MühaziRƏ 1 Nİtq məDƏNİYYƏTİNİn təDQİQİ, İNKİŞafi və TƏBLİĞi haqqinda
Yüklə 150,1 Kb.
|
| MÜHAZİRƏ - 7
İCTIMAİ-SİYASİ NITQ. İCTIMAİ MƏİŞƏT NATİQLİYİ. MƏHKƏMƏ NATİQLİYİ. AKADEMİK NATİQLİK Nitq söyləmək. Adamlar müxtəlif şəraitdə müəyyən məqsədlə nitq fəaliyyətində olurlar. Bu baxımdan nitq bir sıra növlərə ayrılır: ictimai-siyasi nitq, məişət nitqi, məhkəmədə söylənilən nitq və s. İctimai-siyasi nitq. ictimai-siyasi nitq digərlərinə nisbətən daha çox inkişaf etmişdir. ictimai-siyasi hadisələrlə bağlı kütlə qarşısında, eləcə də radio və televiziya vasitəsilə edilən çıxışlara tez-tez qulaq asırıq. Respublikamızın prezidenti möhtərəm I.ƏIiyev cənablarının ölkənin daxili və xarici vəziyyəti, ölkə daxilində gedən ictimai-siyasi hadisələrə həsr olunan çıxışları siyasi natiqliyin dəyərli nümunələridir. Istər respublikamızda, ,istərsə də xarici ölkələrdə, ən mötəbər məclislərdə onun yığcam və oiduqca mənalı çıxışları, nitqləri çox böyük razılıqla dinlənilir. Bu nitqlər dövlətimizin apardığı xarici və daxili siyasətə qiymət verir, onu düzgün yola fetiqamətiəndinr. Ulu öndərimiz H.ƏIİyevin nitqləri natiqlik sənəti baxımından xüsusilə səciyyəvidir. Dövrün bu görkəmli dövlət xadiminin natiqlik məharəti həm elmlik, həm də publisistik cəhətdən təhlil olunmalı, |öyrəniiməlidir. Ali məktəblərdə tədris olunan «Nitq mədəniyyətinin əsasları» fənninə bu barədə ayrıca bölmə daxil edilməlidir. Qoy bizim gənclər Heydər Əliyev natiqliyinin sirlərinə bələd olsunlar, onun məziyyətlərini əxz etsinlər, öz ixtisasları ilə yanaşı, həm de gözəl natiq, soz ustası kimi yetişsinlər. Nitq öz forma və məzmurıuna görə müxtəlif olur. Bunların geniş yayılmış formalan aşağıdakılardır: MƏHKƏMƏ NATIQLIYI. Bu, nitqin başqa bir formastdır. Bura prokuror, vəkil, müttəhim, şahid və xalq hakiminin nitqi daxildir. Həmin nitq formalarından bir qismi (prokuror və məhkəmənin nitqi) ittihamedici, digəri isə (vəkil və müttəhimin nitqi) müdafiəedici xarakterdə olur. İttihamçının nitqi yüksək səviyyədə olmalıdır. 0, səlis və aydın danışmağı bacarmalıdır. Bu nitq dərin təhliletməyə, sübutlara, faktlara, obyektivliyə, ədalətə, qanunun aliliyinə əsaslandığı təqdirdə təsirli və inandıncı olur. Müdafiəçinin (vəkilin) çıxışları da sübutlu, dəlilli olmalıdır. Məhkəmə prosesində qaldırılan vəsadət hadisələrin dərin təhlilindən alınan məntiqi nətıcələrə əsaslanmalıdır. Vəkil dəqiqliyə, səmimiliyə, qanunun aliiiyinə riayət etməlidir. Məhkəmə natiqliyi tarixi etibarilə daha qədimdir. Hələ bizim eradan əvvəl qədim Yunanıstanda natiqlik sənətinin bu növünə böyük əhəmiyyət verilmişdir. Məşhur Solon qanunlannın müəyyən maddəsi öz şəxsi mənafeyini müdafiə edə bilmək üçün məhkəmədə nitq söyləməyi hər bir afinalının borcu hesab edirdi. Bu qanun qədim Yunanıstanda, eləca də Roma respublikasında məhkəmə natiqliyinin inkişafına böyük təkan vermişdir. Lisi, Isey, Siseron Afınada məhkəmə natiqi kimi şöhrət qazanmışdır. XIX əsrin ikinci yarasında nitqin bu növünün gözəl nümunələrinə Qərbi Avropanın bir sıra ölkələrində, həm də Rusiyada rast gəlinir. Rusiyada dövrün qabaqd ziyalıları, yazıçılar, alimlər və başqaları məşhur vəkillərin, ittihamçıların və bəzən də müttəhimlərin nitqini dinləmək üçün məhkəmə salonlarına gedirdilər. Azərbaycanda da məhkəmə natiqliyinin müəyyən tarixi vardır. Məhkəmə salonlarında alovlu nitqlər söyləyən, adamların hüquqlarını müdafiə etməyi bacaran vəkillərin nitqi ictimaiyyət tərəfındən həmişə qiymətləndirilmiş, təqdir olunmuşdur. Uzun illər xalq hakimi, sonra da vəkil işləmiş adlı - sanlı ədliyyə müşaviri Iman Imanovun natiqliyi barədə dəfələrlə eşitmişik. Məhkəmə natiqliyinin uğurlu nəticələr verməsi üçün aşağıdakıları əsas hesab edilir: 1. Natiq nitqin predmetini yaxşı bilməli onun müsbət və mənfi cəhətləri natiq üçün aydın olmalıdır; 2. Natiq ana dilinih zənginliklərindən, ifadə vasitələrindən istifadə etməyi bacarmalıdır; 3. Yalan danışmamalıdır. Məhkəmə praktikasında belə natiqlər çox olmuşdur. Lakin təəssüf ki, onların natiqlik məharəti ilə bağlı heç bir şey yazılmamışdır. Hazırda ədliyyə sistemində işləyənlərin, xüsusilə hüquq təhsili verən müəssisələrin məhkəmə natiqliyinə dair vəsaitə böyük ehtiyacı vardır. Bu gün universitetlərin hüquqşünas fakültələrində tələbələr həm də mahir natiq kimi yetişməli, formalaşmalıdırlar. AKADEMIK NATIQLIK. Akademiya və elmi müəssisələr sistemində, beynəlxalq konfrans, simpozium, treninq və sairədə edilən məruzələr, çıxtşlar, verilən elmi məlumatlar və s. akademik natiqliyə aid edilir. Bu, elm adamlarının, alimlərin, yüksək hazırlıqlı ziyalıların, müəllimlərin elmi-praktik konfranslarda, ali məktəb auditoriyalarında, radio və televiziya verilişlərində, müdafiə sovetlərində və s. yerlərdə etdiyi nitqdir. Elmi nitq öz məntiqliyi, fikirlərin ardıcıllığı, söylənilənlərin sübutla, dəlillərlə əsaslandırılması, ümumiləşdirmələri, nəticələri və s. ilə digər nitq növlərindən fərqlənir. Nitqin bu növü yaradıcı əhəmiyyət kəsb edir, yaradıcı insanlar, alimlər və b. öz tədqiqatlanndan, araşdırmalarından alınmış nəticələri həm yazılı (məqalələr, əsərlər, monoqrafiyalar şəklində), həm də şifahi yolla başqalarına çatdırırlar. Bu nitq o zaman yararlı sayıla bilir ki, insanlar onu başa düşsünlər, orada şərh olunanlara inansınlar. Mühazirəçinin söylədikləri reallığa əsaslanmalı, dinləyicilər tərəfindən qəbul olunmalıdır. Akademik natiqliyin yaranmasında ali məktəblərin rolu xüsusilə böyükdür. Belə müəssisələrdən biri Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetidir. Universiteli müxtəlif illərdə bitirib respublikanın məktəblərində, digər tədris müəssisələrində işləyənlərin çoxu eyni zamanda natiq kimi də fəaliyyət göstərirlər. Şübhə yoxdur ki, bu keyfiyyətə yiyələnənlər elmi natiqliyi, bəlağətü nitqi ali məktəb auditoriyalarında mühazirələr oxuyan müəllimlərindən, professor və dosentlərdən öyrənmişlər. Universitetin dünyasını dəyişmiş əməkdaşları Ə.Dəmirçizadə, M.Rəfili, I.Şıxlı, Ş.Ağayev, X.UIutürk, X.Məmmədov, Ə.Əhmədov və b. öz sənətinin mükəmməl biliciləri, həm də görkəmli natiqlər idilər. Belə söz ustaları olan müəllimlər mükəmməl elmi hazırlığı ilə yanaşı natiq kimi də yadda qalır. İCTİMAİ-MƏİŞƏT NATİQLİYİ. Bu, nitqin geniş istifadə olunan növlərindən biridir. Adamlar həyatda müxtəlif münasibətlə (yubileylərdə, toylarda, bayramlarda, ad günlərində, dəfn mərasimlərində, stol arxasında və s.) başqaları qarşısında çıxış etməli, tost deməli, niiq söyləməli olurlar. Məişət zəminində söylənilən bu nitqlər digəıiəri ilə müqayisədə müəyyən xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Burada haqqında danışılan adamlar yalnız təriflənir, onların barəsində xoş sözlər söyiənilir, obrəziı ifadələrə, təmtəraqlı cümlələrə daha çox üstüniük veriiir. Natiqliyin bu növündən yubiley tədbirləri, şənliklər keçirilən zaman istifadə olunur. Yubileylər, əsasən, iki formada aparılır. Birincisi, görkəmli - adamların - elm, maarif və mədəniyyət xadimlərinin, yazıçı, aktyor, əmək və müharibə veteranları və başqalarının, həmçinin əlamətdar, tarixi günlərin qeyd olunması; ikincisi isə kiçik kollektivlərdə, ailədə dostiarla, yaxınlarla keçirilən yubiley şənlikləri. Yubileylərin forması və keçirilmə şəraiti fərqli olduğu kimi, orada söylənilən nitqlər, çıxışların ifadə tərzi də müxtəlif oiur. Birincidə bu tədbir, adətən, ciddi planda aparılır. Orada əvvəlcə bir nəfərin (müəssisənin rəhbəri və ya orada çalışan mötəbər adamlardan biri) giriş nitqi dinlənilir. Onun ardınca əvvəlcədən müəyyənləşdirilmış çıxışlar olur, xatirələr söylənilir. Danışanlar daha çox yubilyarın işindən, əmək fəaliyyətindən söhbət açırlar. Burada söylənilən nitq, işlədilən söz və ifadələr, cümlələr bir qədər nizamlı - düzümlü olur, atmacalara, replikalara, zarafata yol verilmir. Ailədə, kollektivdə dostlar arasında keçirilən yubiley şənliklərində danışanlar yubilyarın xarakteri, mənəvi keyfiyyətləri, insanlara münasibəti, cəmiyyətdə, ailədə mövqeyi və s. haqda söhbətlər ön planda olur. Bu söhbətlərdə zərif-duzlu atmacalara, incə yumora geniş yer verilir. Orada söylənilən xatirələr bir növ ürək nəğmələrini xatırladır, yubiley tədbirlərinin təsirini artırır. Məişət nitqinin çox geniş yayılmış forması toy mərasimlərində tamada - masabəylərin nitiqidir. Müxtəlif peşə sahibi olub, həm də tamada kimi fəaliyyət göstərən bu natiqlərin nitqini məclis əhli maraqla dinləyir, ondan eşitdiklərindən musiqi qədər həzz alırlar. Lakin həmişə belə olmur. Toy natiqlərinin bir qismi öz çıxışında münasib söz və ifadələri tapıb işlədə bilmir, fikrini ardıcıl şəkildə ifadə etməkdə çətinlik çəkir. Onlar şablon ifadələr işlədir, əhvalatları danışır, uzunçuluq edir, eşidənləri yorurlar. Halbuki müasir zövqlə bəzədilmiş toy salonlarında dilimizi yaxşı bilən, onun ifadə vasitələrindən məqamına görə istifadə etməyi bacaran natiqlər çıxış etməlidirlər. Məişət nitqinin digər forması hüzn mərasimində söylənilən vida nitqidir. Bu nitq həcmcə qısa və yığcam oiur, çox vaxt almır. Monoton ifadə tərzi bu nitqin əsas əlamətidir. Nitqin bu növü də qədimdir. Vətən, xalq, dövlət qarşısında öz borcunu ləyaqətlə yerinə yetirib həlak olanların, vəfat edənlərin dəfn mərasimində bir qayda olaraq ən məşhur natiqlər, söz ustaları nitq söyləmiş, mərhumun məziyyətlərindən danışır, onu yüksək qiymətləndirirlər. Son illərdə erməni işğalçılarına qarşı vuruşlarda şəhid olanların hər birinin dəfn mərasimində vida nıtqlərı söylənilmiş, onların vətən qarşısında xidmətləri qeyd edilmişdir. Belə nitqlərin gənclərə vətənpərvərlik hisslərinin aşılanmasında təsiri böyükdür. Dəfn mərasimlərində el ağsaqqallarının, ağbirçəklərin, dünyagörmüşlərin, ziyalıların və b. qəbirüstü söylədikləri nitqlər, orada mərhumun fəaliyyətini qiymətləndirmək, onun ideyalarının, işinin, əməllərinin, yaşayacağı haqda söz söyləmək, yas sahibini ovundurmaq, ona təsəlli vermək baxımından əhəmiy-yətlidir. Hal-hazırda yas yerlərində ictimaiyyətin bütün təbəqələrindən olan adamlar iştirak edirlər. Belə məclisləri aparanlar söhbət açdıqları mövzular, ifadə tərzi, şərh üsulu, nitqi və s. ilə adamları cəlb etməyi bacarmalıdır. Burada insanları düşündürən problemlərdən, qəm və kədəri unutduran məsələlərdən, həyatın doğurduğu problemlərdən, tərbiyə məsələlərindən və ya ölümə səbəb olan xəstəliklərdən, ondan qorunma yollarından söhbətlər aparmaq lazımdır. MÜHAZİRƏ-8 Diplomatik natiqlik. Səhnə natiqliyi. Ekran nitqi. Ədəbi dilin normaları
Diplomatik natiqlik Səhnə natiqliyi Ekran nitqi Ədəbi dilin normaları Nitqin üslubu Yüklə 150,1 Kb. Dostları ilə paylaş:
|