Mühazirə mətni plan sosial sfera və sosial struktur anlayışları

Real tarixi prosesin rəngarəngliyi əsas etibarilə zaman və məkan amillərinin təsiri nəticəsidir. Birinci qrup amillər bunu ifa­də edir ki, vahid tarixi inkişaf prosesi müxtəlif xronoloji mərhələlərə və dövrlərə bölünür. Məkan amilləri də çox mühüm olub, eyni vaxt ərzində, lakin müxtəlif ərazilərdə fəaliyyət göstərən ölkələrin və xalqların bir-birindən fərqləndiyini ifadə edir.

Tarixi prosesin rəngarəngliyi hər şeydən əvvəl, onun qeyri-bəıabər inkişaf etməsində təzahür edir. Bu qeyri- bərabərlik bəşər cəmiyyətinin ilk dövrlərindən özünü göstərmişdir. Belə ki, əlverişli təbiət şəraiti olan ərazilərdə yaşayan xalqlar və ölkələr belə şəraiti olmayanlara nisbətən sürətlə inkişaf edirdi. Sonrakı inkişaf gedişin­də qeyri- bərabərliyi şərtləndirən amillər silsiləsində təbii xarakterli amillər arxa plana keçir, istehsalın səviyyəsi, elmin və texnikanın inkişafı göstəriciləri üstün yer tutmağa başlayır.

Deyilənlərlə yanaşı tarixi prosesin rəngarəngliyi xeyli dərəcə­də tarixi mühit deyilən amilin təsiri ilə bağlıdır. Bunun aydın təzahürünü geridə qalmış xalqların özünəməxsus inkişafı yoluna düşməsində də görmək olar.

Nəhayət, tarixi prosesin rərıgarəngliyinə ölkənin daxilində siy­asi və ideoloji, sosial və mədəni amillər, subyektiv amilin inkişaf də­rəcəsi də müəyyən təsir göstərir. Məhz bunun nəticəsində eyni bır sosial zəmində yüksələn mədəniyyət, ideya, təsisat və təşkilatlar, həyat fəaliyyəti formaları bir-birindən fərqlənir.

Deyilənlər sübut edir ki, bir tərəfdən, tarixi proses bütün ölkələr və xalqlar üçün ümumi qanunauyğunluqlara və istiqamətlərə malikdir, digər tərəfdən, bu qanunauyğunluqların ayrı-ayrı ölkələrin konkret şəraiti və çərçivəsində reallaşması ümumi tarixi prosesin vəhdəti va bütövlüyü çərçivəsində müəyyən özünəməxsusluqlar yaradır.

“SİYASİ HƏYATIN FƏLSƏFİ TƏHLİLİ”

mövzusunda mühazirə mətni
PLAN
1.Cəmiyyətin siyasi sistemi, onun ünsürləri

2.Siyasi sistemdə dövlətin yeri və rolu

3.Siyasi hakimiyyət və siyasi rejim

4.Demokratiyanın mahiyyəti və inkişafı

5.Siyasi aksiologiya
Cəmiyyətin siyasi həyatını bir sıra elmlər (politologiya, siyasi sosiologiya, siyasi psixologiya və s.) öyrənir. O fəlsəfənin də ob­yektini təşkil edir. Belə ki, fəlsəfə siyasi hadisələrin və proseslə­rin mahiyyətini, onların qarşılıqlı təsirini araşdırır. Onun predmetinə həm də siyasət ilə hakimiyyətin əlaqələri, onun maddi və ideal formaları, dövlət, vətəndaş cəmiyyəti, siyasi şüur və digər pro­blemlər daxildir.

Siyasi aləmin çox müxtəlif ölçüləri (sosial- iqtisadi funksional, sosiomədəni, tarixi və sair) vardır. Siyasi həyatın fəlsəfi təhlilinə marağın artması nəticəsində fəlsəfənin xüsusi sahəsi- siyasi fəlsəfə yaranmışdır. O, siyasi həyatda baş verən prosesləri biri- birilə əlaqəli vahid kompleks halında götürür. Bu elm fəlsəfə ilə siyasi elmin qovuşuğunda yaranan sahədir. O, siyasət dünyasının mənəvi və dün­yagörüşü səpkiləıini öyrənir. Digər tərəfdən, siyasət insanların dün­yagörüşü. normativ və dəyər xarakterli əsaslarının formalaşdığı fəa­liyyət sahəsi olduğundan, siyasi fəlsəfə də cəmiyyətin siyasi sistemi və təşkili prinsiplərinə geniş diqqət yetirir

Cəmiyyətin siyasi həyatı insanların siyasi fəaliyyəti və bu prosesdə qərarlaşan əlaqələri əks etdirir. Burada cəmiyyətdəki müxtəlif sosial qüvvələrin siyasi hakimiyyətə münasibəti üzrə olan fəaliyyəti əsas yer tutur. Səciyyəvi cəhət budur ki, siyasi fəaliyyətdə hər bir sosial qrup özünün siyasi mənafelərini reallaşdırmağa çalışır.

Siyasi fəaliyyət prosesində insanlar arasında siyasi münasi­bətlər və əlaqələr formalaşır. Bu fəaliyyət gedişində siyasi təşkilatlar, partiyalar meydana çıxır, siyasi ideyalar və nəzəriyyələr yaranır.

Ümumilikdə, siyasət dedikdə ictimai həyatın müxtəlif sferaları­nın dövlət tərəfindən həyata keçirilən hökmranlıq və tabelik müna­sibətləri vasitəsilə idarə olunması başa düşülür. Siyasətin məzmunu dövlət işlərində, onun əsas istiqamətlərinin müəyyən olunmasında iştirakı əhatə edir. Buraya habelə, dövlətin fəaliyyətinin mahiyyətinin, formaları və vəzifələrinin müəyyən edilməsində iştirak daxildir.

Siyasətin məqsədi müəyyən sosial təbəqələr və siniflər üçün, habelə bütövlükdə cəmiyyət üçün məqbul hesab edilən hakimiyyəti həyata keçirmə şəraiti və üsullarını işləyib hazırlamaqdır. Onun mərkəzində siyasi hakimiyyət məsələsi durur. Sonuncu mürəkkəb məzmuna malik olub dövlət aparatını, siyasi partiyaları və hərəkatları, həmkarların və digər ictimai- siyasi təşkilatların məcmusunu əhatə edir.

Siyasət və siyasi fəaliyyət çətin və incə sahədir, o, daim elmin nailiyyətlərinə arxalanmağı tələb edir.

Siyasi fəaliyyətin strukturunda ümumi şəkildə aşağıdakı üç əsas momenti göstərmək olar: birinci cəmiyyətin mövcud mərhələsindəki bütün imkanları və sosial qüvvələrin nisbətini nəzərə almaqla yaxın və perspektiv məqsəd və vəzifələr işləyib hazırlamaq məharəti; ikinci, qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmağın effektiv metodlarını, vasitələrini və sosial qüvvələrin təşkili formalarını müəy­yənləşdirmək; üçüncü, qarşıya qoyulmuş vəzifələri həll edə biləcək kadrları seçmək və yerləşdirmək.

Siyasətin səciyyəvi əlamətləri aşağıdakılardır: o universal, hə­rtərəfli xarakter daşıyır; dövlətlə bağlı olduğu üçün ictimai həyatın bütün tərəflərinə güclü təsir göstərir. Siyasət mövcud cəmiyyətdəki siyasi münasibətlər, siyasi institutlar və siyasi ideologiya va­sitəsilə həyata keçirilir. Birinci tərəf (siyasi münasibətlər) böyük in­san qrupları arasında siyasi hakimiyyətə nəzərən olan münasibətləri ifadə edir. İkinci (siyasi institutlar) vətəndaşların siyasi fəaliyyətinin təşkili formalarını, siyasi təşkilatları əhatə edir. Üçüncü tərəf (siyasi ideologiya) insanların siyasi fəaliyyətini şüurda sistemli şəkildə əks etdirən baxışların, ideyaların və nəzəriyyələrin məcmusudur.

Siyasət iqtisadiyyat ilə sıx əlaqədədir. Bu İkİ təıəf dialektik vəhdətdə çıxış edir. Bir tərəfdən, siyasətin, siyasi fəaliyyətin fo­rmalaşması xeyli dərəcədə iqtisadi həyat göstəriciləri ilə şərtlənir. Digər tərəfdən siyasət iqtisadi inkişafa fəal əks təsir göstərir. Məsə­lən, müasir dövrdə əsas yeri tutan bazar iqtisadiyyatına keçmək si­yasi ideologiyası yeni iqtisadi reallığın yaranmasına gətirib çıxarır. Nəzərdə tutulmalıdır ki, siyasət ilə iqtisadiyyatın qarşılıqlı əlaqəsi birbaşa və xalis şəkildə baş vermir. Həmin pro­sesə müasir elmi- texniki tərəqqi, ekoloji mühit, milli psixologiya, din amili və s. əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.

Cəmiyyətin siyasi həyatı xeyli dərəcədə onun mənəvi mədəniyyətinin təsiri altında formalaşır. Mənəvi mədəniyyət si­steminə daxil olan əsas elementlər (mənəvi dəyərlər, ideyalar, adət və ənənələı, davranış normaları), siyasi institutların formalarının (məsələn dövlət quruluşunun) seçilməsində və onların fəaliyyətində mühüm yer tutur. Bütövlükdə, mənəvi mədəniyyətin siyasi həyata təsiri aşağıdakı istiqamətlər üzrə baş verir: fərdlərin sosiallaşması v.ı formalaşması; dəyərlər sisteminin yaradılması və tətbiq olun­ması; fəaliyyət, hərəkət və davranışın ümumi etalonlarının işlənib hazırlanması; müəyyən institutların, təşkilatların və sistemlərin yara­dılınası. Mənəvi mədəniyyətin siyasi həyata təsiri özünün ən parlaq aludəsini siyasi mədəniyyətdə tapır. Siyasi mədəniyyət insanların hakimiyyətə münasibətini ifadə edir, siyasətin formalaşması və həyata keçirilməsi üsullarını göstərir.

Cəmiyyətin siyasi həyatı buradanı siyasi institutların məcmu­sunu ifadə edən siyasi sistem ilə sıx bağlıdır. Cəmiyyətin siyasi sistemi çox mürəkkəb məzmuna malikdir. Onun tərkibində institusional (təşkilatlar, təsisatlar); tənzimedici (normalar); funksional (va­hid sistem daxilində elementlərin funksiyası, siyasi rejim); ideoloji (nəzəriyyə və baxışlar) və kommunikativ (əlaqələndirici, birləşdirici) səpkiləri ayırmaq olar. Siyasi sistemin bu səpkiləri içərisində cəmiyyətin siyasi təşkili daha çox diqqəti cəlb edir. Onurı əsas tərəfləri dövlət, siyasi partiyalar və ictimai- siyasi təşkilatlardır.

Müasir cəmiyyətdə ictimai həyatın bütün sahələrində siyasiləşməsi meyli müşahidə olunur. Özü də bu meyl getdikcə sürətlənməkdədir. Bunu ondan görmək olar ki, indi cəmiyyətin demək olar ki, hər bir üzvü siyasətə, siyasi proseslərə dərin maraq göstərir. Hazırda hamı özündən asılı olmayaraq siyasi həyatın kütləvi axınına və burulğanına qoşulur, insanların siyasi həyatda iştirakının yeni- yeni formaları və vasitələri yaranır. Bunların sırasında ictimai- siyasi partiyaların, digər kütləvi ictimai- siyasi təşkilatların, hərəkatların və birliklərinin sayının artması əsas yeri tutur. Onların tərkibində əhali­nin getdikcə daha geniş kütlələri əhatə olunmaqdadır.
Siyasi sistemdə dövlətin yeri və rolu

Cəmiyyətin siyasi təşkilində mərkəzi yeri dövlət tutur. Dövlətin mahiyyəti haqqında çoxlu fikirlər söylənilmişdir. Vaxtilə Ari­stotel göstərirdi ki, dövlət ümumi faydanın başa düşülməsi nəticə­sində əmələ gəlir və xoşbəxt yaşayış üçün yaradılır. XIII əsrdə ya­şamış böyük Azərbaycan mütəfəkkiri N.Tusi dövləti ümumi razılığın, ictimai müqavilənin məhsulu hesab edirdi. Bu fiKİr yeni dövr fəlsəfə­sində ictimai müqavilə nəzəriyyəsi adı altında geniş yayılmışdı (T Hobbs, Spinoza, J.Russo). Hegel dövlətin əsasını zorakılıqda görürdü, marksizm fəlsəfəsi dövləti bir sinfin digərini istismar etmək və əzmək maşını hesab edirdi. M.Veberin fikrincə dövlət bir qrup in­sanların başqaları üzərində legitim (qanuni) zorakılığına əsaslanan ağalıq münasibətidir.

Dövlətin ümumi vəzifəsi ölkənin mövcudluğu üçün zəruri olan birgəyaşayış qaydalarını qorumaq və insanın bütün qüv­vələrinin inkişafına kömək etməkdir. Bu cəhətə xüsusi diqqət ve­rən Hegel göstərirdi xi, dövlət ictimai qaydaları qoruyan təşkilatdır, o, gecə növbətçisinə bənzəyir. Əsas məqsədi öz vətəndaşlarının sakitliyiııi qorumaqdır. Monteskyö də dövləti vətəndaşların keşiyini çəkən alət hesab edirdi.

Müasir politoloji fikirdə dövlət dedikdə insanların, ictimai qru­pların, siniflərin və birliklərin birgə fəaliyyətini və münasibətlərini təşkil edən, istiqamətləndirən və onlara nəzarət edən əsas siyasi sis­tem başa düşülür. Dövlət cəmiyyətdə hakimiyyətin və bu hakimiyyətin mərkəzləşdirilmiş ifadəsi olan siyasətin mərkəzi institutu hesab olunur.

Dövlətə verilən başqa bir tərif də diqqəti cəlb edir ki, dövlət cəmiyyətin yaşaması və tərəqqisinə kömək edən, bütöv bir tam kimi götürülən xalqın mütəşəkkil hüquqi həyatını təmin edən, hakimiyyət institutlarının (qanunverici, icraedici və məhkəmə) normal fəaliy­yətini həyata keçirən, öz ərazisini nəzarətdə saxlayan, xalqını xarici təhlükədən qoruyan, digər dövlətlər qarşısında öz öhdəliklərini yeri­nə yetirməyə təminat verən, təbii mühiti və mədəni dəyərləri hifz edən orqanlar sistemidir.

Dövlət digər sosial institut­lardan aşağıdakı əlamətlərinə görə fərqlənir: hakimiyyətdə olan qüv­vələrin müəyyən sosial bazaya (sosial qrupların, siyasi partiyaların və ictimai hərəkatların şəxsində) malik olması; mərkəzdə və yerlər­də xüsusi hakimiyyət aparatının mövcudluğu; cəmiyyətdə həyata keçirilən bütün qeyri- iqtisadi məcburiyyət formaları (zorakılıq) üzə­rində təkbaşına ağalıq; müəyyən əraziyə və sərhədlərə malik olmaq (suverenlik); bütün vətəndaşlar üçün məcburi olan qanunlar qəbul etmək, daxili və xarici siyasət yeritmək səlahiyyəti; əhalinin müxtəlif təbəqələrindən vergilər toplamaq; pul nişanları buraxmaq; büdcə siyasəti yeritmək və sair.

Dövlətdən danışarkən onun mənşəyi məsələsinə də diq­qət yetirilməlidir. Bu münasibətdə müxtəlif baxışlar mövcuddur. Yuxarıda adı çəkilən ictimai müqavilə nəzəriyyəsi onlardan biridir. Digər bir nəzəriyyə zorakılıq nəzəriyyəsi adlanır. Marksist fəlsəfə dövlətin yaranmasını ictimai əmək bölgüsünün nəticəsində xüsusi mülkiyyətin və siniflərin meydana gəlməsi ilə bağlayır. İbtidai cəmiy­yətdə xüsusi hakimiyyət orqanı yox idi, idarəçiliyi bütün ağsaqqallar aparırdılar. Onların qəbilə daxilində nüfuzu şəxsi keyfiyyətləri (təcrübəsi, mərdliyi və ağıllığı) ilə ölçülürdü. Sonralar ictimai həyatın mürəkkəbləşməsi xüsusi idarəçilik orqanının- dövlətin yaranmasını zəruri etmişdir. Lakin dövlət boş yerdə yaranmamışdır. Onun kökləri keçmiş qəbilə əyanlarına və hərbi başçılara gedib çıxır.

Dövlətin mənşəyi müxtəlif regionlarda tam eyni olmamışdır. Bu münasibətdə vaxtilə K.Marksın irəli sürdüyü “Asiya istehsal üsulu» anlayışı diqqəti cəlb edir. O göstərildi ki, qərbdən fərqli ola­raq bir sıra şərq ölkələrində xüsusi mülxiyyət ayrı- ayrı sahibkarlara deyil, əsasən dövlətə məxsus olmuşdur. Bu ölkələrdə dövlət xüsusi rol oynayırdı. On illər boyu davam edən ənənələr, müxtəlif qo­humluq və yerliçilik əlaqələri cəmiyyətdəxi sosial mənafelər arasın- daxı ziddiyyətləri müəyyən qədər yumşaldırdı. Şərq ölkələrində dövlətin mənşəyini tədqiq edən alimlər arasında belə bir fixir geniş yayılmışdır ki, bu ölxələrdə dövlət siniflərin yaranmasından əvvəl meydana gəlmişdir Bu hal ırı miqyaslı İqtisadi məsələləri (geniş və mürəkkəb irriqasiya sistemləri, strateji əhəmiyyətli yollar çəkilişi və sair) həll etməyə olan obyektiv tələbatın nəticəsi kimi çıxış etmişdir.

Dövlətin cəmiyyətdə rolu onun yerinə yetirdiyi funksiyalarda ifadə olunur. Müasir dövlət aşağıdaxı əsas daxili və xarici funksıyaları həyata keçirir: mövcud dövlət quruluşunu qoruyub saxlamaq; cəmiyyətdə sabitliyi və ictimai qaydaları təmin etməx; baş verə biləcək sosial təhlükəli münaqişələri vaxtında aşkar edib aradan qaldı­rmaq; iqtisadiyyatın əsas sahələrini tənzimləmək; ölkə daxilində sosial, mədəni elmi, milli və ekoloji siyasət yeritmək; beynəlxalq miqyasda öz ökəsinin mənafelərini həyata keçirmək; ölkənin etibarlı müdafiəsini təşkil etmək.

Müasir dövrdə bazaı münasibətlərinin formalaşması ilə əla­qədar olaraq dövlətin iqtisadiyyata tənzimedici təsiri məsələsi xüsu­si əhəmiyyət kəsb edir. Burada belə bir cəhəti qeyd edək ki, dövlətin iq­tisadiyyata idarəedıci təsiri mürəkkəb prosesdir. O, aşağıdakı iki cə­həti nəzəıciə tutur; birincisi, dövlət müxtəlif vasitələrlə (təsərrüfat qanunvericiliyi, vergi siyasəti və sair) iqtisadiyyata həddən artıq güclü təsir göstərdikdə sahibkarların fəaliyyəti məhdudlaşır, onlar öz kapitallarını iqtisadiyyata qoymaqda daha çox ehtiyat edirlər. İkincisi, bütövlükdə cəmiyyət miqyasında təzahür edən ümumi və geniş miqyaslı məsələlərin (iqtisadiyyatın texniki təchizatı, düzgün struktur siyasəti yeridilməsi, iqtisadiyyatın maliyyə cəhətdən sağlamlaşdırılması və sair) həlli, dövlətin fəaliyyətindən kənaıda qeyri- mümkündür.

Müstəqillik qazandıqdan sonra Azərbaycan xalqı milli dövlət quruculuğu vəzifəsini həyata keçirməyə başlamışdır. Bu yolda atılan addımların nəticəsidir ki, Azərbaycan dövləti daxildə siyasi sabitliyin möhkəmləndirilməsində, habelə, beynəlxal miqyasda öz suverenliyi­nin təmin edilməsində əhəmiyyətli uğurlar qazanmışdır. Siyasi həy­atın demokratikləşdirilməsi və hüquqi dövlət quruculuğu xətti davam etdirildikcə onların sayı daha da artacaqdır. Milli dövlətçilik ideyası belə bir prinsipə əsaslanır ki, dövlət yalnız öz xalqının şüurunda dərin kök saldıqda həqiqətən möhkəm olur. Deməli, dövlətin taleyi xalqın mənlik şüurunun xarakteri və inkişaf səviyyəsin­dən xeyli dərəcədə asılıdır. Çünki hər bir xalq bir qayda olaraq özünə müvafiq olan və ruhuna uyğun gələn dövlət quruluşuna malik olur. Dövlət müəyyən struktura malik olan ictimai orqanizm kimi çıxış edir. O, cəmiyyətdə mövcud olan bütün insanları vahid bir tam kimi birləşdirir, onların siyasi cəhətdən bir araya sığmasını təmin edir. Hegel göstərirdi ki, dövlət empirik baxımdan bir- birindən aralıda mövcud insanlar çoxluğunun konkret vəhdətidir. Doğrudanda hər bir dövlətə daxil olan vətəndaşlar məkanca dağınıq ərazidə yaşayır, zaman baxımından müxtəlifdirlər. Onların subyektiv mənafe­ləri də eyni olmur. Dövlətin əsas mahiyyəti bundadır ki, o bütün bu rəngarəngliyin bir- birilə əlaqəsini və vəhdətini təmin edir, sanki xal­qı bütöv bir bədən cisim halında birləşdirir. O aşağıdakı iki tərəfin birliyinin zəruriliyini əsaslandırır: birinci, insanların bütöv bir tam ki­mi vahid cəmiyyətdə yaşaması üçün onların fərdi mənafeləri ümu­miyə tabe etdirilməlidir; ikinci, öz növbəsində cəmiyyət də onun tərkib hissələrini təşkil edən vətəndaşlarının rifahı qayğısına qalmalıdır.

Hər bir dövlət inzibati- idarəetmə aparatına, qanunverici və icraedici orqanlara malikdir. Hakimiyyətə əsaslanan idarəetmə si­stemi xüsusi növlü fəaliyyət sahəsidir. Onun obyektini vətəndaşların fəaliyyətinin müxtəlif sahələri, onların əməyi, vərdiş və bilikləri, ünsiyyətin qanun və qaydaları təşkil edir. Bu idarəçiliyin vasitələri müxtəlif hüquqi qanunlar və normalar, siyasi ideologiya, mülki işləri və istehsal fəaliyyətini tənzimləyən aktlar, xüsusi silahlı dəstələrdir İdarəetmənin subyekti bütünlükdə idarəetmə aparatıdır.

Hər bir dövlət özünün idarəçilik formaları, siyasi rejimi və dövlət quruluşu formalarına görə səciyyələnir. Dövlətin forması dedikdə birinci növbədə idarəçiliyin və siyasi hakimiyyət institutlarının necə qurulması başa düşülür. Bu məsələ həm də mərkəz ilə yerlər arasında qanunvericilik haKİmiyyətinin bölünməsi ilə bağlıdır. Belə ki, əgər qanunvericilik funksiyaları yalnız mərkəzin əlində cəm­lənirsə, onda dövlət unitar hesab olunur (Fransa, İtaliya, Azərbay­can). Digər halda, yəni ölkədəki ərazi vahidləri özü üçün qanunlar qəbul etmək səlahiyyətinə malik olursa, onda bu federativ dövlət adlanır (məsələn, müasir Rusiya, ABŞ, Mexsika və sair).

İdarəçilik dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsi forması ilə də sıx əlaqəlidir. Bu münasibətdə monarxiya və yaxud res­publika forması ola bilər. Monarxiya (taxbaşma hakimiyyət) bütün hakimiyyətin bir nəfərin əlində mərKƏzləşməsi deməkdir. Həmin şəxs hakim sülaləni təmsil edir. Bu halda hakimiyyət irsən keçir, idarəetmənin respublika forması isə bununla səciyyələnir kİ, hakimiyyət xalqın seçmiş olduğu nümayəndəli orqanlar tərəfindən həyata keçi­rilir. Bu formada qanuna görə xalqın əksəriyyəti hakimiyyətin mənbəyini təşkil edir. O, hüquqi qaydalara riayət olunmasını, aşkarlığı, hakimiyyət bölgüsünü nəzərdə tutur.

Siyasi hakimiyyət və siyasi rejim

Siyasi sferanın mərkəzi problemlərindən biri hakimiyyət məsələsidir. Hakimiyyət siyasətin əsası və həyata keçirilmə va­sitəsidir. Hakimiyyət dedikdə insanlar arasında hökmranlıq və tabelik münasibətləri, onların fəaliyyətinin məcburi qaydalar və no­rmalar şəklinə salınması başa düşülür. Beləliklə, hakimiyyət insanları idarə etməyə yönələn mütəşəkkil xarakterli iradə və qüvvədir. Hakimiyyət ideyasının köklərı şəxsiyyətlərarası münasibətlərin xarakteri və insanın təbiəti, onun biopsixoloji mövcudluq keyfiyyəti ilə ayrı­lmaz bağlıdır. Onun əsasını sadəcə söz və təbliğat deyil, bir qrup adamların iradəsini başqalarına tabe edən zorakılıq təşkil edir. Əl­bəttə, bu tabeçilik təkcə güc vasitələrinə arxalanmamalıdır. Hakimiyyətin həqiqi hörməti o vaxt təmin edilir ki, hüquq və əxlaq vəh­dətdə götürülür, əhalinin intellektual göstəricilərinə arxalanılır.

Siyasi hakimiyyətin subyekti və obyekti vardır. Birinci, onu həyata keçirən siyasi idarəetmə orqanlarını əhatə edir. Hakimiyyətin obyekti isə onların fəaliyyətinin çoxtərəfli növləri və sahələridir. Siyası hakimiyyət özünün ümumi olması, yəni müxtəlif sahələrdə çalışan şəxslərə, sosial qruplara və institutlara aid olması ilə seçilir. Məhz tərəflər arasındakı münasibətlər və fərqlər hakimiyyətin sosial əsaslarını ifadə edir. Siyasi hakımiyət yalnız legitim (qanuni, xalq tə­rəfindən tanınan) xarakter daşıdıqda öz sabitliyini təmin edə bilir. Si­yasi hakimiyyətin legitimliyi aşağıdakı üç formada çıxış edir: a) haki­miyyət tarixi ənənələrə əsaslandıqda (məsələn monarxiya); v) ra­sional leqal olduqda, yəni seçki yolu ilə yaradıldıqda, s) harizmatik xarakter daşıdıqda, yəni, siyasi rəhbərin dahi şəxsi key­fiyyətlərinə inama əsaslandıqda.

Siyasi sistemin mühüm bir göstəricisi hakimiyyət böl­güsünün düzgün həyata keçirilməsidir. Söhbət qanunverici (qa­nunlar verən), icraedici (verilmiş qanunlar əsasında idarəçiliyi həy­ata keçirən) və məhkəmə (qanunların qorunmasına nəzarət edən və ədalət məhkəməsi həyata keçirən) hakimiyyətinin bir- bilindən ay­rılmasından və onlar arasındakı münasibətlərin aydın ifadə edi­lməsindən gedir. Hakimiyyətin bu üç əsas qanadının müstəqilliyi təmin edilmədikdə normal idarəetmə həyata keçirilə bilmir, ciddi əyintilər baş verir.

Dövlət hakimiyyətinin ayrılmaz tərəfini siyasi rejim təşkil edir. O, hakimiyyəti reallaşdırmağın vasitələri və metodlaıının məcmusu deməkdir. Siyasi rejim bunu ifadə edir ni, dövlətin cəmiyyətdəni ida­rəçiliyi, yəni dövlət və hakimiyyəti, demokratın parlamentarizm metodlarına, yoxsa antidemokratik (totalitar) formalara əsaslanır. Siyasi rejimin totalitar, liberal və demokratik növləri mövcuddur.

Qeyri- demokratik rejimlər sırasında avtoritar rejim aparı­cı yer tutur. Onun fəaliyyəti hüquqa zidd olan hakimiyyət praktikasını ifadə edir. Bu cür rejimlərə misal olaraq şərq despotizmini, orta əsrlərdəki mütləqiyyət üsul- idarəsini göstərmək olar. Son yüzillikdə isə avtoritar rejim həm də bir sıra hərbi- polis və faşizm fo­rmasında təzahür edir. Qeyd edən ni, avtoritar və totalitar rejimlər bir- birinə çox yaxındır və bəzən eyni mənada işlənilir. Totalitar la­tınca tam, ümumi məcburiyyət mənasını verir. O, ictimai həyatın bütün sahələrinin sərt dövlət nəzarətinə tabe edilməsi ilə sə­ciyyələnir. Nəinki iri miqyaslı hadisə və proseslər, hətta hakim ide­ologiyaya zidd düşünən ayrı- ayrı şəxslər də dövlətin diqqətindən kənarda qalmır. Bu rejim öz sərtliyinə görə XX əsrin despotizmi ad­landırılır. Totalitar siyasi rejim şəraitində Kütləvi informasiya va­sitələri də ancaq dövlətin xəttini yeridir. Şəxsiyyət hüquqsuz və­ziyyətə düşür, o, nəhəng dövlət maşınının sadə bir vintciyinə çevrilir. Bu rejim həm də aşağıdamlarla səciyyələnir: sərt hakimiyyət pi­ramidasının mövcudluğu, Kütləvi terror və represiya, daxili və xarici düşmən axtarmaq cəhdləri və sair.

Totalitar rejimə əyani nümunə kimi keçmiş SSRİ-də mövcud olan quruluşu və faşizmi göstərmək olar. Faşizm (topa, əlaqə, birlik deməkdir) totalitarizmin ifrat həddini təşkil edir. O, hər cür demokratizmə və tərəqqiyə zidd olan diktaturanı hə­yata keçirir. Faşizm kütləvi terroru güclü ideoloji təsir sistemi ilə tamamlayır. Həmin ideologiya isə təbliğatın çox müxtəlif demoqogiya formalarını və incə yalanları əldə rəhbər tutur. O, irqçiliyə, şovinizmə, zorakılığa, şəxsiyyətə pərəstişə, dövlətin şəxsiyyət üzərində tam hökmranlığına, ictimai həyatın bütün tərəflərinin miletaristləşdirilməsinə haqq qazandırmağa çalışır.

Qeyri- demokratik rejimin bir növü də oliqarxiyadır (azsaylı adamların hökmranlığı). Oliqarxiya dedikdə kiçik miqdarda qrupların siyasi və iqtisadi həyatda hökmranlığı başa düşülür. Onun xüsusi forması olan maliyyə oliqarxiyası əsasən kapitalizmdə mövcud olur. O, sənaye və bank sahibkarları qrupunun ölkənin iqtisadi və siyasi həyatında hökmranlığını ifadə edir.

Demokratiyanın mahiyyəti və inkişafı

Totalitarizmin əksini təşkil edən siyasi rejim demokratiya (xalq hakimiyyəti deməkdir) adlanır. Bu rejim ilk dəfə qədim Yu­nanıstanda meydana gəlmişdir sosial- fəlsəfi fikir tarixində demokratiyaya münasibət bu mənalı olmamışdır. Məsələn, Platon ona nif­rət bəsləyirdi, Aristotel də demokratiyanı o qədər xoşlamırdı. Yeni dövrdə isə kapitalizmin təşəkkülü ilə əlaqədar olaraq mülkiyyətçilərin hüquqlarını müdafiə edən dövlət quruluşuna rəğbət artdı. Təsadüfi deyildir ki, bu dövrün təlimləri (C.Lokk, Ş.Monteskyö) qanunların müdafiə olunmasına, siyasi azadlığın mühüm təminatı kimi yanaşır­dılar.

Müasir dövrdə demokratiyanın liberal (insan huququ konsepsiyasına əsas­lanan), eqalitar (ümumi bərabərliyə arxalanır) və üzvi demokratiya adlanan növləri vardır. Son illərdə axırıncı formanın tərəfdarları ço­xalmaqdadır. Bu forma ayrıca bir fərdə və ya kütləyə deyil, bütövlükdə xalqa əsaslanır. Bir çox müəlliflərin fikrincə məhz üzvi de­mokratiya xalqın öz siyasi taleyini müəyyən etməsinə imkan verir. Bəzən belə bir fikir də söylənilir ki, qərb ölkələrində demokratiyaııın liberal- demokratik və totalitar- eqalitar formaları üstünlük təşkil edir. Buna görə də həmin ölkələr üzvi demokratiyaya keçmək iqtidarında deyildir. Bu münasibətlə şərq ölkələri tamamilə başqa vəziyyətdədir. Həmin ölkələrin xalqlarında kollektiv qeyri- şüuri forma qərbə nisbətən daha çox inkişaf etmişdir, qərbdə isə fərdi rasional psixologiya üstünlük təşkil edir.

Demokratiya xalq hakimiyyəti deməkdir. O, siyasi idarəçilik orqanlarının bütün səviyyələrini azad seçkilər əsasında, xalqın nümayəndələri tərəfindən təmsil olunmasını nə­zərdə tutur. Siyasi idarəçilikdə azadlığın digər tərəfi liberalizm (hərfi mənası azad deməkdir) adlanır. O azadlığı ümumi və geniş mənada götürür. Onu fikir plüralizmi, sahibkarlıq fəaliyyətinin azadlığı, söz azadlığı, vicdan azadlığı və s. kimi təsəvvür edir. Liberal demokra­tiya anlayışı, demokratizm ilə liberalizmin əlaqələndirilməsidir.

Demokratiya anlayışı azadlıq anlayışından ayrılmazdır, lakin o təkcə azadlıq ideyası ilə məhdudlaşmır. Demokratiya həm də bu ideyanın qanun statusu alması və praktiki həyata keçirilməsini ifadə edir. Demokratik cəmiyyətin siyasi sistemi aşağıdakı üç prinsipə əsaslanır: konstitusiyalı idarəçilik, insan hüquqlarının qorunması və hamının qanun qarşısında bərabərliyi. Azad cəmiyyətdə qanunlar hər şeydən yüksəkdə durmalıdır. Normal demokratik dövlətdə birinci növbədə siyasi azadlıq mövcud olmalıdır. Bu isə o deməkdir ki. vətəndaşların sosial əhəmiyyət kəsb edən bütün hərəkətləri qanun­lara uyğun olmalıdır. İstər söz azadlığı, istərsə də fəaliyyət azadlığı mütləq mənada anlaşılmamalıdır. Çünki azadlıq məsuliyyət hissindən kənarda mövcud deyildir. Bu hissdən məhrum olan adam öz hərəkətinin gələcək nəticələrini görmür, onun üçün başqaları qarşısında cavabdehliyi anlamır. Nəticədə, azadlıq özbaşınalıq və anarxiya kimi qəbul olunur. Əslində isə demokratik cəmiyyətdə daha güclü hakimiyyət olmalıdır. Əks halda demokratiya özü- özünün əksınə çevrilir, bu halda qanunlara məhəl qoymayan, demoqoqiyaya və yalançılığa əsaslanan oxlokratiya (kütlə hakimiyyəti) hökrn sürür.

Demokratiya iki formada birbaşa və vasitəli həyata keçirilə bilir. Birinci forma öIkə üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsə­lələrin xalq tərəfindən nıüzakirəsini və müvafiq qərarlar qəbul edil­məsini nəzərdə tutur. (Məsələn ölkəmizdə ictimai həyatın bu və ya digər sferasında fəaliyyəti tənzim edən qanunların ümumxalq müzakirəsi, referendum keçirilməsi və s.). Demokratiyanın ikinci for­ması (nümayəndəli demokratiya) o deməkdir ki, xalqın səsvermə yolu ilə seçdiyi nümayəndəli orqanlar ictimai həyatın müxtəlif tərəf­lərinə dair siyasi qərarlar qəbul edir, qanunlar işləyib hazırlayır, pro- qıamlar həyata keçirirlər. Seçilmiş nümayəndələr xalqın mənafeyini təmsil edirlər.

Demokratik cəmiyyətdə azlığın çoxluğun iradəsinə tabe olması prinsipi hökm sürür. Lakin bu prinsip heç vəchlə şəxsiyyətin hüququnun pozulması, azlığın (siyasi, etniki və ya dini baxımdan olan azlığın) iradəsinin tapdalanması demək deyildiı. Çünki demokratik qanunlar və institutlar bütün vətəndaşların hüquqlarını müdafiə edir. Demokratik siyasi sistemdə bütünlükdə cəmiyyət Konstitusiya (Əsas qanun) əsasında fəaliyyət göstərir. Burada həm də ictimai rəy mühüm əhəmiyyət kəsb edir, fikir plüralizmi, çoxpartiyalılıq, kütləvi informasiya vasitələ­rinin azad fəaliyyəti təmin olunur.

Liberal demokratik cəmiyyətdə insan hüquqlarının qorunmasına xüsusi diqqət yetirilir. Burada hər bir vətəndaşın həyat, əmək, öz şəxsiyyətini qorumaq hüququ, söz və fikir azadlığı qəıarlaşır. Şəx­siyyətin ən yüksək ləyaqəti onun azad olmasındadır. Təsadüfi deyil­dir ki, Hegel azadlığı insanın başı üzərində yerdəki zülmkarların və allahların simvolunun yox olması kimi qiymətləndirirdi.

Ölkəmizdə demokratiyanın genişlənməsi gedişində şəxsiyyə­tin hüquqları da artır. O, özünün insani mahiyyətini daha dolğun ifa­də etmək, mənəvi ehtiyaclarını ödəmək, azadlığının hüdudlarını və ləyaqət hissini inkişaf etdirmək üçün yeni- yeni imkanlar əldə edir. Əslində şəxsiyyətin azadlığı iki əsas tərəfi birləşdirir. Bunlardan birincisi onun zorakılıqdan qorunmasıdır (buna hüquqi dövlət tə­minat verir). İkincisi isə onun fıkir, baxış və iradəsinin toxunulmaz­lığı və onların ictimai həyatda reallaşdırılmasına şərait yaradılmasıdır (bunu demokratiya təmin edir). Deyilənlər sübut edir ki, həqiqi azadlıq yalnız demokratik cəmiyyətdə mümkündür. Demokratik ictimai quruluş həı bir adamın siyasi yetkinliyinə və əqidəsinə mü­vafiq olaraq cəmiyyət tərəfindən tanınmasına və ona hörmət edi­lməsinə şərait yaradır. Bu quruluşda insanın müstəqilliyi ali dəyər kimi qiymətləndirilir, onun ləyaqətinə hörmətlə yanaşılır. Şəxsiyyətə öz təşəbbüsrarlığını genişləndirmək üçün real imkanlar açılır. Cəmiyyət üzvlərinə tədricən belə bir fikir aşılanır ki, yalnız azad düşünməyi və hərəkət etməyi bacaran şəxs mövcud şəraitin diktə etdiyi variantlardan ən ağıllısını seçmək iqtidarındadır. Deyilənlər göstərir ki, insanın zəkasına hörmət və azadlığının qorunması demonratiyanın ən mühüm prinsiplərindəndir.

Hazırda ölnəmizdə bazar münasibətlərinə və demokratizmə əsaslanan cəmiyyət qurulmaqdadır. İIk nəzərdə belə görü­nə bilər ni, bazar ilə demokratiya bir- birinə o qədər də yaxın de­yildir. Əslində bu iki anlayış arasında dərin əlaqə mövcuddur. Bu əlaqə əsas etibarilə iki amil ilə şərtlənir: birincisi, hər bir xüsusi mülkiyyətçi dövlətə öz rəqibi deyil, onun mülkiyyət hüququnu qoruy­an müttəfiqi və himayəçisi kimi baxmalıdır. Məhz mülkiyyət hüququ­nun toxunulmazlığının təmin edilməsi, onun sahibinə öz işini uzun müddətli strategiya əsasında qurmaq imkanı verir. Belə olduqda mülkiyyətçinin buraxdığı məhsula çəkilən xərclər aşağı düşür. Digər tərəfdən məhsulun keyfiyyəti yaxşılaşır və rəqabətə davam gətirmə qabiliyyəti yüksəlir. Buradan aydın olur ki, demonratikləşmənin ge­nişlənməsi və sabit demokratik rejimin yaradılması səmərəli bazar münasibətlərinin formalaşmasının çox mühüm şərtidir.

İkincisi, demokratiya mühüm dövlət və idarəçilin məsələlərini əhalinin Əksəriyyətinin mənafelərinə uyğun surətdə həll etmək üçün şərait yaradır. Nəticədə həmin dövrün xalq təsərrüfatı üçün daha mühüm olan istiqamətlər və sferalar inkişaf etdirilir.

Müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycan demokratik cə­miyyət quruculuğuna başlamışdır. İctimai həyatın bütün tərəflərində əsaslı demokratik islahatlar həyata keçirilir. Respublikanın ilk müs­təqil Konstitusiyası (Əsas Qanunu) qəbul olunmuşdur. Milli Məclis və digər seçkili orqanlar fəaliyyət göstərir. Ümumxalq seçkisi yolu ilə pre­zident seçkiləri keçirilmişdir.

Hərtərəfli demokratikləşdirmə xətti bütün sferaları əhatə edir. İqtisadi sahədə onun əsas istiqamətləri aşağıdakılardır: dövlət mülkiyyətinin ardıcıl surətdə özəlləşdirilməsi və xüsusi mülkiyyətin inkişaf etdirilməsi, iqtisadiyyatda bazar münasibətlərinin daha da möhkəmləndirilməsi, azad rəqabətə və sahibkarlığa meydan açılması, iqtisadiyyatın idarə olunmasında demokratik metodların geniş mi­qyasda tətbiqi, inzibati- amirlik üsullarının aradan qaldırılması.

Siyasi həyatın demokratikləşməsi bütünlükdə siyasi sistemin əsaslı surətdə yeniləşdiıilməsində, seçkili orqanların rolunun artırı­lmasında, milli dövlət quruculuğunun davam etdirilməsində, hüquqi dövlətin yaranması yolunda ardıcıl addımların atılmasında, siyasi həyatda plüralizmin, aşkarlığın, söz və fikir azadlığının təmin edilmə­sində, siyasi partiyaların fəaliyyətinə geniş meydan verilməsində təzahür edir.

Demokratikləşmə xətti həm də mənəvi sferada davam etdirilməkdədir. O, buıada hər şeydən əvvəl insanın qabiliyyət və imkan­larını hərtərəfli inkişaf etdirmək üçün tələb olunan bütün mənəvi şə­raiti yaratmağı nəzərdə tutur. Söhbət elmdə, təhsildə və mədə­niyyətdə uzun illər ərzində kök salmış demokratizmlə bir araya sığ­mayan stereotiplərin aradan qaldırılmasından, bu sahələrdə azad bəhsləşmə, sərbəst yaradıcılıq mübahisələrinin genişləndirilməsin­dən, insanların şüur və psixologiyasında demokratizmin dərin kök salmasına nail olmaqdan gedir.

Demokiatik siyasi rejimin mühüm müqəddəm şərtlərini və əsasını vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət təşkil edir

Vətəndaş cəmiyyəti ideyasını ilk dəfə Siseron irəli sürmüşdü. Bu ad altında o, ölkənin sözün əsl mənasında vətəndaşlarını başa düşürdü. Beləliklə də onları meşşanlardan ayırırdı. Sonrakı dövrlər­də bu ideyanı T.Hobbs, Russo, Hegel və başqaları daha da inkişaf etdirmişlər. Vətəndaş cəmiyyətinin müasir anlamı aşağıdakı kimidir. O, cəmiyyət üzvlərinin inkişaf etmiş iqtisadi, mədəni, hüquqi və siy­asi münasibətlərini ifadə edir. Bu cəmiyyət dövlətdən asılı deyildir, lakin onunla qarşılıqlı təsirdə çıxış edir. Onun vətəndaşları dövlət ilə birlikdə inkişaf etmiş hüquqi münasibətlər yaradır, yüksək sosial, iqtisadi, siyasi mədəni və mənəvi statusa malik olurlar. M.Veber vətəndaş cəmiyyətini idraki abstraksiya, reallıqdan uzaq olan ideal tip hesab edirdi. Lakin onun təlimindəki hakimiyyətin, cəmiyyətin və insanın optimal əlaqələndirilməsi ideyası maraq doğurur. Veber gö­stərirdi ki, hakimiyyəti həyata keçirən dövlət hüquqi dövlət olmalıdır. Onun fəaliyyəti qanunun əliliyinə əsaslanmalıdır. Bu cəmiyyətdə müxtəlif ittifaqlar və birliklər, kütləvi hərəratlar, partiyalar azad fəa­liyyət göstərir, yerli özünüidarənin rolu gücləndirilir, cəmiyyəti öz üzvlərinə yüksək tələblər verir. Onlar qor­xduqları üçün deyil, öz şüurluluğu, dərin inamı sayəsində yüksək intizama malikdirlər. Vəzifələrini vicdanla yerinə yetirirlər, öz hüquq­larını müdafiə edirlər, korrupsiyaya və rüşvətxorluğa qarşı barışmaz mövqe tuturlar.

Vətəndaş cəmiyyəti ayrı- ayrı fərdləıin spesifik mənafelərinin reallaşmasına meydan açır. Bununla da o totalitar quruluşdan əsaslı surətdə fərqlənir. Məşhur ingilis filosofu K.Popper totalitar cəmiyyəti (Platon vaxtilə bunu tərənnüm edirdi) qapalı cəmiyyət adlandırırdı. Onun fikrincə açıq cəmiyyət elə bir cəmiyyətdir ki, burada vətəndaşların nəinki hüquqları vardır, onlar həm də şəxsi qərarlar qəbul etmək məcburiyyətində qalırlar və deməli, şəxsiyyətdirlər.

Vətəndaş cəmiyyəti ilə dövlət arasında ziddiyyətli vəhdət mövcuddur. Belə ki, onlaı bir tərəfdən, biri digərini tamamlayır. Digər tərəfdən, onlar tam eyni deyildir.

Vətəndaş cəmiyyəti çox mürəkkəb və spesifik xarakter daşıyır. İqtisadi sahədə onun səciyyəvi cəhətini xırda sahibkarların, kooperativlərin, birliklərin və bütövlükdə vətəndaşların öz təşəbbüsü ilə yaradılan cəmiyyət olması təşkil edir. Sosial- siyasi sahədə onun əsasını elmi təşkilatlar, idarəetmə orqanları, siyasi partiyalar və dig­ər ictimai təşkilatlar, qeyri- dövlət institutları təşkil edir. Mənəvi sa­hədə vətəndaş cəmiyyəti aşağıdakıları əhatə edir: vicdan, fikir və söz azadlığını həyata keçirən kütləvi informasiya vasitələri, könüllü elmi yaradıcılıq birlikləri və s.

Vətəndaş cəmiyyətinin inkişafının mühüm bir meyarı fərd ilə cəmiyyət əlaqələrinin birbaşa deyil, vasitəli formada baş verməsidir. Şəxsiyyətin siyasi fəa­liyyəti, siyasi sistemdə və bütövlükdə cəmiyyətdə layiqli yeri və ro­lunun təmin olunması yalnız hüquqi dövlət şəraitində mümkündür. O, şəxsiyyəti avtoritar bürokratik hakimiyyətə tamamilə tabe edən totalitar rejimə qarşı duran demokratik alternativdir. Hüquqi dövlət Konstitusiya əsasında fəaliyyət göstərir. Burada bütün ictimai pro­seslər qanun əsasında tənzim olunur. Cəmiyyətin mənafeyinə xi­dmət etmək dövlətin əsas vəzifəsi hesab edilir. Hüquqi dövlət öz fəaliyyətində üç başlıca prinsipə əsaslanır: onlardan birincisi ardıcıl və hərtərəfli demokratiyanın həyata keçirilməsidir. İkinci prinsip qanunun aliliyi, yəni cəmiyyətin hər bir üzvünün, sosial birliyin, təşkilatın öz fəaliyyətində yalnız qanuna tabe olması deməkdir. Nə­hayət, üçüncü prinsip şəxsiyyət azadlığının, onun hüquq və ləya­qətinin qorunmasıdır.
Siyasi aksiologiya

İnsanlar onların ətrafında baş verən hadisə və prosesləri sadəcə seyr etmirlər. Onlara həm də fəal qiymətverici münasibət bəsləyirlər. Belə dəyərləndirmə (aksio­logiya- dəyər haqqında təlim deməkdir) insanların fəaliyyətinin bütün sahələrinə aiddir. Siyasi sferada isə o daha güclü rol oynayır.

Bu onunla izah edilir ki, siyasi fəaliyyət ən çox məsuliyyət tələb edən sahədir. Çünki o insanları, böyük sosial qrupları və cəmiyyəti idarəetmə məharətidir. Buna görə də həmin fəaliyyət sahəsində çalışanların yüksək mənəvi- əxlaqi keyfiyyətlərə malik olması tələb olunur. Dövlətin uğurlu fəaliyyəti onun xalq ilə əlaqəsindən asılıdır. Hər bir dövlət xalqın inamını qazanmalı və onda qanuna riyaət etmək hissi tərbiyə etməlidir. Hakimiyyət siyasi və sosial- iqtisadi vəzifələri həyata keçirərkən xalqın yiksək şüurluluğuna və mənəvi keyfiyyətlərinə arxalanmalıdır. Müxtəlif şəraitlərdə hakimiyyəti tətbiq etməyin hüdudlarını gözləmək də çox vacibdir. Bu prin­siplərin yerinə yetirilməsi dövlətin təkcə sözdə deyil, işdə xalq tərəfindən tanınmasına əlverişli şərait yaradır.

Dövlət rəhbərlərinin, siyasi liderlərin fəaliyyəti daha çox siyasi qiymətləndirməyə məruz qalır. Bu təsadüfi deyildir. Xalq onlara daha çox səlahiyyət və mandat verir, həm də böyük ümid bəsləyir. Buna görə də siyasi xadimlərə yüxsək tələbkarlıqla yana­şırlar. Həqiqi siyasətçi o adamdır ki, müdrik təfəkkürə, geniş əhatə dairəsinə, yüksək mədəniyyətə malikdir. Şəxsi təcıübə və bilikləri artırmaq yolu ilə bu keyfiyyətləri əldə edən şəxs, kütlənin diqqətini cəlb ediı və onun hörmətini qazanır. Siyasətçi konkret şəraiti düz­gün qiymətləndirməyi bacarmalı, hadisələrin gedişini və gələcək nəticələrini irəlicədən görə bilməlidir. O, səmimi olmalı, xalqın məna­feyinə xidmət edən, dəqiq fəaliyyət proqramını işləyib hazırlamalı və həyata keçirməlidir. Siyasi lider üçün tələb olunan başqa bir key­fiyyət konkret şəraiti, sosial qüvvələı nisbətini və hətta, mümkün qə­dər ayrı- ayrı şəxslərin fərdi cəhətlərini nəzərə almaqdır. Vaxtilə O.Mİrabo göstərirdi ki, insanlara xoş sözlə müraciət etmək, onları əsl tabe etmək məharətidir.

Bəzən elə olur ki, idarəçilik üçün zəruri keyfiyyətləri olmayan şəxslər idarə orqanlarına yol aça bilirlər. Belə hallar vaxtında ara­dan qaldırılmadıqda, mənfi nəticələr törədir. Ayrı- ayrı ölkələrin və xalqların tarixi sübut edir ki, siyasi hakimiyyətdə olan adamlar intri­qa, gizli sövdələşmə, satqınlıq, siyasi qətl, açıq qəsdlər, xəyanət, siyasi partiyaların və qrupların mübarizəsi və sair işlərdə bu və ya digər dərəcədə iştirak etmişlər. Əsl siyasi rəhbər bunlardan uzaq ol­malıdır. Siyasi müdrikliyin digər mühüm bir keyfiyyəti mümkün olan ilə qeyri- mümkün olanı dəqiq fərqləndirmək məharətidir, çünki siy­asətdə niyyət əsas deyil, bu niyyətin nə dərəcədə real olması əsas­dır.

Bu ümumi meyarlardan çıxış edərək hazırda müstəqil Azər­baycan dövləti və onun hakimiyyət strukturları qarşısında duran və­zifələri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: milli dövlət quruculuğunu qətiyyətlə davam etdirmək, ictimai həyatın bütün sferalarında demokratikləşdirməni genişləndirmək yolu ilə hüquqi dövlətə doğru irəliləmək, formalaşmaqda olan bazar münasibətlərinə lazımi dərə­cədə siyasi təminat yaratmaq, eyni zamanda ona tənzimedici təsir göstərmək, əhalinin həmrəyliyini və birliyini möhkəmləndirmək, düz­gün, elmi əsaslandırılmış milli siyasət yeritmək, xalqın rifah halını yaxşılaşdırmaq, mədəniyyətini yüksəltrnək. Xarici siyasət sahəsində dövlətimizin başlıca vəzifələrini ölkəmizin ərazi bütövlüyünü və to­xunulmazlığını təmin etmək, ölkənin müdafiə qabiliyyətini möhkəmləndirmək, dünya ölkələri ilə əlverişli iqtisadi əməkdaşlıq həyata ke­çirmək, ölkəmizın dünya birliyinə iqtisadi, siyasi, mədəni və ekoloji baxımdan qovuşmasına fəal kömək etmək.

Siyasi aksiologiyada siyasət ilə əxlaqın münasibətlərinin düzgün müəyyənləşdirilməsi çox vacibdir. Qeyd edək ki, bu mü­nasibətlər mürəkkəb və çox cəhətlidir. Buna görə də onlar çox vaxt birtərəfli və məhdud izah edilir. Belə təsəvvür olunur ki, ya əxlaq siyasi mənafelərə tabe edilməli, ya da siyasət əxlaqa qurban ve­rilməlidir. Əslində məsələnin bu cür qoyuluşu doğru deyildir. Söhbət yalnız bu iki tərəfin dialektik vəhdətindən getməlidir. Bu cür vəhdəti siyasət və əxlaqı, hüquqi və ümumbəşəri normalar əsasında əla­qələndirmək yolu ilə əldə etmək olar. Ölkənin daxili və xarici siyasət fəaliyyətində hər şeydən əvvəl demokratizm və liberalizm kimi ümumi müddəalar əldə rəhbər tutulmalıdır. Vaxtilə Aristotel deyirdi ki, siyasətin anlaşılması və həyata keçirilməsi əxlaq və xeyirxahlıq haqqında müəyyən təsəvvürlərə və etik biliklərə malik olmağı tələb edir. XV əsrin məşhur siyasətşijnası N.Makiavelli isə “məqsəd hər cür vasitəyə bəraət qazandırır” şüarı ilə çıxış etmişdi. Onun fikrincə siyasi məqsədlərə nail olmaq üçün, hətta mənəviyyata zidd vasitələrdən də istifadə etmək məqbuldur. XIX əsrin sonlarında geniş yayılmış yenikantçılıq təlimi isə bunun əksinə olaraq göstərirdi ki, vicdanlı siyasətçi xalqların həyatına aid məsələləri həll edərkən əx­laqı prinsip və normaları nəzərə almalıdır.

Müasir dövrdə siyasi fəaliyyət ilə mənəvi əxlaqi prinsiplə­rin nisbəti məsələsi geniş müzakirə olunmaqdadır. Bu bir tərəf­dən siyasət ilə əxlaqın münasibətlərinin mürəkkəb olması ilə, digər tərəfdən isə bu münasibətləri aydınlaşdırmağın və real fəaliyyətdə nəzərə almağın zəruriliyi ilə izah edilir. Hazırda ölkələrin hərbi və siyasi potensialı o dərəcədə güclüdür ki, bu və ya digər siyasətçinin mənəviyyata məhəl qoymaması, öz ölkəsinin siyasi məqsədlərinə nail olmaq üçün əxlaqi cəhətdən məqbul olmayan forma və va­sitələrdən istifadə etməsi, xalqların və cəmiyyətin həyatında fəlakəti nəticələrə gətirib çıxara bilər. Buna görə də müdrik siyasətçi mühüm siyasi və sosial qərarlar işlənib hazırlanmasında, habelə onların hə­yata keçirilməsində dövrün əxlaqi tələblərini mütləq nəzərə alma­lıdır. Dövlət xadimi siyasəti həyata keçirərkən ədalətli olmalı, vic­danlı hərəkət etməli, özünün imkanlarını və qüvvələrini düzgün qiymətləndirə bilməlidir. Əxlaqi prinsiplərə və normalara məhəl qoymayan siyasi qərarlar gec- tez uğursuzluğa gətirir və siyasi lideri xalqın nüfuzunda nəzərdən salır. Siyasət ilə əxlaqı əlaqələndirməyin zəruriliyi haqqında Kantın aşağıda fikri ibrətamizdir. O yazırdı ki, hə­qiqi siyasət əxlaqa əsaslanmadan bir addım belə ata bilməz, çünki siyasət ilə əxlaqın mübahisəsi gedişində açılmayan düyünü məhz əxlaq açmaq iqtidarındadır.

Ölkəmizdə yetmiş ildən artıq davam etmiş rejimin aqibəti bu­na əyani sübutdur. Məsuliyyətsizliyə və yalana əsaslanan siyasi şüarlar xeyli müddət ərzində insanların şüuruna hakim olsalar da mənəvi dayaqlara malik olmamaları üzündən iflasa uğradı.

Ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən yaradılan, möhtərəm İ.Əliyev tərəfindən davam etdirilən siyasi xətt, siyasi aksiologiya Azərbaycan xalqına göstərilən əsl hakimiyyət nümunəsidir. Region dövlətləri bu nümunədən bəhrələnməli və onu özlərinə örnək götürə bilərlər.

“ŞÜUR FƏLSƏFƏSİ VƏ TƏBABƏT”