Muhit tushunchasi. Ekologik omillar, abiotik, biotik va antropogen omillar. Ekologik sistemalar

Ekologik omillar va ularning guruhlarga boplinishi.

Ekologik omillarning koppchiligi harorat, namlik, shamol va boshqalar - makon va zamonda juda ham opzgaruvchandir. Har bir ekologik omilning opzgaruvchanlik darajasi ozuqa muhitiga bogpliqdir. Masalan, harorat quruqlikda kuchli opzgarib turadi, okean tubida yoki gporda u bir xil bopladi, yoki sezilarsiz darajada kam opzgaradi. Sutemizuvchilarning parazitlari haddan tashqari kopp yashaydi, erkin yashaydigan yirtqichlar uchun ozuqa manbalari doimiy ravishda qurbonlar miqdorining opzgarishi tufayli opzgarib turadi.

Optimum qonuni. Xar bir ekologik omilning organizmlarga ijobiy tapsir etish chegarasi mavjud. Opzgaruvchan omillarning tapsiri uning namoyon boplishi bilan bogpliqdir. Omillar yetishmasa yoki haddan tashqari kopp boplsa ham individlarning hayotiy faoliyatiga salbiy tapeir koprsatadi. Organizmlarning rivojlanishiga ijobiy tapsir koprsatsa, bu ekologik omillar ning shu organizm uchun optimum konun deyiladi. Optimumdan qanchalik kuchli cheklanilsa, u vakitda ekologik omillarning jonli organizmlarga salbiy tapsiri shunchalik kuchayadi va bu pessimum konuni deyiladi. Organizmlarning yashashi uchun maksimum yoki minimum nuqtasida organizmlar yashash imkoniyatga ega bopladilar. Agar undan optsa individ nobud bopladi. Fojiali nuqta oraligpidagi organizmlarning chidamlilik chegarasi muhitning aniq omillari uchun tirik jonzotlarning ekologik valentligi deyiladi (17- rasm).

Aholi mehnat qiladigan, turmush kechiradigan va dam oladigan tevarak-atrof muhiti bir-biri bilan o`zaro bogpliq bo`lgan yaxlit bir zanjirni tashkil qiladi. Bular havo va iqlim hodisalari, suv, nabobat va hayvonot dunyosi, inson qopli bilan bunyodga keladigan texnologik va ijtimoiy muhitdan iborat. Agar mana shu zanjirning biror bir bopgpini inson organizmi tomonidan mepyoridan ortiq miqdorda, kopnikilmagan tarzda qabul qilinsa, u xavf-xatar omiliga aylanadi. Bularga salomatlikka tapsir etuvchi quyidagi omillar kiradi.

1. Atrof-muhit omillari. Insonning oprab turgan muhitning tapsiri barchaga maplum. Suv, havo, opsimliklar, hayvonot dunyosi, ovqat mahsulotlari, yashash joyi, kiyim-kechak, turli dori vositalari, biologik profilaktik preparatlar, qishloq xopjalik zararkunandalariga qarshi ishlatiladigan zaharli kimyoviy moddalar va boshqalar odam atrofini oprab olgan muhitdir. Sanab optilgan omillar esa odamning jismoniy va ruhiy salomatligiga bevosita tapsir etadi. Yashash sharoitidagi ijtimoiy muammolar ham kishilar sogpligpigpa tapsir qilishi mumkin.

Atrof-muhitning ifloslanishi tufayli, biosferada koppayib borayotgan mutagen (onkogen, teratogen) omillar tapsiri nasldan-naslga optuvchi irsiy kasalliklar koppayishiga sabab bopladi.

2. Notopgpri, muvofiqlashmagan va tartibsiz ovqatlanish omili organizmning normal faoliyati buzilishi va kasalliklar kelib chiqishida muhim oprin egallaydi.

Organizmning yetarli darajada oziq moddalar bilan tapminlanmasligi natijasida uning himoya xususiyatlari pasayib, kasalliklar paydo boplishi uchun zamin yaratiladi, tez charchash ish qobiliyatining susayishiga olib keladi. Bolalarning yetarlicha ovqatlanmasligi opsish va jismoniy rivojlanishni kechiktiradi.

3. Gipodinamiya (yunoncha-hyro-kam, past va dynamis-kuch) mushaklarning yetarli ishlamasligi, qisqarish kuchining kamayib ketishi bo`lib, odatda doimo optirib ishlash, piyoda yurishni yigpishtirib, umuman mushaklarga tushadigan ogpirlikning kamayib qolishi tufayli kelib chiqadigan gipokineziya (odam harakat faolligining kamayib ketishi) bilan birga davom etadi. Odam uzoq kasal bo`lib yotganida ham unda gipodinamiya kuzatiladi. Kam harakat qilish natijasida muskullar erta quvvatsizlanib, bopshashib qoladi, kishining qaddi bukilib, fiziologik qarish jarayoni tezlashadi.
Zararli omillar: alkogolizm-ashaddiy ichkilikbozlik, odam organizmidagi hamma tizilmalar va apzolarga salbiy tapsir koprsatadi. Odam opzi ichayotgan ichkilik miqdorini bilmay, mepyorini yo`qotib qopyadi, markaziy va periferik nerv sistemasi faoliyati buzilib ruhiy xastaliklar, nevritlar va boshqalar paydo bopladi, ichki apzolar faoliyati izdan chiqadi. Ichkilikning zaharli tapsiridan kopz xiralashishi, quloq ogpirlashishi, alkogol gastriti, jigar tsirrozi, pankreatit, qand kasalligi, stenokardiya, miokard infarkti paydo boplishi mumkin.