanadi. Bu norma sug‘urta mahsuloti iste’molchisiga sug‘urta xizmati, sug‘urta qoplamalarini to‘lash shartlari to‘g‘risida, shuningdek, sug‘urta kompaniyasining ta’sis etilishi va uning faoliyatiga doir boshqa ma’lumotlarni hamda sug‘urta shartnomalarining ochiqoydinligini ta’minlash bo‘yicha to‘liq va atroflicha ma’lumotlarni taqdim etish masalasini qonun yo‘li bilan o‘rnatishni nazarda tutadi.
O‘zbekiston Respublikasida sug‘urta sohasida iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish borasida shartnomaviy munosabatlarni tartibga soluvchi asosiy qonunchilik hujjatlari tarkibiga Fuqarolik kodeksining 52-bob va «Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida»gi qonunni kiritish mumkin. Ular sug‘urta mahsuloti iste’molchilariga shartnomaviy munosabatlarda imperativ normalarni belgilaydi. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi 52-bobi, 927-moddasida sug‘urta shartnomalari yozma ravishda tuzilishi ko‘rsatilgan. Bu talabni bajarmaslik shartnomani haqiqiy emas, deb topish uchun asos bo‘ladi. Shuningdek, ushbu kodeksning 929-moddasida sug‘urta shartnomasining muhim shartlari qayd etilgan. Ular jumlasiga quyidagilar kiradi:

• 
  sug‘urta obyekti bo‘lgan muayyan mol-mulk yoxud boshqa mulkiy manfaat to‘g‘risida;
  
• 
  yuz berishi ehtimol tutilib sug‘urta amalga oshirilayotgan voqea
  

(sug‘urta hodisasi)ning xususiyati to‘g‘risida;

• 
  sug‘urta puli miqdori to‘g‘risida;
  
• 
  sug‘urta tovoni miqdorini aniqlash tartibi to‘g‘risida, agar shartnomada uni sug‘urta pulidan oz miqdorda to‘lash mumkinligi nazarda tutilgan bo‘lsa;
  
• 
  sug‘urta mukofotining miqdori va uni to‘lash muddati
  

(muddatlari) to‘g‘risida;

• 
  shartnomaning amal qilish muddati to‘g‘risida.
  

Shaxsiy sug‘urta shartnomasi tuzishda sug‘urta qildiruvchi bilan sug‘urtalovchi o‘rtasida quyidagilar to‘g‘risida kelishuvga erishilishi lozim:

• 
  sug‘urtalangan shaxs to‘g‘risida;
  
• 
  sug‘urtalangan shaxs hayotida yuz berishi ehtimol tutilib sug‘urta amalga oshirilayotgan voqea (sug‘urta hodisasi)ning xususiyati to‘g‘risida;
  
• 
  sug‘urta puli miqdori to‘g‘risida;
  
• 
  sug‘urta mukofotining miqdori va uni to‘lash muddati (muddat-
  

lari) to‘g‘risida;

• 
  shartnomaning amal qilish muddati to‘g‘risida.
  

Taraflarning kelishuviga binoan shartnomaga boshqa shartlar ham kiritilishi mumkin. Agar sug‘urta shartnomasi sug‘urta qildiruvchi, sug‘urtalangan shaxs yoki naf oluvchi hisoblangan fuqaroning ahvolini qonun hujjatlarida belgilangan qoidalarga nisbatan yomonlashtiradigan shartlarni o‘z ichiga olsa, shartnomaning ana shu shartlari o‘rniga qonun hujjatlarining tegishli qoidalari qo‘llaniladi.
Fuqarolik kodeksining 931-moddasiga ko‘ra, sug‘urta shartnomasi tuzilayotganda sug‘urta qildiruvchi o‘ziga ma’lum bo‘lib, sug‘urta hodisasi yuz berishi ehtimolini va uning yuz berishi tufayli kutilajak zarar miqdori (sug‘urta xavfi)ni aniqlash uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan holatlarni sug‘urtalovchiga xabar qilishi shart. Sug‘urta shartnomasi (polisi)ning standart shaklida, sug‘urta qildiruvchiga berilgan sug‘urta qoidalarida yoki yozma so‘rovda sug‘urtalovchi tomonidan oldindan aniq aytib qo‘yilgan holatlar muhim deb hisoblanadi. Agar sug‘urta shartnomasi sug‘urtalovchining qandaydir savollariga sug‘urta qildiruvchining javoblari bo‘lmagan holda tuzilgan bo‘lsa, sug‘urtalovchi tegishli holatlar sug‘urta qildiruvchi tomonidan ma’lum qilinmaganligiga asoslanib, keyinchalik shartnomani bekor qilishni yoxud uni haqiqiy emas deb topishni talab qila olmaydi. Agar sug‘urta shartnomasi tuzilganidan keyin ushbu moddaning birinchi qismida ko‘rsatilgan holatlar to‘g‘risida sug‘urta qildiruvchi sug‘urtalovchiga bila turib yolg‘on ma’lumot berganligi aniqlansa, sug‘urtalovchi shartnomani haqiqiy emas deb topishni va ushbu kodeksning 123-moddasi ikkinchi qismida nazarda tutilgan oqibatlar qo‘llanilishini talab qilishga haqli. Agar sug‘urta qildiruvchi aytib qo‘ymagan holatlar o‘tib ketgan bo‘lsa, sug‘urtalovchi shartnomani haqiqiy emas deb topishni talab qila olmaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida qayd etilganidek, sug‘urta shartnomasi, agar u kuchga kirganidan keyin sug‘urta hodisasi yuz berishi ehtimoli yo‘qolgan va sug‘urta xavfining mavjud bo‘lishi sug‘urta hodisasidan boshqa holatlar bo‘yicha tugagan bo‘lsa, tuzilgan muddati kelishidan oldin bekor bo‘ladi. Quyidagilar shunday holatlar jumlasiga kiradi, chunonchi:

• 
  sug‘urtalangan mol-mulkning yuz bergan sug‘urta hodisasidan boshqa sabablarga ko‘ra nobud bo‘lishi;
  
• 
  tadbirkorlik xavfini yoki ana shu faoliyat bilan bog‘liq fuqaroviy javobgarlik xavfini sug‘urtalagan shaxsning tadbirkorlik faoliyatini belgilangan tartibda to‘xtatishi.
  

Sug‘urta shartnomasi ushbu moddaning birinchi qismida ko‘rsatilgan holatlar bo‘yicha muddatidan oldin bekor bo‘lganda, sug‘urtalovchi sug‘urta mukofotining bir qismini sug‘urta amal qilgan vaqtga mutanosib ravishda olish huquqiga ega.
Sug‘urta qildiruvchi (naf oluvchi), agar voz kechish paytiga kelib sug‘urta hodisaning yuz berish ehtimoli ushbu moddaning birinchi qismida ko‘rsatilgan holatlar bo‘yicha yo‘qolmagan bo‘lsa, sug‘urta shartnomasini bajarishdan istagan paytida voz kechishga haqli.
Sug‘urta qildiruvchi (naf oluvchi) sug‘urta shartnomasidan muddatidan ilgari voz kechgan taqdirda, sug‘urtalovchiga to‘langan sug‘urta mukofoti, agar shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, qaytarib berilmaydi.
Mulkiy sug‘urta shartnomasining amal qilish davrida sug‘urta qildiruvchi (naf oluvchi) shartnoma tuzilayotganda sug‘urtalovchiga ma’lum qilingan holatlarda yuz bergan, o‘ziga ma’lum bo‘lgan muhim o‘zgarishlar to‘g‘risida, agar bu o‘zgarishlar sug‘urta xavfi ortishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lsa, sug‘urtalovchiga darhol xabar qilishi shart. Sug‘urta shartnomasida (sug‘urta polisida) va sug‘urta qildiruvchiga berilgan sug‘urta qoidalarida aytib qo‘yilgan o‘zgarishlar muhim deb hisoblanadi.
Sug‘urta xavfi ortishiga sabab bo‘ladigan holatlar to‘g‘risida xabardor qilingan sug‘urtalovchi sug‘urta shartnomasining shartlarini o‘zgartirishni yoki xavf ortishiga mutanosib ravishda qo‘shimcha sug‘urta mukofoti to‘lashni talab qilishga haqli. Agar sug‘urta qildiruvchi (naf oluvchi) sug‘urta shartnomasining shartlari o‘zgartirilishiga yoki sug‘urta mukofotiga qo‘shimcha to‘lashga e’tiroz bildirsa, sug‘urtalovchi ushbu kodeksda nazarda tutilgan qoidalarga muvofiq shartnomani bekor qilishni talab etishga haqli. Sug‘urta qiluvchi yoxud naf oluvchi ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan majburiyatini bajarmagan taqdirda, sug‘urtalovchi sug‘urta shartnomasini bekor qilishni va shartnomani bekor qilish tufayli yetkazilgan zarar qoplanishini talab etishga haqli.
Sug‘urtalovchi, agar sug‘urta xavfi ortishiga sabab bo‘ladigan holatlar bo‘lmasa, sug‘urta shartnomasini bekor qilishni talab etishga haqli emas. Shaxsiy sug‘urtada, sug‘urta shartnomasining amal qilishi davrida ushbu moddaning ikkinchi, uchinchi va to‘rtinchi qismlarida ko‘rsatilgan sug‘urta xavfining o‘zgarishi oqibatlari, agar ular shartnomada to‘g‘ridan to‘g‘ri ko‘rsatilgan bo‘lsagina, yuzaga kelishi mumkin.
Mulkiy sug‘urta shartnomasi bo‘yicha sug‘urta qildiruvchi sug‘urta hodisasi yuz bergani o‘ziga ma’lum bo‘lganidan keyin bu haqda darhol sug‘urtalovchini yoki uning vakilini xabardor qilishi shart. Agar shartnomada xabar qilish muddati va (yoki) usuli nazarda tutilgan bo‘lsa, bu shartlashilgan muddatda va shartnomada ko‘rsatilgan usulda qilinishi lozim. Agar naf oluvchi o‘zining foydasiga tuzilgan shartnoma bo‘yicha sug‘urta tovoniga bo‘lgan huquqdan foydalanish niyatida bo‘lsa, ayni shunday majburiyat naf oluvchi zimmasida bo‘ladi. Ushbu moddaning birinchi qismida nazarda tutilgan majburiyatning bajarilmasligi sug‘urtalovchiga, agar sug‘urtalovchi sug‘urta hodisasi yuz berganini o‘z vaqtida bilganligi, yoxud bu haqda sug‘urtalovchida ma’lumotlar yo‘qligi uning sug‘urta tovonini to‘lash majburiyatiga ta’sir etmasligi isbotlanmasa, sug‘urta tovonini to‘lashni rad etish huquqini beradi. Ushbu moddada nazarda tutilgan qoidalar, agar sug‘urtalangan shaxsning vafoti yoki uning sog‘lig‘iga zarar yetkazilishi sug‘urta hodisasi bo‘lsa, tegishli suratda shaxsiy sug‘urta shartnomasiga nisbatan qo‘llaniladi. Bunda sug‘urtalovchini xabardor qilishning shartnomada belgilanadigan muddati yigirma kundan kam bo‘lishi mumkin emas.
Sug‘urtalovchi mulkiy sug‘urta shartnomasi bo‘yicha sug‘urta qildiruvchiga (naf oluvchiga) sug‘urta tovonini yoki shaxsiy sug‘urta shartnomasi bo‘yicha sug‘urta pulini to‘lashni quyidagi hollarda rad etishga haqli, chunonchi:

• 
  sug‘urta shartnomasining amal qilishi sug‘urta hodisasi yuz bergunga qadar, shu jumladan, ushbu kodeksning 948- va 950moddalarida ko‘rsatilgan asoslar bo‘yicha bekor qilinganda;
  
• 
  sug‘urta shartnomasi ushbu kodeksda yoki boshqa qonunlarda nazarda tutilgan asoslar bo‘yicha o‘z-o‘zidan haqiqiy bo‘lmaganda;
  
• 
  sug‘urtalovchi ushbu kodeksning 951–954-moddalarida ko‘rsatilgan asoslar bo‘yicha sug‘urta tovonini yoki sug‘urta puli to‘lashdan ozod qilinganda;
  
• 
  sug‘urtalovchi ushbu kodeksda yoki boshqa qonunlarda nazarda tutilgan asoslar bo‘yicha sug‘urta shartnomasini haqiqiy emas deb topish to‘g‘risida yoxud sug‘urta qildiruvchi (naf oluvchi) sug‘urta hodisasi holatlarini tekshirib ko‘rishga yoki yetkazilgan zarar miqdorini aniqlashga to‘sqinlik qilgani tufayli sug‘urta shartnomasini bekor qilish to‘g‘risida da’vo qo‘zg‘atganida. Sug‘urtalovchining sug‘urta tovonini yoki sug‘urta pulini to‘lashni rad etish to‘g‘risidagi qarori sug‘urta qildiruvchiga (naf oluvchiga) ular sug‘urta tovonini yoki sug‘urta pulini to‘lashni so‘rab murojaat etganlaridan keyin o‘n besh kundan kechiktirmay xabar qilinishi va rad etish sabablarining asoslantirilgan dalil-isbotlarini o‘z ichiga olgan bo‘lishi lozim. Sug‘urtalovchining sug‘urta tovonini yoki sug‘urta pulini to‘lashni rad etishiga qarshi unga nisbatan sudda da’vo qo‘zg‘atish yo‘li bilan e’tiroz bildirilishi mumkin.