Mustafayev Elvin Museyib oğlu Müəssisə iqtisadiyyatın əsas subyekti kimi

Ərazi yanaşması. Belə yanaşmaya görə xüsusi iqtisadi zona bütün biznes iştirakçılarının xüsusi güzəşt şərtlərindən istifadə etdikləri fəaliyyət ərazisi kimi çıxış edir. Bu yanaşmaya misal olaraq inkişaf etməkdə olan ölkəlrdə yaradılan istehsal – ixrac zonalarını qeyd etmək olar.

Funksional yanaşma. Bu yanaşma ərazidən asılı olmayaraq müəyyən biznes fəaliyyətinə şamil edilən güzəştli rejimdir. Buna misal olaraq “nöqtəvi” zonaları (ofşor zonaları, “duty-free” mağazaları) göstərmək olar.

Xüsusi iqtisadi zonaların təşkil olunması zamanı yaranan vacib məsələlərdən biri də onların yerləşdirilməsi ilə əlaqədardır. Bu zaman müəyyən tələblər irəli sürülür:
1. Zonalarda inkişaf etmiş nəqliyyat şəbəkəsinin mövcudluğu. Bu müəssisələrə daxili və xarici ticarət əməliyyatlarını səmərəli şəkildə həyata keçirməyə imkan verir.
2. Material və əmək resurslarının mövcudluğu. Xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması üçün müəssisələrin material və əmək resursları ilə təmin olunma səviyyəsi yüksək olmalıdır.
3. Xüsusi iqtisadi zonaların normal fəaliyyət göstərməsi üçün bank, nəqliyyat, poçt, konsaldinq, marketinq xidmətlərinin göstərilməsini təmin edən infrastrukturun yaradılması və normal fəaliyyət göstərməsi vacibdir.
4. Xüsusi iqtisadi zonalar adətən təbii sərvətlərin və ehtiyyatların mövcud olduğu yerlərdə yaradılır. Bu baxımdan xüsusi zonanın yerləşdiyi ərazıdə təbii sərvətlərin mövcudluğu mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Xüsusi iqtisadi zonalar bir sıra spesifik xüsusiyyətlərə malikdirlər. Onlara aşağıdakıları aid etmək olar:

- müxtəlif növ güzəştlərin nəzərdə tutulması;

- stimullaşdırıcı tədbirlərin həyata keçirilməsi;

- xarici ticarətin azad rejimdə və valyutada həyata keçirilməsi;

- müxtəlif növ vergi, gömrük ödənişlərinin azaldılması və ya tamamilə ləğv edilməsi;

- inzibati əngəllərin aradan qaldırılması və s.

Qeyd olunan xüsusiyyətlər xüsusi iqtisadi zonaların mahiyyətini xarakterizə edir. onların fəaliyyət şəraitinin və prinsiplərinin formalaşmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb edirlər.

Praktikada xüsusi iqtisadi zonaların müxtəlif formaları tətbiq olunur. Onlara: - azad ticarət zonalarını, xüsusi gömrük zonalarını, xüsusi ticarət-sənaye zonalarını, texniki-iqtisadi inkişaf zonalarını, yeni və yüksək texnologiyanın inkişafı zonalarını, açıq rayonları, offşor zonaları aid etmək olar. Qeyd olunan xüsusi zonalarin hər birinin özünə məxsus spesifik xüsusiyyətləri və fəaliyyət mexanizmləri mövcuddur. Onların hər birini ayrı – ayrılıqda nəzərdən keçirək: