Mühazirə mətnləri MÖvzu maliYYƏNİn mahiYYƏTİ VƏ funksiyalari

ÜDM və Dövlət büdcəsinin gəlirlərinin dinamikası

illər göstəricilər	2005	2010	2015	2016	2017	2018 pr.
ÜDM (mlyn.man)	12522,5	42465,0	54380,0	60393,6
Dövlət büdcəsinin gəlirləri(mlyn.man)	2055,2	11403,0	17498,0	17505,7	15955,0	20127,0
ÜDM-də xüsusi çəkisi(faizlə)	16,4	26,8	32,1	28,9

ÜDM və Dövlət büdcəsinin xərclərinin dinamikası

illər göstəricilər	2005	2010	2015	2016	2017	2018 pr.
ÜDM (mlyn.man)	12522,5	42465,0	54380,0	60393,6
Dövlət büdcəsinin xərcləri(mlyn.man)	2140,7	11765,9	17784,5	17751,3	16600,0	20905,0
ÜDM-də xüsusi çəkisi(faizlə)	17,0	27,7	32,7	29,3

Dövlət büdcəsinin gəlirləri (2005-2017)mlrd.manat

	2005	2010	2015	2016	2017	2018
Gəlirlər cəmi	2055,2	11403,0	17498,0	17505,7		20127
Fiziki şəxslərin gəlir vergisi	317,4	590,2	982,5	1154,7
Hüquqi şəxslərin gəlir vergisi	355,4	1429,9	2211,1	1983,2
Torpaq vergisi	15,3	35,3	48,7	50,3
Əmlak vergisi	40,4	101,8	148,2	174,7
ƏDV	599,9	2082,5	3454,7	3623,5
Aksiz	141,0	514,9	647,8	625,1
Mədən vergisi	53,5	130,1	116,1	110,3
Xarici iqtisadi fəaliyyətlə bağlı vergilər	205,2	291,8	934,5	861,2
Digər vergilər	28,1	90,3	247,7	457,0
Sair daxilolmalar	299,0	6136,2	8706,7	8474,7

6.2.VERGİLƏRİN İQTİSADİ MAHİYYƏTİ VƏ FUNKSİYALARI

Vergilərin iqtisadi mahiyyəti. Dövlətin öz iqtisadi, sosial və siyasi sahələrdəki iqtisadi vəzifələrinin yerinə yetirilməsi üçün çoxlu maliyyə vəsaiti tələb olunur. Məhz buna görə dövlət pul vəsaitləri fondlarını yaratmaq məcburiyyətində qalır. Bu baxımdan dövlət büdcəsi onun möhkəm maliyyə dayağıdır. Aydın məsələdir ki, əksər problemlərin həlli toplanan pul vəsaitlərinin həcmindən asılıdır, çünki maddi imkan olmadan dövlət öz qarşısında qoyduğu ən adi məsələləri belə yerinə yetirə bilməz.

Vergilər – dövlət və bələdiyyələrin maliyyə təminatı məqsədilə fiziki və hüquqi şəxslərin mülkiyyətində, istifadəsində və operativ idarəçiliyində olan pul vəsaitlərinin özgəninkiləşdirilməsi şəklində tutulan məcburi, fərdi, əvəzsiz ödənişdir.

Vergitutma obyektindən asılı olmayaraq bütün vergi, rüsum, yığım və digər məcburi ödənişlərlər üçün ümumi ilkin mənbə ümumi daxili məhsuldur. Ümumi daxili məhsulun (ÜDM) bir hissəsinin dövlət tərəfindən məcburi ödəniş şəkilində cəmiyyətin xeyrinə tutulması verginin mahiyyətini təşkil edir.

Vergilər dövlət büdcə gəlirlərini təmin etməklə yanaşı, sosial-iqtisadi proseslərə təsir göstərməyin başlıca vasitəsi kimi kimi də çıxış edir.Vergilər iqtisadi fəallığı stimullaşdırmaq, ayrı-ayrı sənaye sahələrinin inkişafına və sahibkarlıq fəaliyyətinə təsir göstərmək, tələblə təklif arasındakı tarazlığı təmin etmək və gəlirləri yenidən bölüşdürmək imkanına malikdir.

Qeyd etdiyimiz kimi vergilər öz iqtisadi mahiyyətini funksiyaları vasitəsilə biruzə verir. Verginin yerinə yetirdiyi hər bir funksiya bu iqtisadi kateqoriyanın daxili xassə və əlamətlərini, onlar isə öz növbəsində cəmiyyətdə gəlirlərin bölüşdürülməsi və yenidən bölüşdürülməsi aləti kimi hər bir konkret verginin öz təyinatı üzrə necə realizə olunduğunu göstərir.

Vergilərin funksiyaları vergilərin mahiyyət xassələrinin aşkar edilməsi üsullarıdır. Funksiyalar vasitəsilə dövlət gəlirlərinin bölüşdürülməsi və yenidən bölüşdürülməsi aləti kimi iqtisadi kateqoriya olan vergilərin ictimai tətinatlarının necə realizə olunduğu göstərilir. Vergilər əsasən bu funksiyaları yerinə yetirir: fiskal, bölüşdürücü, tənzimləyici, stimullaşdırıcı və nəzarət. Bütün bu funksiyalar birlikdə büdcə-maliyyə münasibətləri və vergi siyasətinin effektivliyini göstərir.

Fiskal funksiya verginin əsas funksiyası olmaqla bütün dövlətlərin vergi sistemi üçün xarakterik olmuşdur. Onun köməkliyi ilə dövlətin maliyyə resursları formalaşır və vergilər bu funksiyanı yerinə yetirməklə, dövlətin fəaliyyət göstərməsi üçün lazım olan maliyyə resurslarını formalaşdırır. Bu funksiyanın əsas vəzifəsi bütün səviyyələrdən olan büdcələrin etibarlı gəlir bazası ilə təmin etməkdir.

Beləliklə, fiskal funksiyanın əsas mahiyyəti dövlət xərclərinin maliyyələşdirilməsini təmin etmək üçün vergi ödəyicilərinin gəlirlərinin müəyyən hissəsinin büdcəyə cəlb edilməsidir.

Cəmiyyətdəki bölüşdürücü münasibətlərin xüsusi və mərkəzləşdirilmiş fiskal aləti olan verginin iqtisadi mahiyyətini ifadə edən bölüşdürücü funksiyası onun fiskal funksiyası ilə daha çox bağlıdır. Bu funksiyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, dövlət vergilərin köməkliyi ilə büdcə və büdcədənkənar fondlar vasitəsilə maliyyə resurslarını yenidən bölüşdürərək ümumdövlət əhəmiyyətli məqsədli proqramların maliyyələşdirilməsini həyata keçirir.

Verginin bölüşdürücü funksiyası təkrar istehsal prosesində böyük rol oynayır. Belə ki, vergilər bu funksiyanı yerinə yetirməklə ümumi təklifin həcm və quruluşuna, mərhələli inkişafın xarakterinə, əsas kapitalın təkrar istehsalı prosesinə, işçi qüvvəsinin qiymətinə, istehsal xərclərinin quruluşunun dəyişməsinə, sahibkarlıq fəaliyyətinin aktivliyinə, əhalinin müxtəlif təbəqələri arasındakı qarşılıqlı münasibətlərə bilavasitə təsir edir.